Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu maddede birçok sorun bulunmaktadır. Lütfen sayfayı geliştirin veya bu sorunlar konusunda bir yorum yapın.
|
Sözdebilim veya sahte bilim, bilimsel argümanlar kullanılarak ileri sürülen ancak bilimsel çalışmaların gerektirdiği materyal, yöntem, doğrulanabilirlik gibi standartları taşımayan veya yeterli bilimsel araştırma ile desteklenmeyen iddia, inanç, bilgi ve uygulamalar bütününe verilen addır. Sözde bilim genellikle belirsiz, çelişkili, eleştirilere yönelik aşırı tepki ve kişiselleştirmeler, destekleyici verilerin abartılması, sonuçlara yönelik doğrulanması olanaksız abartılı iddialar ile karakterize, kullanıcıları açısından da sosyal, maddi-manevi kazançlar sağladığı düşünülebilecek konular üzerinden yürütülür.
Bilgi birikimi ve yöntem disiplininin yeterli olmadığı dönemlerde doğa olgu ve olaylarına getirilen bazı yakıştırmalar, fantastik yorum ve yargılar, daha isabetli tanımlamalar karşısında “sahte bilim” konumuna düşmüşlerdir.
’ın yanma olayını açıklayan filojiston teorisi, oksitlenme etkenini dikkate almadığı için –Lavoisier oksijeni tanımladığında– çökmüştür. Genelde ilk yaklaşımlar, “kusurlu tanımlar” olabilmektedir ve “hayat örsü”nde işlevsellikleri sınanarak düzenlenir.
Bilim alanında gerçeği arama ereği iyi bir ölçüttür. Örneğin, gelecekte özel görelilik kuramının yanlışlığı ortaya çıkarsa bu kuram için “sözde bilim” denilemez; çıkar ereği yoktur; sonuç olarak “ilk yaklaşım” denilebilir. Çıkar ereği ve parlak sonuç “sözde bilim” sezgisine neden olmalıdır. ”Seçenekler arasında en az heyecan ve sevince neden olanı, gerçeğe yakın olandır” kanaati bilim kurmaylarının değerli bir deyimidir.
Çıkar hedefli fakat bilim kılığında/kılıfında sunulan sözde bilimlerin (şifacılık, sihirbazlık vb.) birtakım ortak özellikleri:
- Yanlışlanabilirliği en alt düzeyde olması; sorgulanması zor ve ulaşılmaz olması.
- Hedef kitlenin algı düzeyinin olabildiğince üstünde olması.
- Seçilmiş bilimsel terimler (kuantum, nano teknoloji vb.) eşliğinde anlatılması.
- Argümanlarının dolaylı olması (diğer alanlardan destek ihtiyacı).
- Teknik açıklamadan daha çok muhatabın ihtiyacına yönelik yararın vurgulanması.
- Doğrudan basın/medya aracılığı ile sunulması.
Terimin doğuşu
Pseudoscience deyimi Eski Yunanca yanlış, sözde anlamına gelen ‘pseudo’ köküyle Latince bilgi veya bilgi alanı anlamına gelen scientia terimlerinin bir araya getirilmesiyle türetilmiştir. İlk kez 1843 yılında kullanılan sözcük, genellikle olumsuz bir bağlamda kullanılmakta, sunucuları tarafından bilim olarak nitelendiği halde bilim alanına girdiği düşünülmeyen şeylerle ilgili küçümseyici bir yan anlamı da içermektedir. Sözdebilim yapmakla eleştirilen kişiler, doğal olarak bu sınıflandırmayı kabul etmemektedirler.
Belirli bir bilgi, yöntem, araştırma ve uygulama alanının gerçekten bilimsel olup olmadığıyla ilgili standartlar araştırma alanına göre değişkenlik göstermekle birlikte, yeniden üretilebilirlik ve farklı özneler tarafından doğrulanabilirlik gibi temel ilkeler aynı kalmaya devam etmektedir. Bu ilkeler belirli bir olayla ilişkili varsayım veya kuramların başkaları aracılığıyla da geçerli ve güvenilir olup olmadığını sınamak için daha ileri araştırmalara olanak veren ölçülebilirlik veya yeniden üretilebilirliği sağlamaktadırlar. Bu ön koşullar bir araştırmaya doğrudan veya dolaylı olarak önyargıların hakim olmasını önlemektedir.
Sözdebilimin tespiti
Yaygın sözdebilimsel teoriler geçerli bilimlerden çok öykü-olgu temelli olmaya eğilim göstermektedirler. Bu iddialar dikkatli bir şekilde kullanılan bir metodolojiden çok gerçeğin araştırılmasında yaygın bilimsel yanlış anlamalarla desteklenir.
Bir alan, uygulama veya bilgi;
- Kendisini bilimsel olarak sunduğu ve
- Bilimsel araştırmanın kabul edilen normlarını karşılamakta ve daha önemlisi bilimsel metodun kullanılmasında başarısızlık gösterdiğinde sözdebilim olarak adlandırılır.
Sözdebilimi tanımlayan diğer niteliklerden bazıları:
- İddianın, yanlış veya ilgisiz olma durumu metodolojik araştırmalarla kanıtlansa bile bilimsel diye öne sürülmeye devam edilmesi,
- Teorinin öngördüğü sonuçların gösterilemeyişi,
- Kullanılan veri veya metodolojinin araştırılması isteklerine, bilginin gizli veya özel olduğu gerekçeleri ile karşı çıkılması,
- Bilim insanlarının bu konuyu bildikleri, ancak sonuçları halka açıklamadığı şeklinde komplo teorileri öne sürülmesi,
- Yanlış olduğu ispatlanmayan iddiaların zorunlu olarak doğru olduğu iddiası,
- Uygulanan işlemin tanımını yapmakta başarısızlık,
- İddia edilen sonuçları diğer araştırmacıların da yeniden üretebilmesi için gereken enformasyonun sağlanmasında başarısızlık,
- Deneysel sonuçların seçmeci kullanımı ve iddiayı desteklemeyen veya onunla çatışan verilerin göz ardı edilmesi, reddedilmesi, kenara konulması
Bilimsel eleştiri
Bilim kendi kendini düzelten (self-corrective) bir yapıya sahiptir. Bu sebeple herhangi bir bilimsel yayında yayınlanan bilimsel bir makale, aynı veya benzer alanlardaki bir başka bilim insanı tarafından yine bilimsel temellere dayalı olarak eleştirilebilir. Buna karşı makale yazarı bilim insanının göstereceği tutum bunun, kendisine yönelik kişisel bir saldırı olduğunu düşünmek değil eleştirileri mantık ve deneyler süzgecinde değerlendirerek varsa karşı argümanlarını ortaya koymak veya bulgularını yeniden gözden geçirmektir. Sözdebilime yönelik eleştirilerden biri sözdebilim taraftarlarının eleştirel düşünceleri kişisel saldırı olarak gördükleri, eleştiri sahibi bilim insanlarını statükonun destekleyicileri, yeni fikirlere düşman veya kendilerine yönelik bir komplo içinde olarak değerlendirdikleri, bilimin kendi bilgilerine nüfuz edebilecek yeterlilikte olabileceğini göz ardı etme eğiliminde oldukları buna karşılık eleştirileri sahiplerinin iddilarını mantıksal veya deneysel bir temelde değerlendirmedikleri yönündedir.
Klinik psikoloji
Nörolog ve klinik psikologlar psikoterapi ve popüler psikolojide sözdebilim olarak gördükleri şeylerin ve ayrıca sözdebilimsel terapi olarak kabul ettikleri Nörolinguistik Programlama, Rebirthing, Reparenting ve Primal Therapy'nin artışına dikkati çekmektedirler. Uzmanlar, bilimsel açılardan desteklenmemiş bu tip popüler veya halk psikolojisi tarafından kullanılan terapilerin toplumda insan zihni ve beyni hakkındaki yanlış kanaatleri yaygınlaştıracağını ve halkı gerçek terapilerden uzaklaştırarak, halk sağlığına zarar vermeye yol açacağını ifade etmektedirler.
Kavram etrafındaki tartışmalar
Önbilim (Protoscience) terimi bilimsel metotla yeterince test edilmemiş ancak mevcut bilimle tutarlı veya tutarsız olduğu durumlarda da bu tutarsızlğına dair akla uygun gerekçeler sunabilen hipotezleri tanımlamakta kullanılır. Terimin bir başka kullanım alanı da pratik bir bilgi alanında bilimsel bilgi alanına geçişi tasvir etmesidir. Sözdebilim ise tersine uygulamada veya prensipte test edilebilir olmayan veya testlerin aksini göstermesine karşın bilimsel olduğu savunulan bilgi tarzları için kullanılır.
Sözdebilim ile önbilim ve gerçek bilim arasında anlamlı sınırların olup olmadığı tartışmalıdır. Özellikle kültürel ve tarihi mesafelerin olduğu durumlarda (örneğin kimya ve simyada arasındaki ilişki) önbilimler yanlışlıkla sözdebilim olarak yorumlanabilmektedir.
Ayrıca bakınız
Dış bağlantılar
- Bilimsel metodoloji, sözdebilim örnekleri 15 Mayıs 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- (İngilizce)
- (İngilizce)
Kaynakça
- ^ Ersan Ö. Gizem tutkusu korumasında Sahte Bilim, İnfo yay. İzmir 2008.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu maddede bircok sorun bulunmaktadir Lutfen sayfayi gelistirin veya bu sorunlar konusunda tartisma sayfasinda bir yorum yapin Bu madde veya sayfa baska bir dilden kotu bir bicimde tercume edilmistir Sayfa makine cevirisi veya dilde yetkinligi bulunmayan bir cevirmen tarafindan olusturulmus olabilir Lutfen ceviriyi gelistirmek icin yardim edin Kasim 2022 Bu maddedeki bilgilerin dogrulanabilmesi icin ek kaynaklar gerekli Lutfen guvenilir kaynaklar ekleyerek maddenin gelistirilmesine yardimci olun Kaynaksiz icerik itiraz konusu olabilir ve kaldirilabilir Kaynak ara Sozdebilim haber gazete kitap akademik JSTOR Kasim 2022 Bu sablonun nasil ve ne zaman kaldirilmasi gerektigini ogrenin Sozdebilim veya sahte bilim bilimsel argumanlar kullanilarak ileri surulen ancak bilimsel calismalarin gerektirdigi materyal yontem dogrulanabilirlik gibi standartlari tasimayan veya yeterli bilimsel arastirma ile desteklenmeyen iddia inanc bilgi ve uygulamalar butunune verilen addir Sozde bilim genellikle belirsiz celiskili elestirilere yonelik asiri tepki ve kisisellestirmeler destekleyici verilerin abartilmasi sonuclara yonelik dogrulanmasi olanaksiz abartili iddialar ile karakterize kullanicilari acisindan da sosyal maddi manevi kazanclar sagladigi dusunulebilecek konular uzerinden yurutulur Bilgi birikimi ve yontem disiplininin yeterli olmadigi donemlerde doga olgu ve olaylarina getirilen bazi yakistirmalar fantastik yorum ve yargilar daha isabetli tanimlamalar karsisinda sahte bilim konumuna dusmuslerdir Zodyak Astrolojik isaretleri in yanma olayini aciklayan filojiston teorisi oksitlenme etkenini dikkate almadigi icin Lavoisier oksijeni tanimladiginda cokmustur Genelde ilk yaklasimlar kusurlu tanimlar olabilmektedir ve hayat orsu nde islevsellikleri sinanarak duzenlenir Bilim alaninda gercegi arama eregi iyi bir olcuttur Ornegin gelecekte ozel gorelilik kuraminin yanlisligi ortaya cikarsa bu kuram icin sozde bilim denilemez cikar eregi yoktur sonuc olarak ilk yaklasim denilebilir Cikar eregi ve parlak sonuc sozde bilim sezgisine neden olmalidir Secenekler arasinda en az heyecan ve sevince neden olani gercege yakin olandir kanaati bilim kurmaylarinin degerli bir deyimidir Cikar hedefli fakat bilim kiliginda kilifinda sunulan sozde bilimlerin sifacilik sihirbazlik vb birtakim ortak ozellikleri Yanlislanabilirligi en alt duzeyde olmasi sorgulanmasi zor ve ulasilmaz olmasi Hedef kitlenin algi duzeyinin olabildigince ustunde olmasi Secilmis bilimsel terimler kuantum nano teknoloji vb esliginde anlatilmasi Argumanlarinin dolayli olmasi diger alanlardan destek ihtiyaci Teknik aciklamadan daha cok muhatabin ihtiyacina yonelik yararin vurgulanmasi Dogrudan basin medya araciligi ile sunulmasi Frenoloji gunumuzde bir sozdebilim kabul edilmektedir Terimin dogusuPseudoscience deyimi Eski Yunanca yanlis sozde anlamina gelen pseudo kokuyle Latince bilgi veya bilgi alani anlamina gelen scientia terimlerinin bir araya getirilmesiyle turetilmistir Ilk kez 1843 yilinda kullanilan sozcuk genellikle olumsuz bir baglamda kullanilmakta sunuculari tarafindan bilim olarak nitelendigi halde bilim alanina girdigi dusunulmeyen seylerle ilgili kucumseyici bir yan anlami da icermektedir Sozdebilim yapmakla elestirilen kisiler dogal olarak bu siniflandirmayi kabul etmemektedirler Belirli bir bilgi yontem arastirma ve uygulama alaninin gercekten bilimsel olup olmadigiyla ilgili standartlar arastirma alanina gore degiskenlik gostermekle birlikte yeniden uretilebilirlik ve farkli ozneler tarafindan dogrulanabilirlik gibi temel ilkeler ayni kalmaya devam etmektedir Bu ilkeler belirli bir olayla iliskili varsayim veya kuramlarin baskalari araciligiyla da gecerli ve guvenilir olup olmadigini sinamak icin daha ileri arastirmalara olanak veren olculebilirlik veya yeniden uretilebilirligi saglamaktadirlar Bu on kosullar bir arastirmaya dogrudan veya dolayli olarak onyargilarin hakim olmasini onlemektedir Sozdebilimin tespitiYaygin sozdebilimsel teoriler gecerli bilimlerden cok oyku olgu temelli olmaya egilim gostermektedirler Bu iddialar dikkatli bir sekilde kullanilan bir metodolojiden cok gercegin arastirilmasinda yaygin bilimsel yanlis anlamalarla desteklenir Gunumuzun sozdebilimleri bir zamanlarin bilimiydi Bir alan uygulama veya bilgi Kendisini bilimsel olarak sundugu ve Bilimsel arastirmanin kabul edilen normlarini karsilamakta ve daha onemlisi bilimsel metodun kullanilmasinda basarisizlik gosterdiginde sozdebilim olarak adlandirilir Sozdebilimi tanimlayan diger niteliklerden bazilari Iddianin yanlis veya ilgisiz olma durumu metodolojik arastirmalarla kanitlansa bile bilimsel diye one surulmeye devam edilmesi Teorinin ongordugu sonuclarin gosterilemeyisi Kullanilan veri veya metodolojinin arastirilmasi isteklerine bilginin gizli veya ozel oldugu gerekceleri ile karsi cikilmasi Bilim insanlarinin bu konuyu bildikleri ancak sonuclari halka aciklamadigi seklinde komplo teorileri one surulmesi Yanlis oldugu ispatlanmayan iddialarin zorunlu olarak dogru oldugu iddiasi Uygulanan islemin tanimini yapmakta basarisizlik Iddia edilen sonuclari diger arastirmacilarin da yeniden uretebilmesi icin gereken enformasyonun saglanmasinda basarisizlik Deneysel sonuclarin secmeci kullanimi ve iddiayi desteklemeyen veya onunla catisan verilerin goz ardi edilmesi reddedilmesi kenara konulmasiBilimsel elestiri Bilim kendi kendini duzelten self corrective bir yapiya sahiptir Bu sebeple herhangi bir bilimsel yayinda yayinlanan bilimsel bir makale ayni veya benzer alanlardaki bir baska bilim insani tarafindan yine bilimsel temellere dayali olarak elestirilebilir Buna karsi makale yazari bilim insaninin gosterecegi tutum bunun kendisine yonelik kisisel bir saldiri oldugunu dusunmek degil elestirileri mantik ve deneyler suzgecinde degerlendirerek varsa karsi argumanlarini ortaya koymak veya bulgularini yeniden gozden gecirmektir Sozdebilime yonelik elestirilerden biri sozdebilim taraftarlarinin elestirel dusunceleri kisisel saldiri olarak gordukleri elestiri sahibi bilim insanlarini statukonun destekleyicileri yeni fikirlere dusman veya kendilerine yonelik bir komplo icinde olarak degerlendirdikleri bilimin kendi bilgilerine nufuz edebilecek yeterlilikte olabilecegini goz ardi etme egiliminde olduklari buna karsilik elestirileri sahiplerinin iddilarini mantiksal veya deneysel bir temelde degerlendirmedikleri yonundedir Klinik psikolojiNorolog ve klinik psikologlar psikoterapi ve populer psikolojide sozdebilim olarak gordukleri seylerin ve ayrica sozdebilimsel terapi olarak kabul ettikleri Norolinguistik Programlama Rebirthing Reparenting ve Primal Therapy nin artisina dikkati cekmektedirler Uzmanlar bilimsel acilardan desteklenmemis bu tip populer veya halk psikolojisi tarafindan kullanilan terapilerin toplumda insan zihni ve beyni hakkindaki yanlis kanaatleri yayginlastiracagini ve halki gercek terapilerden uzaklastirarak halk sagligina zarar vermeye yol acacagini ifade etmektedirler Kavram etrafindaki tartismalarOnbilim Protoscience terimi bilimsel metotla yeterince test edilmemis ancak mevcut bilimle tutarli veya tutarsiz oldugu durumlarda da bu tutarsizlgina dair akla uygun gerekceler sunabilen hipotezleri tanimlamakta kullanilir Terimin bir baska kullanim alani da pratik bir bilgi alaninda bilimsel bilgi alanina gecisi tasvir etmesidir Sozdebilim ise tersine uygulamada veya prensipte test edilebilir olmayan veya testlerin aksini gostermesine karsin bilimsel oldugu savunulan bilgi tarzlari icin kullanilir Sozdebilim ile onbilim ve gercek bilim arasinda anlamli sinirlarin olup olmadigi tartismalidir Ozellikle kulturel ve tarihi mesafelerin oldugu durumlarda ornegin kimya ve simyada arasindaki iliski onbilimler yanlislikla sozdebilim olarak yorumlanabilmektedir Ayrica bakinizAlternatif tip Akilli tasarim Analitik felsefe Apollo Ay inisi sahtekarligi Astroloji Devridaim makinesi Cekim yasasi Bilimsel irkcilik Cop bilim Ozon terapisi Parapsikoloji Sarlatanlik Tanimlanamayan Ucan NesneDis baglantilarBilimsel metodoloji sozdebilim ornekleri 15 Mayis 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ingilizce Ingilizce Kaynakca Ersan O Gizem tutkusu korumasinda Sahte Bilim Info yay Izmir 2008