Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ses bilimi veya sesbilim (fonoloji, fonetik dil) belirli dil seslerini (fonemler) inceleyen bir bilim dalıdır. Ses bilimi dil içindeki seslerin işlevlerini inceler. Konuşma seslerinin eklemlenmesi (articulatory), nakli (transport), alınması (receival) ile ilgili bir bilim dalıdır. Fonetiğin bu üç çalışma alanına karşılık gelen üç branşı vardır: boğumlama (articulatory), akustik ve işitim fonetiği (auditory phonetics). Fonolojiye zıt olarak, fonetik konuşma seslerinin fizikî yönüyle ilgilenir. Konuşma seslerinin tam bir transkripsiyonunu vermek için, birkaç özel alfabe vardır. Bu alfabelerden en çok kullanılanı bu metinde bulacağınız alfabe olan IPA’dır.
Ses bilgisinin alanı olan fonoloji modern dilbilimin alt alanıdır ve hangi şartlar altında hangi sesler ile kelimelerin birbirinden ayrılabileceğini araştırır. Dil bilgisel (işletimsel) ses değişmeleri de fonolojinin konularından biridir. Bir kelime veya sesin ilk hecesini belirlemeye çalışır. Böyle sesler farklı fonemlerin temsilcisidir. Bu fonemler de bir dildeki anlam ayırt eden en küçük birimlerdir.
Fonoloji; fonemlerin farklı sistemlerini, -bir dildeki anlam ayırt eden en küçük birimleri- kapsar. (Bir dildeki anlam taşıyan en küçük birimlere morfem denir ve morfolojinin araştırma alanına girer.) Fonetik, fonolojik bağlamdan bağımsız olarak seslerin detaylı tanımıyla ilgilenirken; fonoloji, her bir dildeki ses birimleriyle uğraşır.
Sesbilim, dilin seslerini, dilsel iletişim dizgesindeki işlevleri açısından inceleyen bilim dalıdır. Sesbirim ve bürünbilim gibi soyut birimlerin incelenmesi üzerine kuruludur. Ferdinand de Saussure, gibi araştırmacılardan esinlenen Prag Dilbilim Çevresi'nde oluşmuştur.
Alanları
Sesbilimde, sesbilgisi gibi, kendi içinde birçok alana ayrılır. Bu alanlararı aşağıdaki biçimde gösterebiliriz:
Genel sesbilim
Bu bilimin inceleme alanı oldukça geniştir. Sadece bir dilin sesbilimsel dizgesini değil, bütün dillerin sesbilimsel dizgelerini ve bunların işleyiş kurallarını incelemeyi amaç edinir.
Karşılaştırmalı sesbilim
Bir ya da birçok dilin sesbilimsel dizgelerini birbiriyle karşılaştırarak bunlar arasındaki farklılıkları ve benzerlikleri ortaya koymayı amaçlar. Bu bilimin elde etmiş olduğu bulgular çeşitli amaçlar için uygulanabilir.
Eşsüremli
Kısaca tanımlamak gerekirse, bir dilin sesbilimsel düzgesindeki evrimi göz önünde bulundurmadan, sadece bu dilin belli bir döneminde yer alan sesbilimsel dizgesini bir bütün olarak alır.
Artsürmeli sesbilim
Eşsüremli sesbilim aksine, sesbilimsel dizgelerin evrimini, bir dil durumundan öbürüne geçişte ortaya çıkan değişimleri ortaya çıkarmaya çalışır.
Ayırt edici özellikler
Fonolojinin bir başka önemli alanı ise ayırt edici özelliklerle ilgilenir. Bu bağlamda örneğin “sessiz” veya “seslendirici” gibi “üst sınıf özellikleri”nden bahsetmek mümkündür. Anılan bu özellikler yine “laryngal” özelliklerden ayrı tutulur (örneğin seslilik veya nefes vurgusu gibi); bunun yanı sıra seslendirmenin biçimine göre özellikler taşıyabilir (örneğin “burun sesi”); ya da seslendirmenin yerine göre özellikler belirlenebilir (örneğin dudaklı, gırtlaktan seslendirme vs.) Bu anlamda sesler farklı özelliklerin birer “matrix”i olarak da betimlenebilmektedir.
Sesbilimsel kurallar ve süreçleri
Fonolojinin diğer araştırma alanı ise, Türkçe ve Fincede var olan gibi ses ile ilgili olan olguları açıklamaya çalışan fonolojik kuralların nasıl oluştuğudur. Sesbilimsel süreçler şu şekilde açıklanabilir:
- Benzeşme (İki sesin benzeşmesi)
- Ayrışma
- Ses Türemesi (Telaffuz kolaylığı için bir sesin eklenmesi)
- Ses (ünlü) Düşmesi (Genellikle kelime sonundaki sesin düşmesi)
- Bir kelimenin vurgusuz bir ünlüsünün kaldırılması
- Zıtlığın kaldırılması Kaynak 15 Nisan 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Ses ve söz uyumsal fonoloji
Ses ve söz uyumsal Fonoloji, Çincede olduğu gibi tonlamaya göre anlamı değişen sözcüklerin özelliklerini açıklar ve uygun olarak tanımlamaya çalışır.
Farklar
"Okunduğu gibi yazılan diller" kavramı ile "fonetik dil" kavramı arasında fark vardır zira her dil kendi yazım stilini ve kurallarını üretmiştir ve o dilde yazılmış bir yazı o dilin okunuş kurallarına göre okunduğunda gayet yazıldığı gibi okunan(ya da tersi) bir dil olur. dolayısıyla yazıya aktarılmış her dil okunduğu gibi yazılan dillerdir ama bu onların fonetik dil oldukları anlamına gelmez.
Her dil ilk yazıya geçirildiğinde fonetik kurallara olabildiğince saygılı olduğu kabul edilir. Dilin yazımını fonetik olmaktan uzaklaştıran ise zamanla konuşulan dilde(spoken language) görülen değişikliklerdir. Konuşmada ortaya çıkan değişikliklerin anında yazıya yansıması hiçbir zaman söz konusu olamayacağından dolayı, yazım konuşulan dilin evrim hızına yetişemez, bu da zamanla yazıyla konuşulan dilin kopmasına, yazımın fonetik olmaktan uzaklaşmasına neden olur. Kimi dillerde bu evrim süreci çok dramtik yazım farklılıklarına yol açmışken(ing, fr) kimi dillerde daha az farklılık gözlenir (İspanyolca, Almanca vs).
Türkçe yazımı daha yeni adapte edilmiştir (1928). dolayısıyla her hâlde günümüzde Türkçe dünya üzerindeki en fonetik dillerden birisidir. dil evriminde 80 yıllık bir süre bir nefes alıp verme kadar olduğundan Türkçe yazımı ile okunuşu arasında farklılıklar çok ama çok nadirdir. öte yandan süreç içerisinde her dil gibi Türkçenin de yazımı ile okunuşları arasında farklar oluşacaktır, bu kaçınılmazdır. hatta şimdiden birkaç belirgin örnek ortaya çıkmıştır. Örneğin "değil mi" yerine "diğ mi", "geleceğim" yerine "gelcem", peki, abi gibi... bu sayılan örnekler her ne kadar gözümüze yanlış kullanım gibi gelse de zaman içerisinde oluşan okunuş kaymaları(pronunciation shift) böyle oluşmaktadır.
Sesbilim Abecesi
Ünlüler
IPA International Phonetic Association anlamı taşımaktadır harf IPA özellikleri (çene, dudak biçimi, dilin devinimi) örnek
a [ɑ] geniş, düz, arkadil: anı [ɑnɯ]
[a] geniş, düz, öndil: laf [laf]
e [e] geniş, düz, öndil (kapalı): elma [elˈmɑ]
[ɛ] geniş, düz, öndil (açık): dere [deˈrɛ]
[æ] geniş, düz, önortadil: terk [tæɾc]
ı [ɯ] dar, düz, arkadil ısı: [ɯˈsɯ]
i [i] dar, düz, öndil (açık): iğde [iːˈdɛ]
[ɪ] dar, düz, öndil (kapalı): simit [sɪˈmɪt]
o [ɔ] geniş, yuvarlak, arkadil (açık): soru [sɔˈɾu]
[o] geniş, yuvarlak, arkadil (kapalı): oğlak [oːˈlɑk]
ö [œ] geniş, yuvarlak, öndil (açık): örtü [ˈœɾtʏ]
[ø] geniş, yuvarlak, öndil (kapalı): öğren [øˈɾæn]
u [ʊ] dar, yuvarlak, arkadil (açık): kulak [kʊˈlɑk]
[u] dar, yuvarlak, arkadil (kapalı): uğur [uːˈð]
ü [y] dar, yuvarlak, öndil (açık): ümit [yˈmɪt]
[ʏ] dar, yuvarlak, öndil (kapalı): düğme [ˈdʏːmɛ]
Ünsüzler
harf IPA özellikleri (titreşim, çıkış biçimi, yeri) örnek
b [b] ötümlü, patlamalı, çiftdudak: balık [bɑˈɫɯk]
c [dʒ] ötümlü, sürtünücü, dil-öndamak: cam [dʒɑm]
ç [tʃ] ötümsüz, sürtünücü, dil-öndamak: seçim [seˈtʃɪm]
d [d] ötümlü, patlamalı, dilucu-dişardı: dede[deˈdɛ]
f [f] ötümsüz, sürtünücü, dudak-diş: firma[ˈfɪɾmɑ]
g [ɡ] ötümlü, patlamalı, dil-artdamak: karga [ˈkɑɾɡɑ]
[ɟ] ötümlü, patlamalı, dil-artdamak (ön): genç [ɟɛntʃ]
h [h] ötümsüz, sürtünücü, gırtlak: hasta [ˈhɑstɑ]
j [ʒ] ötümlü, sürtünücü, dil-öndamak: müjde [ˈmʏʒdɛ]
k [k] ötümsüz, patlamalı, dil-artdamak: akıl [ɑˈkɯɫ]
[c] ötümsüz, patlamalı,dil-artdamak (ön): kedi [ceˈdɪ]
l [l] ötümlü, yandaralma, dilucu-öndamak: kul [kʊɫ]
[l] ötümlü, yandaralma, dilu.-öndamak (ön): lale [lɑːˈlɛ]
m [m] ötümlü, genizsi, çiftdudak: dam[dɑm]
n [n] ötümlü, genizsi, dilucu-dişeti: anı [ɑnɯ]
[ŋ] ötümlü, genizsi, dil-artdamak: süngü [ˈsʏŋɟʏ]
p [p] ötümsüz, patlamalı, çiftdudak: ip [ɪp]
r [r] ötümlü, çokçarpmalı, dilucu-dişeti: raf [rɑf]
[ɾ] ötümlü, tekçarpmalı, dilucu-dişeti: ırmak [ɯɾˈmɑk]
[ð] ötümlü, sürtünücü, dilucu-dişeti: bir [bɪð]
s [s] ötümsüz, sürtünücü, dilucu-dişeti: ses [sɛs]
ş [ʃ] ötümsüz, sürtünücü, dil-öndamak: aşı [ɑˈʃɯ]
t [t] ötümsüz, patlamalı, dilucu-dişardı: ütü [ʏˈtʏ]
v [ʋ] ötümlü, sürtünücü, dudak-diş: var [ʋɑð]
[w] ötümlü, sürtünücü [yarı ünlü]: tavuk [tɑˈwʊk]
y [j] ötümlü, dil-öndamak [yarı ünlü]: yat [jɑt]
z [z] ötümlü, sürtünücü, dilucu-dişeti: azık [ɑˈzɯk]
[θ] ötümsüz, sürtünücü, dilucu-dişeti: yoz [jɔθ]
Kaynakça
- ^ Erdem Konur, "Türkiye ve Azerbaycan Türkçesindeki Dil Bilgisel Ses Olaylarının Karşılaştırılması 3 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde ."
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Ses bilimi veya sesbilim fonoloji fonetik dil belirli dil seslerini fonemler inceleyen bir bilim dalidir Ses bilimi dil icindeki seslerin islevlerini inceler Konusma seslerinin eklemlenmesi articulatory nakli transport alinmasi receival ile ilgili bir bilim dalidir Fonetigin bu uc calisma alanina karsilik gelen uc bransi vardir bogumlama articulatory akustik ve isitim fonetigi auditory phonetics Fonolojiye zit olarak fonetik konusma seslerinin fiziki yonuyle ilgilenir Konusma seslerinin tam bir transkripsiyonunu vermek icin birkac ozel alfabe vardir Bu alfabelerden en cok kullanilani bu metinde bulacaginiz alfabe olan IPA dir X Ray araci ile cekilmis bir goruntu cesitli unlu seslerin soylenimi sirasinda agzin hareketleri Ses bilgisinin alani olan fonoloji modern dilbilimin alt alanidir ve hangi sartlar altinda hangi sesler ile kelimelerin birbirinden ayrilabilecegini arastirir Dil bilgisel isletimsel ses degismeleri de fonolojinin konularindan biridir Bir kelime veya sesin ilk hecesini belirlemeye calisir Boyle sesler farkli fonemlerin temsilcisidir Bu fonemler de bir dildeki anlam ayirt eden en kucuk birimlerdir Fonoloji fonemlerin farkli sistemlerini bir dildeki anlam ayirt eden en kucuk birimleri kapsar Bir dildeki anlam tasiyan en kucuk birimlere morfem denir ve morfolojinin arastirma alanina girer Fonetik fonolojik baglamdan bagimsiz olarak seslerin detayli tanimiyla ilgilenirken fonoloji her bir dildeki ses birimleriyle ugrasir Sesbilim dilin seslerini dilsel iletisim dizgesindeki islevleri acisindan inceleyen bilim dalidir Sesbirim ve burunbilim gibi soyut birimlerin incelenmesi uzerine kuruludur Ferdinand de Saussure gibi arastirmacilardan esinlenen Prag Dilbilim Cevresi nde olusmustur AlanlariSesbilimde sesbilgisi gibi kendi icinde bircok alana ayrilir Bu alanlarari asagidaki bicimde gosterebiliriz Genel sesbilim Bu bilimin inceleme alani oldukca genistir Sadece bir dilin sesbilimsel dizgesini degil butun dillerin sesbilimsel dizgelerini ve bunlarin isleyis kurallarini incelemeyi amac edinir Karsilastirmali sesbilim Bir ya da bircok dilin sesbilimsel dizgelerini birbiriyle karsilastirarak bunlar arasindaki farkliliklari ve benzerlikleri ortaya koymayi amaclar Bu bilimin elde etmis oldugu bulgular cesitli amaclar icin uygulanabilir Essuremli Kisaca tanimlamak gerekirse bir dilin sesbilimsel duzgesindeki evrimi goz onunde bulundurmadan sadece bu dilin belli bir doneminde yer alan sesbilimsel dizgesini bir butun olarak alir Artsurmeli sesbilim Essuremli sesbilim aksine sesbilimsel dizgelerin evrimini bir dil durumundan oburune geciste ortaya cikan degisimleri ortaya cikarmaya calisir Ayirt edici ozellikler Fonolojinin bir baska onemli alani ise ayirt edici ozelliklerle ilgilenir Bu baglamda ornegin sessiz veya seslendirici gibi ust sinif ozellikleri nden bahsetmek mumkundur Anilan bu ozellikler yine laryngal ozelliklerden ayri tutulur ornegin seslilik veya nefes vurgusu gibi bunun yani sira seslendirmenin bicimine gore ozellikler tasiyabilir ornegin burun sesi ya da seslendirmenin yerine gore ozellikler belirlenebilir ornegin dudakli girtlaktan seslendirme vs Bu anlamda sesler farkli ozelliklerin birer matrix i olarak da betimlenebilmektedir Sesbilimsel kurallar ve surecleriFonolojinin diger arastirma alani ise Turkce ve Fincede var olan gibi ses ile ilgili olan olgulari aciklamaya calisan fonolojik kurallarin nasil olustugudur Sesbilimsel surecler su sekilde aciklanabilir Benzesme Iki sesin benzesmesi Ayrisma Ses Turemesi Telaffuz kolayligi icin bir sesin eklenmesi Ses unlu Dusmesi Genellikle kelime sonundaki sesin dusmesi Bir kelimenin vurgusuz bir unlusunun kaldirilmasi Zitligin kaldirilmasi Kaynak 15 Nisan 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Ses ve soz uyumsal fonolojiSes ve soz uyumsal Fonoloji Cincede oldugu gibi tonlamaya gore anlami degisen sozcuklerin ozelliklerini aciklar ve uygun olarak tanimlamaya calisir Farklar Okundugu gibi yazilan diller kavrami ile fonetik dil kavrami arasinda fark vardir zira her dil kendi yazim stilini ve kurallarini uretmistir ve o dilde yazilmis bir yazi o dilin okunus kurallarina gore okundugunda gayet yazildigi gibi okunan ya da tersi bir dil olur dolayisiyla yaziya aktarilmis her dil okundugu gibi yazilan dillerdir ama bu onlarin fonetik dil olduklari anlamina gelmez Her dil ilk yaziya gecirildiginde fonetik kurallara olabildigince saygili oldugu kabul edilir Dilin yazimini fonetik olmaktan uzaklastiran ise zamanla konusulan dilde spoken language gorulen degisikliklerdir Konusmada ortaya cikan degisikliklerin aninda yaziya yansimasi hicbir zaman soz konusu olamayacagindan dolayi yazim konusulan dilin evrim hizina yetisemez bu da zamanla yaziyla konusulan dilin kopmasina yazimin fonetik olmaktan uzaklasmasina neden olur Kimi dillerde bu evrim sureci cok dramtik yazim farkliliklarina yol acmisken ing fr kimi dillerde daha az farklilik gozlenir Ispanyolca Almanca vs Turkce yazimi daha yeni adapte edilmistir 1928 dolayisiyla her halde gunumuzde Turkce dunya uzerindeki en fonetik dillerden birisidir dil evriminde 80 yillik bir sure bir nefes alip verme kadar oldugundan Turkce yazimi ile okunusu arasinda farkliliklar cok ama cok nadirdir ote yandan surec icerisinde her dil gibi Turkcenin de yazimi ile okunuslari arasinda farklar olusacaktir bu kacinilmazdir hatta simdiden birkac belirgin ornek ortaya cikmistir Ornegin degil mi yerine dig mi gelecegim yerine gelcem peki abi gibi bu sayilan ornekler her ne kadar gozumuze yanlis kullanim gibi gelse de zaman icerisinde olusan okunus kaymalari pronunciation shift boyle olusmaktadir Sesbilim AbecesiUnluler IPA International Phonetic Association anlami tasimaktadir harf IPA ozellikleri cene dudak bicimi dilin devinimi ornek a ɑ genis duz arkadil ani ɑnɯ a genis duz ondil laf laf e e genis duz ondil kapali elma elˈmɑ ɛ genis duz ondil acik dere deˈrɛ ae genis duz onortadil terk taeɾc i ɯ dar duz arkadil isi ɯˈsɯ i i dar duz ondil acik igde iːˈdɛ ɪ dar duz ondil kapali simit sɪˈmɪt o ɔ genis yuvarlak arkadil acik soru s ɔˈɾu o genis yuvarlak arkadil kapali oglak oːˈlɑk o œ genis yuvarlak ondil acik ortu ˈœɾtʏ o genis yuvarlak ondil kapali ogren oˈɾaen u ʊ dar yuvarlak arkadil acik kulak kʊˈlɑk u dar yuvarlak arkadil kapali ugur uːˈd u y dar yuvarlak ondil acik umit yˈmɪt ʏ dar yuvarlak ondil kapali dugme ˈdʏːmɛ Unsuzler harf IPA ozellikleri titresim cikis bicimi yeri ornek b b otumlu patlamali ciftdudak balik bɑˈɫɯk c dʒ otumlu surtunucu dil ondamak cam dʒɑm c tʃ otumsuz surtunucu dil ondamak secim seˈtʃɪm d d otumlu patlamali dilucu disardi dede deˈdɛ f f otumsuz surtunucu dudak dis firma ˈfɪɾmɑ g ɡ otumlu patlamali dil artdamak karga ˈkɑɾɡɑ ɟ otumlu patlamali dil artdamak on genc ɟɛntʃ h h otumsuz surtunucu girtlak hasta ˈhɑstɑ j ʒ otumlu surtunucu dil ondamak mujde ˈmʏʒdɛ k k otumsuz patlamali dil artdamak akil ɑˈkɯɫ c otumsuz patlamali dil artdamak on kedi ceˈdɪ l l otumlu yandaralma dilucu ondamak kul kʊɫ l otumlu yandaralma dilu ondamak on lale lɑːˈlɛ m m otumlu genizsi ciftdudak dam dɑm n n otumlu genizsi dilucu diseti ani ɑnɯ ŋ otumlu genizsi dil artdamak sungu ˈsʏŋɟʏ p p otumsuz patlamali ciftdudak ip ɪp r r otumlu cokcarpmali dilucu diseti raf rɑf ɾ otumlu tekcarpmali dilucu diseti irmak ɯɾˈmɑk d otumlu surtunucu dilucu diseti bir bɪd s s otumsuz surtunucu dilucu diseti ses sɛs s ʃ otumsuz surtunucu dil ondamak asi ɑˈʃɯ t t otumsuz patlamali dilucu disardi utu ʏˈtʏ v ʋ otumlu surtunucu dudak dis var ʋɑd w otumlu surtunucu yari unlu tavuk tɑˈwʊk y j otumlu dil ondamak yari unlu yat jɑt z z otumlu surtunucu dilucu diseti azik ɑˈzɯk 8 otumsuz surtunucu dilucu diseti yoz jɔ8 Kaynakca Erdem Konur Turkiye ve Azerbaycan Turkcesindeki Dil Bilgisel Ses Olaylarinin Karsilastirilmasi 3 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde