Komplo teorileri

Komplo teorisi, bir olayın veya durumun, diğer açıklamalar daha olanaklı iken genellikle farklı politik güdülere sahip, kötücül ve güçlü grupların komplolarına başvurularak açıklanması. Terim aynı zamanda komplolara başvurmanın ön yargıların ve yetersiz bulguların üzerine bina edildiğine yönelik küçümseyici bir yan anlamı da bünyesinde barındırır. Komplo teorileri, yanlışlanmaya direnirler ve döngüsel akıl yürütme ile pekişirler: hem teoriyi yalanlayan bulgular, hem de teoriyi doğrulayan bulguların yokluğu; teorinin doğruluğuna dair kanıt olarak yorumlanır ve bu da komploların kanıt alanından inanç alanına geçmelerine yol açar.

Amerikan doları banknotu üzerinde yer alan her şeyi gören göz sembolü, bazılarınca ABD kurucularının ve İlluminati'nin dahil olduğu bir komplonun varlığının kanıtı olarak görülmüştür.

Psikolojik düzlemde, Makyavelizm ve paranoya ile komplocu düşünüş arasında yüksek seviyeli bir ilişki saptanmıştır.

Köken bilgisi ve tanım

Türk Dil Kurumu, komplo teorisini "bir kimse, kuruluş veya ülkeye karşı gizlice, zarar verici tuzak kurulduğu varsayımına dayanan düşüncelerin tümü" olarak tanımlar. Komplo kelimesi Türkçeye Fransızcada "küçük entrika" anlamına gelen complot kelimesinden geçerken tarihte en eski kullanımı Mehmet Bahaettin'in 1924 tarihli Yeni Türkçe Lugat'inde görülür. Teori kelimesi ise Türkçeye yine Fransızcada "gözlem, nazariye, bilimsel görüş" gibi anlamlara gelen théorie kelimesinden geçip, kelimenin tarihteki en eski kullanımı Hüseyin Rahmi Gürpınar'ın 1923 tarihli Cehennemlik adlı yapıtında görülür.

Komplo teorisi, komplo ile aynı şey değildir. Barkun'a göre komplolar "iki veya daha fazla kişi tarafından tasarlanan ve/veya uygulamaya konulan gerçek gizli planlar" iken komplo teorileri "düşünsel bir inşa", "olaylara düzenli bir görüntü verebilmek için dünyaya uygulanan bir şablon"dur. Bir komplo teorisi; "küçük ve gizli bir grubun" olayları manipüle ettiğini varsayarak ulusal ve uluslararası olabilir; tek bir olaya odaklanabilir veya çoklu hadiseleri, ülkeleri, bölgeleri ve tarihsel dönemleri kapsayabilir. Komplo teorisyenleri, özel bilgilere veya kendilerini resmi beyana inanan yığınlardan ayıran özel bir düşünce tarzına erişimlerinin olduğunu düşünür.

Örnekler

Her türlü konu bir komplo teorisinin nesnesi olabilse de bazı konular diğerlerinden daha fazla ilgi çeker. Özellikle yeğlenen konular arasında ünlü ölümleri, hükûmet aktiviteleri, gizli teknolojiler, "sahte bayrak" terörizmi ve uzaylı yaşama dair sorular bulunur. En uzun süreli ve en fazla tanınmış komplo teorileri arasında John F. Kennedy Suikastıyla, 1969'da Apollo 11'in aya inişiyle ve 11 Eylül saldırıları ile ilgili kavramların yanında gerçek veya hayali gruplarca hedeflenen sözde dünya hakimiyeti ile ilgili pek çok teori yer alır.

Rağbet

Bazı akademisyenler, komplo teorilerinin bir zamanlar uç kitleler ile sınırlı kalsa da daha sonra kitlesel medyada sıradan hale geldiğini; bunun da komploculuğun 20. yüzyıl sonu ve 21. yüzyıl başı ABD'sinde yeni bir kültürel fenomen olarak ortaya çıkmasına katkıda bulunduğunu öne sürer. Antropolog Todd Sanders ve Harry G. West'e göre Amerikalıların geniş bir kesiminin en az birkaç komplo teorisine itimat ettiğine dair bulgular mevcuttur. Bu durum; komplo teorilerine duyulan inancın sosyologların, psikologların ve folklor uzmanlarının ilgi alanına girmesine yol açmıştır.

Komplo teorileri; Web üzerinde bloglar ve YouTube videoları şeklinde mevcut olup, teorilerin bir başka kaynağı da sosyal medyadır. Web'in komplo teorilerinin yaygınlığını artırıp artırmadığı çalışmaya açık bir sorudur. Komplo teorilerinin arama motoru sonuçlarındaki varlığı ve gösterimi izlenmiş ve çalışılmış, farklı konulara dair sonuçlar arasında kayda değer bir çeşitlilik olduğu ortaya çıkarılıp saygın ve kaliteli linklerin genel bir eksikliği gösterilmiştir.

Türler

Walker'ın beş çeşidi

Reason dergisi editörü Jesse Walker beş çeşit komplo teorisi tanımlamıştır:

• "Dışarıdaki Düşman", bir topluluğa karşı dışarıdan entrikalar düzenleyen figürlere dayanan komplo teorilerini ifade eder.
• "İçerideki Düşman", ülke içinde gizlenip sıradan vatandaşlardan ayırt edilemeyen entrikacıları baz alır.
• "Yukarıdaki Düşman", olayları kendi kazançları için manipüle eden güçlü insanları konu eder.
• "Aşağıdaki Düşman", toplumsal düzeni altüst etmeye çalışan alt sınıfları içerir.
• "İyi huylu komplolar", perde arkasından çalışıp dünyayı iyileştiren ve insanlara yardım eden ruhani kuvvetleri konu eder.

Barkun'un üç çeşidi

Barkun komplo teorilerini üçe ayırır:

• Olaylarla ilgili komplo teorileri sınırlı ve iyi tanımlanmış olaylara işaret eder. Bu tür komplo teorilerine örnek olarak Kennedy suikastı, 11 Eylül ve AIDS'in yayılmasıyla ilgili olanlar örnek verilebilir.
• Sistemik komplo teorilerinde komploların geniş amaçları olduğuna ve bir ülkenin, bölgenin veya tüm dünyanın kontrolüne sahip olduğuna inanılır. Bu tür komplo teorilerinde amaçlar kapsamlı olsa da komploların işleyiş biçimi genellikle basittir: kötücül, tekil bir organizasyon mevcut kurumların içine sızmaya ve bu kurumları yıkmaya yarayacak bir planı yürürlüğe koymuştur. Bu tür senaryolar; Yahudilerin, Hristiyanların, Masonların ve komünizmin sözde entrikalarına odaklanan komplo teorilerinde yaygın olarak görülür.
• Üst komplo teorileri veya süperkomplo teorileri Barkun'a göre çoklu sözde komploları hiyerarşik biçimde birbirlerine bağlar. En tepede uzak ama her şeye gücü yeten kötücül bir güç mevcuttur. Barkun bu türe örnek olarak David Icke ve Milton William Cooper gibilerinin düşüncelerini örnek verir.

Rothbard: sığ ve derin

Ekonomist, tarihçi ve siyasal teorist Murray Rothbard "derin" komplo teorileri ile "sığ" komplo teorilerini karşılaştıran bir model öne sürer. Rothbard'a göre "sığ" bir teorist bir olaya bakıp "Kimin işine yaradı?" sorusunu sorar ve var olduğu düşünülen bir çıkar sahibinin olayları gizlice etkilemekten sorumlu olduğu sonucuna ulaşır. Öte yandan "derin" komplo teorisyeni bir önsezi ile yola çıkıp bulgu arayışına girer. Rothbard, ikinci aktiviteyi belirli olguları kullanarak kendi ilkin paranoyasını doğrulama davranışıyla ilişkilendirir.

Bulgulara karşı komplo teorileri

Dilbilimci Noam Chomsky; komplo teorilerini; akademik dokümanlar veya anaakım medya raporları ile kayda geçmiş, kamusal tanınırlığı yüksek kurumların uzun vadeli davranışlarına odaklanan kurumsal inceleme ile karşılaştırır. Komplo teorileri, bu tür bir olguya nazaran kişilerin gizli koalisyonlarının bulunduğunu varsayıp bu tür koalisyonların sözde eylemleri üzerinde spekülasyon yapar.

King's College London üyesi akademisyen Clare Birchall komplo teorisini "bir popüler bilgi veya yorum çeşidi" olarak tanımlar. Buradaki "bilgi" kelimesinin kullanımı komplo teorilerinin meşru düşünce yöntemleri ile ilintili olarak görülebileceği yolları akla getirir. Birchall'a göre meşru ve gayrimeşru bilgi arasındaki ilişki komplo teorilerinin yaygın reddiyelerinin öne sürdüğünden daha yakındır.

Watergate skandalı gibi doğruluğu kanıtlanan ve çoklu komplo tertipçilerini içeren teoriler genellikle komplo teorisinden ziyade "araştırmacı gazetecilik" ve "tarihsel analiz" olarak anılır. Buna karşın "Watergate komplo teorisi" ifadesi, komployla suçlananların aslında daha derin bir komplonun kurbanları olduğu çeşitli hipotezler için kullanılır. Komplo teorilerine duyulan inanç genellikle bulgulara dayanmaz.

Bir dünya görüşü olarak komploculuk

Tarihçi Richard Hofstadter, 1964 tarihli "The Paranoid Style in American Politics" makalesinde komplocuğunun ve paranoyanın ABD tarihi boyunca oynadığı rolü ele alır. Tarihçi Bernard Bailyn'in 1967 tarihli klasiği "The Ideological Origins of the American Revolution" benzer bir fenomenin Kuzey Amerika'da Amerikan Devrimi öncesi zamanlarda da bulunabileceğine dikkat çeker. Komploculuk gerek insanların tavırlarını, gerekse de nispeten daha küresel ve tarihi olabilen komplo teorisi tiplerini tanımlar.

"Komploculuk" ifadesinin popülerliği 1980'lerde akademisyen Frank P. Mintz tarafından artırılmıştır. Mintz'e göre komploculuk, "tarihin akışında komploların önceliğine duyulan inanç" anlamına gelir.

Komploculuk, Amerika'da ve başka herhangi bir yerde çok çeşitli siyasi ve toplumsal grupların ihtiyaçlarını karşılar. Komploculuk; elitleri tespit eder, onları ekonomik ve toplumsal felaketlerden sorumlu tutar, toplumsal hareketin elitleri yüksek pozisyonlardan alaşağı etmesiyle olayların daha iyiye gideceğini varsayar. Hal böyle olunca da komplo teorileri belirli bir dönemi veya ideolojiyi temsil etmez.

Time dergisinden Justin Fox'a göre Wall Street tüccarları komplocu akıla en fazla sahip olan insanlar arasındadır. Fox, bu durumu bazı mali piyasa komplolarının gerçekliğine ve komplo teorilerinin piyasanın günlük hareketleri karşısında gerekli oryantasyonu sağlamasına bağlar.

Orta Doğu

Komplo teorileri, Türkiye'nin ve Arap ülkelerinin kültür ve siyasetinde önemli bir yer tutar. Teori çeşitleri koloniciliği, Siyonizmi, süper güçleri, petrolü ve İslam’a karşı savaş olarak görülen Terörizmle Savaş'ı ilgilendirir. Örneğin, Yahudilerin dünya hakimiyeti planınını içerdiği iddia edilen "Siyon Bilgelerinin Protokolleri" adlı sahte doküman İslam dünyasında yaygın olarak okunup desteklenmektedir. Gazeteci-yazar Roger Cohen komplo teorilerinin Arap dünyasındaki popülerliğini "çaresizlerin son sığınağı" olarak değerlendirir. Mısırlı entelektüel Abd al-Munim Said bu tür teorilerin tehlikesine dikkat çekip "bizi sadece hakikatten alıkoymakla kalmayıp, kusurlarımız ve sorunlarımızla yüzleşmemizi de engelliyorlar" şeklinde yorum yapmıştır.

Amerika Birleşik Devletleri

Harry G. West ve diğerlerinin belirttiği üzere komplo teorisyenleri uç bir azınlık olarak göz ardı edilse bile belirli bulgular ABD'nin geniş bir kısmının komplo teorilerine inandığını düşündürür. West ayrıca bu tür inançları aşırı milliyetçilik ve köktendincilik ile karşılaştırır.

Teolog Robert Jewett ve filozof John Shelton Lawrence komplo teorilerinin ABD'deki devamlı popülerliğini Soğuk Savaş'a, McCarthycilik'e ve 1960'lardaki karşı kültürün otoriteyi reddine dayandırır. Hem sol görüşte hem de sağ görüşte Sovyet planları, 11 Eylül saldırıları ve Warren raporlarındaki tutarsızlıklar gibi gerçek olayları; doğrulanmamış geniş çaplı komploların varlığını desteklemek için kullanma eğilimi olduğunu öne sürerler.

Watergate skandalı diğer komplo teorilerine geçerlilik kazandırmak için kullanılmıştır. Olay, Richard Nixon'ın kendisi tarafından diğerlerini altta yatan örüntüyü tamamlamaya davet eden bir "Rorschach mürekkep lekesi" olarak yorumlanmıştır.

Tarihçi Kathryn S Olmsted, Amerikalıların hükûmeti ilgilendiren komplo teorilerine inanmaya yatkın olmasını üç nedene bağlar:

1. Soğuk Savaş sırasında hükûmetin erişim alanı ve yürüttüğü gizli aktiviteler. Örneğin Watergate, , MKUltra projesi ve CIA'in Fidel Castro'ya suikast girişimi için mafya ile yaptığı işbirliği.
2. II. Dünya Savaşı'nda Almanların Amerika'ya sızması ve Saddam Hüseyin'in 11 Eylül olaylarının sorumlusu olduğu gibi çürütülmüş iddiaların örnek olarak verilebileceği propaganda amaçlı yayılmış hükûmet tasdikli komplo teorilerinin geçmiş örnek teşkil etmesi.
3. 1918 Ayaklanma Yasası, COINTELPRO ve çeşitli Kızıl Tehlikelerin birer parçası olarak ayrılıkçılara verilen rahatsızlığın ve hükûmet gözetimlerinin beslediği güvensizlik.

Psikolojik açıklamalar

1960'larda ABD başkanı John F. Kennedy'nin suikaste uğramasıyla ortaya çıkan komplo teorileri, komplo teorilerine duyulan geniş çaplı inancın sosyologların, psikologların ve folklor uzmanlarının ilgi alanına girmesine yol açmıştır. Sosyolog , komplo teorilerinin siyasi doğasının altını çizerek bu tür anlatıların en önemli özelliklerinden birisinin toplumsal gruplar arasındaki "gerçek ama gizli" güç ilişkilerini gün yüzüne çıkarma girişiminde bulunmaları olduğunu öne sürer.

Komplo teorilerinin çekiciliği

Michael Barkun; "komplo teorisi"nin günümüz Amerikan kültüründeki kullanımını tartışırken terimin, bir olayı "son derece güçlü ve kurnaz entrikacılar tarafından kötücül bir sonuca ulaşmak için tasarlanan gizli bir planın sonucu" olarak açıklayan bir inancı belirtmek için kullanıldığını savunur. Barkun'a göre komploculuğun çekiciliği üç yönlüdür:

• İlk olarak, komplo teorileri kurumsal incelemenin açıklayamadıklarını açıkladığını iddia eder. Komplo teorileri diğer türlü kafa karıştırıcı olan bir dünyaya anlam kazandırıyormuş gibi görünür.
• İkinci olarak; komplo teorileri, olaylara getirdiği açıklamaları dünyayı keskin bir şekilde ışığın kuvvetleri ve karanlığın kuvvetleri şeklinde bölerek çekici bir basitliğin görüldüğü bir yolla yapar.
• Üçüncü olarak; komplo teorileri; sıklıkla diğerleri tarafından sahip olunmayan veya ilgi gösterilmeyen özel, gizli bir bilgi olarak sunulur. Komplo teorisyenlerine göre kitleler "beyni yıkanmış bir sürü" iken bilgi sahibi olan teorisyen, entrikacıların planlarının iç yüzünü anladığı için kendisini tebrik eder.

Bu üçüncü madde, Mainz Johannes Gutenberg Üniversitesi'nden sosyal psikoloji profesörü Roland Imhoff'un çalışmalarıyla desteklenmiştir. Çalışma; bir teoriye inanan azınlık ne kadar küçükse, teorinin komplo teorisyenlerinin o kadar ilgisini çektiğini göstermiştir.

Hümanist psikologlar, bir sözde komplonun arkasında yattığı varsayılan entrika neredeyse her zaman düşmanca algılansa da sıklıkla ortada teorisyen için bir güvence kaynağı bulunduğunu savunur. Söz konusu psikologlara göre bunun nedeni insani meselelerdeki zorlukların insanlar tarafından oluşturulduğunu ve insanların denetiminde kaldığını hayal etmenin verdiği avuntudur. Eğer bir entrika ortaya çıkarılabiliyorsa, demek ki entrikanın gücünü kırmaya veya entrikaya dahil olmaya dair bir umut mevcuttur. Bir entrikanın gücüne duyulan inanç; insanın saygınlığının iması, insanın kendi kaderinden sorumlu olduğunun bilinçsizce doğrulanmasıdır.

İnsanlar, örneğin, toplumsal gruplar arasındaki güç ilişkilerini ve kötücül güçlerin algılanan varlığını açıklamak için komplo teorileri formülleştirir. Komplo teorisyenliğinin psikolojik kökenleri arasında yansıtma; "önemli bir nedeni olan önemli bir olayı" açıklamaya duyulan ihtiyaç ve paranoyak eğilim gibi bir düşünce bozukluğunun çeşitli türleri ve evrelerinin bir ürünü gösterilmiştir. Bazı insanlar sosyopolitik açıklamaları rastgele, öngörülemez veya açıklanması güç olaylarla karşılaşmanın verdiği güvensizliğe tercih eder.

Barlet ve Lyons'a göre "Komploculuk, komplocuyu alarmı çaldığı için kahraman ilan ederken, şeytanlaştırılmış düşmanları kamu yaranına karşı kurulmuş geniş ve hain planın birer parçası haline getiren özel bir anlatı çeşididir."

Psikolojik kökenler

Bazı psikologlar komploculukta anlam arayışının yaygın olduğuna inanır. Bir kere kavrandığında bilişsel eğilimlerden ve bilişsel çelişkiden kaçınma isteği inancı körükleyebilir. Komplo teorisinin bir toplumsal grubun içine yerleştiği bağlamlarda toplumsal pekiştirmenin de belirli bir rolü olabilir.

Yansıtma

Bazı tarihçiler, komploculukta psikolojik yansıtma olgusundan bir parça bulunduğunu savunmuşlardır. Argümana göre bu yansıtma durumu, kişinin kendi hoş karşılanmayan özelliklerinin komplo sorumlularıyla bağdaştırılması şeklinde kendini gösterir. Tarihçi Richard Hofstadter konuyla ilgili aşağıdakileri ileri sürmüştür:

Düşman, birçok nedenden dolayı benliğin bir yansıması olarak görülür. Benliğin hem ideal, hem de kabul edilemez yönleri düşman ile ilişkilendirilir. Paranoyak stilin temel açmazlarından birisi düşmanın taklididir. Örneğin düşman kozmopolitan entelektüel olabilir; ancak paranoyak, bilginlikte ona üstün gelecektir. Ku Klux Klan üyeleri papaz cübbeleri giyerek, detaylı ritüeller ve hiyerarşiler oluşturarak Katolikleri taklit etmişlerdir. John Birch Topluluğu; komünist hücrelere benzer, cephe gruplarıyla sözde gizli operasyonlar yapar ve komünist düşmana atfettiği ideolojik savaşın acımasızlığının devamlılığını telkin eder. Köktenci anti-komünist mücadele hareketlerinin sözcüleri; komünist ülkünün adanmışlığına, disiplinine ve stratejik marifetine olan hayranlıklarını açıkça belirtmişlerdir.

Sosyolojik açıklamalar

Christopher Hitchens, komplo teorisini "demokrasinin egzoz dumanı" olarak tanımlamıştır. Hitchens'a göre komplo teorileri büyük miktarda bilginin çok sayıda insanın arasında dolaşmasının kaçınılmaz bir sonucudur.

Komplo teorileri, suçu komplocunun dahil olmadığı bir grubun üzerine yıkıp komplocunun kendisini ahlaki ve siyasi yükümlülükten kurtararak duygusal açıdan tatmin etici olabilir. Aynı şekilde, The New York Times'da yazan Roger Cohen "tutsak zihinler; ...komplo teorilerine başvurur çünkü komplo teorileri çaresizlerin son sığınağıdır. Kendi yaşamını değiştiremiyorsan, demek ki dünyayı kontrol eden daha büyük bir güç vardır." cümlelerini kullanır.

Sosyolojik tarhiçi Holger Helwig I. Dünya Savaşı'nın kökenine dair Alman açıklamaları üzerinde çalışırken "Bu en önemli olaylar anlaşılması en zor olanlardır çünkü en çok ilgiyi masalcılardan ve şarlatanlardan görürler" ifadelerini kullanmıştır.

Eleştirel teorinin etkisi

Fransız sosyolog Bruno Latour; komplo teorilerinin kitle kültüründeki yaygın popülerliğini, Marksizm'den esinlenen eleştirel teorinin ve benzer fikirlerin 1970'lerden beri akademik çevrelere nüfuz etmesine bağlamıştır.

Latour'a göre akademideki çağdaş eleştirel teorinin %90 kadarı "gerçek pozisyonu ve peri pozisyonu" şeklindeki iki yaklaşımdan birini sergiler. Peri pozisyonu anti-fetişisttir, din ve sanat gibi "inanç nesneleri"nin üzerlerine gücün yansıtıldığı konseptlerden ibaret olduğunu savunur. Latour, bu yaklaşımı uygulayanların kendi dogmatik kuşkularının "bilimce en fazla desteklenenler" olduğunu onaylamaya yönelik ön yargılara sahip olduğunu ileri sürer. Latour'a göre bir durumun tüm gerçekleri ve doğru metodoloji bu kişilere göre görünürde önemli olsa da bilimsel gelişim sadece teorilere itibar kazandırmak için teorilerin üzerini örtmekte kullanılır. "Gerçek pozisyonu" ise kişilerin genellikle gizlice ve farkında olmadan ekonomi ve cinsiyet gibi dış güçlerin boyunduruğu altında bulunduklarını savunur. Latour, akademideki bu iki yaklaşımın da kutuplaşmış ve verimsiz bir atmosfere yol açtığı sonucuna ulaşır. "Şimdi neden eleştirel bir zihin olmanın bu kadar iyi hissettirdiğini anlıyor musun?" sorusunu sorar Latour; hangi tarafı seçersen seç, "Hep haklısın!"

Füzyon paranoyası

Washington Post yazarı Michael Kelly, sağcı ve solcu aktivistlerin savaş karşıtlığı ile ilgili sorunlarda ve kişisel özgürlükleri ilgilendiren konularda birbirleriyle birleşmelerini tanımlamak için "füzyon paranoyası" terimini ortaya atmıştır. Kelly bu durumun kaynağı olarak komploculuğa duyulan paylaşılmış inancı ve paylaşılmış anti-devletçiliği gösterir.

Barkun da terimi benimsemiştir. Terimin; bir zamanlar marjinal Amerikalılarla sınırlı olan paranoyak komplo teorilerinin sentezinin teorilere nasıl genel kabul kazandırdığını, nasıl kitlesel medyada sıradan hale getirdiğini, böylelikle de 20. yüzyıl sonunda ve 21. yüzyıl başında Amerika'da insanların aktif olarak kıyametçi ve binyılcı senaryolara hazırlandığı eşi benzeri görülmemiş bir dönemi nasıl başlattığını ifade ettiğini öne sürer.

Komploların yaşayabilirliği

Fizikçi David Robert Grimes, komplolara dahil olan kişi sayısı üzerinden komploların açığa çıkma sürelerini hesaplamıştır. Hesaplamalarında PRISM gözetim programı, Tuskegee frengi deneyi ve FBI forensik skandalı verilerini kullanmıştır. Grimes'ın hesaplarına göre:

• Ay'a aslında gidilmediğine yönelik bir plan 411 bin kişinin katılımını gerektirecek ve 3.68 yıl içinde açığa çıkacak;
• "küresel ısınma aldatmacası" 405 bin kişinin katılımını gerektirecek ve 3.70 yıl içinde açığa çıkacak;
• "aşı komplosu" (ilaç şirketleri dahil olmadan) en az 22 bin kişinin katılımını gerektirecek ve dahil olan kişi sayısına göre en az 3.15 yılda, en fazla ise 34.78 yılda açığa çıkacak;
• "kanser tedavisinin gizlendiğine" yönelik bir komplo 714 bin kişiyi gerektirecek ve 3.17 yıl içinde açığa çıkacaktır.

Siyasi kullanım

Filozof Karl Popper, Açık Toplum ve Düşmanları adlı eserinde kusurlu bulduğu toplumsal olgularla ilgili "komplocu toplum kuramı"nı ortaya atmıştır. Popper'a göre "bu görüş, tabii toplumda meydana gelen her şeyin, —özellikle savaş, işsizlik, sefalet, darlıklar gibi insanların hoşuna gitmeyen şeylerin— doğrudan doğruya bazı güçlü kişi ve grupların kasıtları sonunda ortaya çıktıklarını öne süren yanlış kuramdan ileri gelmektedir." Popper; totalitarizmin kabilecilik, şovenizm veya ırkçılığa dayanan paranoyak senaryolar tarafından yönlendirilen hayali planlardan ilham alan komplo teorilerinin üzerine kurulduğunu savunmuştur. Popper, hakiki komploların varlığını kabul etse de komplocuların nadiren hedeflerine ulaştıklarına dikkat çekmiştir.

Tarihçi Bruce Cummings de benzer şekilde tarihin komplolar tarafından yönetildiğini reddederek gerçek komploların ortaya çıktıkları yerlerde genellikle tarih üzerinde çok az etkileri olduğunu ve komplocular için öngörülemeyen sonuçlar doğurduğunu belirtmiştir. Cummings, diğer görüşün aksine, tarihin "geniş çaplı kuvvetlerle ve insan topluluklarının geniş yapılarıyla ilerlediği" sonucuna ulaşmıştır.

2009 tarihli bir makalede hukuk bilimciler Cass Sunstein ve Adrian Vermeule sansür ve vergilendirme de dahil olmak üzere komplo teorilerini karşı hükûmetçe verilebilecek bir dizi olası yanıtı göz önünde bulundurmuştur. Sunstein ve Vermeule, yetkililerin karşı yönde demeçler vermesi ve diyalog içine girmesi gerektiği sonucuna varıp bu durumu "bilişsel nüfuz" olarak adlandırmışlardır.

Ayrıca bakınız

• Komplo teorileri listesi
• Türkiye'deki komplo teorileri
• Yalan haber
• Ockham'ın Usturası
• Propaganda
• Sözdebilim
• Batıl inanç
• Devlet destekli internet propagandası
• Propaganda teknikleri
• Aldatıcı mesaj
• Alarmizm
• Factoid

Kaynakça

1. ^ Issitt, Micah; Main, Carlyn (2014). Hidden Religion: The Greatest Mysteries and Symbols of the World's Religious Beliefs (İngilizce). ABC-CLIO. ss. 47-49. ISBN . 
2. ^ Aaronovitch, David (2009). Voodoo histories : the role of the conspiracy theory in shaping modern history (İngilizce). Londra: Jonathan Cape. ISBN . 10 Ocak 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
3. ^ Goertzel, T (Aralık 1994). "Belief in conspiracy theories". Political Psychology (İngilizce). 15 (4). ss. 731-742. doi:10.2307/3791630. JSTOR 3791630.  "explanations for important events that involve secret plots by powerful and malevolent groups"
4. ^ . 12 Eylül 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Eylül 2020. 
5. ^ ^{a b} Conspiracy Theories (İngilizce). Springer. 2011. ISBN . OCLC 802867724. 
6. ^ Keeley, Brian L. (Mart 1999). "Of Conspiracy Theories". The Journal of Philosophy (İngilizce). 96 (3). ss. 109-126. doi:10.2307/2564659. JSTOR 2564659. 
7. ^ Barkun, Michael (2011). Chasing Phantoms: Reality, Imagination, and Homeland Security Since 9/11 (İngilizce). University of North Carolina Press. s. 10. 
8. ^ Douglas, Karen M.; Sutton, Robbie M. (2011), (PDF), British Journal of Social Psychology (İngilizce), 10 (3), ss. 544-552, doi:10.1111/j.2044-8309.2010.02018.x, (PMID) 21486312, 3 Kasım 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi 
9. ^ "Güncel Türkçe Sözlük". Türk Dil Kurumu. Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. ^[]
10. ^ . Nişanyan Sözlük. 8 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
11. ^ . Nişanyan Sözlük. 8 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
12. ^ Barkun, Michael (2016), "Conspiracy Theories as Stigmatized Knowledge", Diogenes (İngilizce), doi:10.1177/0392192116669288 
13. ^ "History's greatest conspiracy theories". The Telegraph (İngilizce). The Daily Telegraph. 12 Kasım 2008. 12 Mart 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
14. ^ ^{a b c d e f} Barkun, Michael (2003). A Culture of Conspiracy: Apocalyptic Visions in Contemporary America (İngilizce). Berkeley: University of California Press. 
15. ^ Camp, Gregory S. (1997). Selling Fear: Conspiracy Theories and End-Times Paranoia (İngilizce). Commish Walsh. ASIN B000J0N8NC. 
16. ^ Goldberg, Robert Alan (2001). Enemies Within: The Culture of Conspiracy in Modern America (İngilizce). Yale University Press. ISBN . 
17. ^ Fenster, Mark (2008). Conspiracy Theories: Secrecy and Power in American Culture (İngilizce). University of Minnesota Press; 2nd edition. ISBN . 
18. ^ West, Harry G.; Sanders, Todd (2003). Transparency and conspiracy: ethnographies of suspicion in the new world order (İngilizce). Duke University Press. s. 4. ISBN . 22 Ocak 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
19. ^ Wood, M. (2015). (PDF). Psychology Postgraduate Affairs Group (PsyPAG) Quarterly (İngilizce), 88. ss. 31-33. 13 Ağustos 2015 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
20. ^ Ballatore, A. (2015). . First Monday (İngilizce). 20 (7). doi:10.5210/fm.v20i7.5597. 24 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
21. ^ Jesse Walker, The United States of Paranoia: A Conspiracy Theory (2013)
22. ^ "Radio Free Rothbard 17 Ağustos 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde ." Journal of Libertarian Studies, 20 (2): 17–51
23. ^ Achbar, Mark, (Ed.) (1994). Manufacturing Consent: Noam Chomsky and the Media (İngilizce). Black Rose Books Ltd. s. 131. ISBN . 18 Nisan 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
24. ^ Jack Z. Bratich (2008). Conspiracy Panics: Political Rationality and Popular Culture (İngilizce). State University of New York Press, Albany. ss. 98-100. ISBN . 17 Aralık 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
25. ^ Jovan Byford (2011). Conspiracy Theories: A Critical Introduction (İngilizce). Palgrave MacMillan. ss. 25-27. ISBN . 17 Aralık 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
26. ^ Birchall, Clare (2004). . Culture Machine, Deconstruction Is/in Cultural Studies (İngilizce). Cilt 6. 23 Eylül 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 April 2019. 
27. ^ ^{a b} Peter Knight (1 Ocak 2003). Conspiracy Theories in American History: An Encyclopedia (İngilizce). ABC-CLIO. s. 730. ISBN . 6 Eylül 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
28. ^ Ron Rosenbaum (2012). (İngilizce). New Republic. 6 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
29. ^ Bailyn, Bernard (1992) [1967]. 'The Ideological Origins of the American Revolution (İngilizce). Cambridge: Harvard University Press. ISBN . ASIN: B000NUF6FQ. ^[]
30. ^ ^{a b} Mintz, Frank P. (1985). The Liberty Lobby and the American Right: Race, Conspiracy, and Culture (İngilizce). Westport, CT: Greenwood. ISBN . 
31. ^ ^{a b} Justin Fox: "Wall Streeters like conspiracy theories. Always have" 26 Şubat 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Time, 1 Ekim 2009.
32. ^ ^{a b} Matthew Gray (2010). Conspiracy Theories in the Arab World (İngilizce). ISBN . 
33. ^ Wakin, Daniel J. (26 Ekim 2002). "Anti-Semitic 'Elders of Zion' Gets New Life on Egypt TV". New York Times. 18 Nisan 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
34. ^ "2006 Saudi Arabia's Curriculum of Intolerance" (PDF). 23 Ağustos 2006 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 14 Nisan 2019.  Report by Center for Religious Freedom of Freedom House. 2006
35. ^ "The Booksellers of Tehran" 10 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., The Wall Street Journal, 28 Ekim 2005
36. ^ ^{a b c} Cohen, Roger (20 Aralık 2010). "The Captive Arab Mind". The New York Times. 19 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
37. ^ Steven Stalinsky (6 Mayıs 2004). . National Review. 4 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
38. ^ Harry G. West. Transparency and Conspiracy: Ethnographies of Suspicion in the New World Order. Duke University Press Books. ss. 4, 207-08. 
39. ^ Shermer, Michael ve Pat Linse. Conspiracy Theories. Altadena, CA: Skeptics Society, n.d. Print.
40. ^ Jewett, Robert; John Shelton Lawrence (2004) Captain America and the crusade against evil: the dilemma of zealous nationalism 18 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Wm. B. Eerdmans Publishing p. 206.
41. ^ Olmsted, Kathryn S. (2011) Real Enemies: Conspiracy Theories and American Democracy, World War I to 9/11 18 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Oxford University Press, s. 8.
42. ^ ^{a b} Nefes, Türkay S (2013). "Political parties' perceptions and uses of anti-Semitic conspiracy theories in Turkey". The Sociological Review. 61 (2). ss. 247-264. doi:10.1111/1467-954X.12016. 
43. ^ ^{a b} Nefes, Türkay S. (2012). "The History of the Social Constructions of Dönmes (Converts)*". Journal of Historical Sociology. 25 (3). ss. 413-439. doi:10.1111/j.1467-6443.2012.01434.x. 
44. ^ ^{a b c} Berlet, Chip (Eylül 2004). . 2 Ocak 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. The issue of conspiracism versus rational criticism is a tough one, and some people (Jodi Dean, for example) argue that the former is simply a variety of the latter. I don't accept this, although I certainly acknowledge that there have been conspiracies. They simply don't have the attributes of almost superhuman power and cunning that conspiracists attribute to them. 
45. ^ Imhoff, Roland (2018). "Conspiracy Theorists Just Want to Feel Special". motherboard.vice.com. 28 Nisan 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
46. ^ Baigent, Michael; Leigh, Richard; Lincoln, Henry (1987). The Messianic Legacy (İngilizce). Henry Holt & Co. ISBN . 
47. ^ Goertzel (1994). . Political Psychology. 15 (4). ss. 731-742. doi:10.2307/3791630. JSTOR 3791630. 31 Ağustos 2006 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
48. ^ Douglas, Karen; Sutton, Robbie (2008). "The hidden impact of conspiracy theories: Perceived and actual influence of theories surrounding the death of Princess Diana". Journal of Social Psychology. 148 (2). ss. 210-22. doi:10.3200/SOCP.148.2.210-222. 
49. ^ ^{a b} Hodapp, Christopher; Alice Von Kannon (2008). Conspiracy Theories & Secret Societies For Dummies (İngilizce). John Wiley & Sons. ISBN . 
50. ^ ^{a b} Hofstadter, Richard (1965). The Paranoid Style in American Politics and Other Essays (İngilizce). New York: Alfred A. Knopf. ss. 32-33. ISBN . 18 Nisan 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
51. ^ Berlet, Chip; Lyons, Matthew N. (2000). Right-Wing Populism in America: Too Close for Comfort (İngilizce). New York: Guilford Press. ISBN . ^[]
52. ^ Swami, Viren; Coles, Rebecca; Stieger, Stefan; Pietschnig, Jakob; Furnham, Adrian; Rehim, Sherry; Voracek, Martin (2011). "Conspiracist ideation in Britain and Austria: Evidence of a monological belief system and associations between individual psychological differences and real-world and fictitious conspiracy theories". British Journal of Psychology. 102 (3). ss. 443-463. doi:10.1111/j.2044-8295.2010.02004.x. ISSN 2044-8295. 18 Nisan 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
53. ^ Vedantam, Shankar (5 Haziran 2006). "Born With the Desire to Know the Unknown". The Washington Post. s. A02. 2 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Nisan 2019.  Theodore Sasson: "Conspiracy theories explain disturbing events or social phenomena in terms of the actions of specific, powerful individuals". By providing simple explanations of distressing events—the conspiracy theory in the Arab world, for example, that the September 11 attacks were planned by the Israeli Mossad—they deflect responsibility or keep people from acknowledging that tragic events sometimes happen inexplicably."
54. ^ Wilson, Keith (1996). Forging the Collective Memory: Government and International Historians through Two World Wars (İngilizce). Berghahn Books. ISBN . 3 Ocak 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
55. ^ ^{a b} Latour, Bruno (2004), (PDF), Critical Inquiry, 30 (2), ss. 225-48, doi:10.1086/421123, 16 Eylül 2012 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi, erişim tarihi: 22 Mart 2020 
56. ^ Kelly, Michael (12 Haziran 1995). "THE ROAD TO PARANOIA". The New Yorker. ISSN 0028-792X. 9 Nisan 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
57. ^ Barajas, Joshua (15 Şubat 2016). "How many people does it take to keep a conspiracy alive?". PBS NEWSHOUR. Public Broadcasting Service (PBS). 13 Ekim 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Nisan 2019. 
58. ^ Grimes, David R (26 Ocak 2016). "On the Viability of Conspiratorial Beliefs". PLOS ONE. 11 (1). ss. e0147905. Bibcode:2016PLoSO..1147905G. doi:10.1371/journal.pone.0147905. (PMC) 4728076 $2. (PMID) 26812482. 
59. ^ Popper, Karl (1945). Açık Toplum ve Düşmanları, II. Cilt. 
60. ^ Cumings, Bruce (1999). The Origins of the Korean War, Vol. II, The Roaring of the Cataract, 1947–1950. Princeton, NJ: Princeton University Press. ^[]
61. ^ Sunstein, C. R.; Vermeule, A. (2009). "Conspiracy Theories: Causes and Cures". Journal of Political Philosophy. 17 (2). ss. 202-27. doi:10.1111/j.1467-9760.2008.00325.x.