Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tanrı Dağları ya da Tien-Şan (Eski Türkçe: 𐰴𐰣 𐱅𐰭𐰼𐰃, Tenğri tağ/ Uygurca: تەڭرىتاغ, Tengri Tagh/ Çince: 天山; pinyin: Tiānshān; Wade–Giles: T‘ien1shan1), Orta Asya'da bulunan büyük dağ sistemlerinden birini oluşturan sıradağlardır.
| UNESCO Dünya Mirası | |
|---|---|
 Çin-Kırgızistan sınırında Tanrı Dağları | |
| Konum |  Çin  Kazakistan Kırgızistan Özbekistan Tacikistan |
| (Kriter) | Doğal: x |
| Referans | 1490 |
| Tescil | 2016 (40. oturum) |
| Bölge | Asya-Pasifik |
| Koordinatlar | 42°02′06″K 80°07′32″D / 42.03500°K 80.12556°D |
| UNESCO Dünya Mirası | |
|---|---|
| |
| Konum | Çin |
| (Kriter) | Doğal: vii, ix |
| Referans | 1414 |
| Tescil | 2013 (37. oturum) |
| Bölge | Asya-Pasifik |
| Koordinatlar | 42°02′06″K 80°07′32″D / 42.03500°K 80.12556°D |
Bugünkü siyasi coğrafya dikkate alınırsa, Özbekistan, Kazakistan, Kırgızistan ve Çin'in Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nin merkezi kısımlarına yayılır. Tanrı Dağlarının 1,000,000 km² lik alanı kapladığı hesaplanmıştır.
Kuzeyde Çungar ve Güney Kazakistan düzlükleri, güneydoğuda Tarım Havzası, güneybatıda Hisar ve Alay Sıradağları ile sınırlanır.
Tanrı Dağlarını Pamir Dağ Sisteminden ayırır.
Tanrı Dağlarının Doğu bloğu 2013 yılında, Batı bloğu ise 2016 yılındaDünya Mirası olarak ilan edilmiştir.
Jeoloji
Tanrı dağları genel olarak Paleozoyik yaşlı (540-250 milyon yıl önce) kristalen ve (sedimentary rock) meydana gelmiştir. Dağların arasındaki havzalarda nehirlerin aşındırdığı genç çökeller birikmiştir. Tanrı dağları'nın doğu ve kuzey kesimlerinde yüzlek veren granit kayaları da görülmektedir. Dağın kuzey ve doğu kısımları erken Paleozoyik döneminde kıvrımlanma etkisinde kalmış ve dağ jeolojik olarak yükselme etkisine girip zamanla yükselen orijinal çökelleri erozyona uğrayıp neredeyse yok olmuş. Dağların güney ve batı yakası ise yoğun miktarda başkalaşıma uğramış çökel kayası içerirken; az oranda magmatik kaya barındırır. Bu yaka ise geç Paleozoyik'te kıvrımlanma yaşamıştır. Yaklaşık 25 milyon yıl önce yani geç Oligosen döneminde dağ sırası yeni bir jeolojik etkiye girip günümüze değin bunu sürdürmüştür. Tektonik olarak hareketli bir bölgede yer alan dağ, deformasyonlara uğramış ve sürekli olarak gevşek kaya elemanları alçak vadilere kaymıştır, oluşan çökel birikimleri vadileri doldurmuştur, Fergana Vadisi bunlardan biridir ve pek çok vadide ufak göller oluşmuş olup zamanla evaporit halini almışlardır. Bölgenin tektonik aktifliği faylanmalarla kendisini göstermiştir özellikle Talas Fergana fayı ki neredeyse dağ sırası boyunca etkir ve bu derin faylanmalar felaketvari depremlerle sonuçlanmıştır. 1887 Verny ve 1902 Kaşgar depremleri gibi.
İklimsel özellikleri
Tanrı Dağları yaz ve kış büyük ısı farkları ile karakteristik şiddetli kara iklime sahiptir. Karakteristik olan kuraklık kendini çevreleyen çöller ve kurak bölgelerde belli eder. Bu alanlar yılda ortalama 2,500 saatlik güneş ışığı absorbe etmektedir. Dağlarda yükseklik arttıkça, iklim gittikçe soğur. Daimi donmuş topraklar 3,000 m yükseklikten sonra yaygındır. Atlantik Okyanusu'ndan gelen hava kütleleri yağışlarını batı ve kuzeybatı Tanrı Dağları eteklerine (2700–3000 m) bırakır (710–790 mm). Doğu ve İç Tanrı Dağlarında toplam yağış oranı azalır. Güney Tanrı Dağlarında en fazla yağış Mart-Nisan aylarındadır. Burada yaz mevsimi kurak geçer. Batı ve Kuzey Tanrı Dağlarında yağış çoğunlukla Nisan-Mayıs aylarındadır. İç ve Doğu Tanrı Dağlarında ise yağış yaz aylarındadır.
Sıcaklık, Tanrı Dağlarında yüksekliğe göre çok değişim gösterir. Dağ eteklerinde yaz ayları sıcak geçer. Temmuz ayında ortalama sıcaklık 23 °C ye ulaşır. İli çöküntü havzasında 34 °C, iken Tanrı Dağlarının 3,300 m'lik kesimlerinde +5 °C ye düşer. Bu bölgelerde yaz boyunca geceleri don olayına rastlanır. Kışın ise buralarda () sıcaklık -50 °C olarak ölçülmüştür. Son yıllarda etkisini iyiden iyiye hissettiren bir fenomen olan iklim değişikliği Tanrı dağlarındaki kalıcı kar ve buz örtüsünü etkileyerek bu kaynaklardan beslenen nehirlerin rejimini değiştirmektedir. 1940-1991 yılları arasındaki gözlemlere göre Tanrı dağlarının genelinde, kar kalınlığında 0.1 metre azalma ve kar örtüsü kalıcılık süresinde 9 günlük bir düşüş söz konusudur. Yaklaşık olarak 16.000 km^2'lik buzul alanına sahip olan Tanrı dağları buzullarca zengindir, Tanrı dağlarındaki buzulların yaklaşık yarısı Kırgızistan sınırları içinde kalmaktadır. 1970'lerin ortalarından itibaren buzul kaybı ivmelenmiştir. Buzulların iklim değişikliğine yerdiği yanıtlar konumlarına göre değişmektedir, dağ sırasının merkezindeki buzullar daha az erirken; dıştaki buzullar daha fazla kayba maruz kalmaktadır. Klasik buzul erimesi dönemlerinde artması beklenen nehir debileri eskisi kadar artmamaktadır, bu da erime miktarının artan sıcaklığa bağlı olarak yıl içinde daha uzun süreye yayıldığını kanıtlamaktadır.
Bitki ve hayvan yaşamı
Tanrı dağları'nda bitkilerin dağılımı yükseklik bölgeleriyle belirlenir. Her rakımda farklı bir bitki grubu yer alır ve bu vejetatif (bitkisel) bir çeşitlilik sağlar. 1500-1800 metre arasında dağ eteği ve düzlüklerle yarı kurak alanlar göze çarpar; akabinde bu alanlarda kuraklığa toleranslı ephedra cinsi çalılar, kısa otlaklar bulunur. Tanrı dağları'nda en yaygın manzara steptir ve bu bitki grubu 1050-3350 metre rakımlar arasında yer alır. Tanrı dağları'nda step ve çayırı ormanlık alanlar izlemektedir. 1500-3000 metre arası rakımlarda orman örtüsü bulunabilmektedir ve ormanlık alanlar genelde kuzey yamaçlarda yer alırlar. Alçak rakımlarda kışın yapraklarını döken ağaçlar ve karışık yabani meyve ağaçları vardır. Orman alanları içindeki kel alanlar ve orman üst sınırına komşu bölgelerde subalpin çayırlar yer alır. Bu subalpin çayırlar, 3000 metre üstünde en nemli kuzey yamaçlarda bulunurlar ve 3400-3700 metre arasında soğuk çöl olarak değerlendirilen araziler vardır. Bölge şaşırtıcı bir ekolojik zenginliğe sahiptir ve florası kadar faunası da kendisine hastır. Kuş ve memeli türleri büyük çeşitliliği insan gruplarının alçak rakımlarda yeniden iskan edilmeleriyle artmıştır. Tilki, kurt, kakım gibi canlıların yanı sıra dağın ormanlık ve step alanlarının arasında boz ayılar, dağ keçileri, karaca, kar leoparı ve yaban domuzları yaşamaktadır. Az da olsa yılan ve kertenkele türleri de mevcuttur.
Yer altı zenginliği
Tanrı dağları çok zengin ve büyük miktarda yer altı zenginliğine sahiptir. Özellikle minerallerin pek çoğunu ihtiva eder, hatta demirsiz metallarin çoğu ticari olarak maden açılıp işletilecek kadar büyük miktarda yatağa sahiptir. Fosfat, cıva, kurşun, çinko vb. çok değerli metalleri ihtiva eden bölge aynı zamanda zengin petrol, doğal gaz ve kömür yataklarını da barındırır. Bu kaynakların bolluğu ve ticari potansiyeli özellikle dağ sırasının doğusundaki kuzey yamaçlarda endüstriyel girişimlere başlanılmasına neden olmuştur.
Tanrı Dağları'nın bölümleri
Ala dağları
- Çungarya Aladağları (Çin ve Kazakistan'da)
- Kırgız Ala dağları (Kırgızistan ve Kazakistan'da)
- Küngöy (Kengey) Ala dağları (Kırgızistan ve Kazakistan'da)
- Teskey Ala dağları (Kırgızistan'da)
- Talas Ala dağları (Kırgızistan, Kazakistan ve Özbekistan'da)
- Trans-İli Ala dağları (Kazakistan, Almatı'da)
Tanrı Dağları'ndan görüntüler
-
![image]()
Güney Inılçek buzullarından Gorkiy Tepesine bakış -
![image]()
Güney Inılçek ana kampı, Chapaev ile Han Tengri karşısındaki buzullar -
![image]()
Tanrı Dağlarında Gökbilim gözetleme yapanlar, 1912 -
![image]()
Kazakistan'da Alaçam (Picea schrenkiana) ormanları -
![image]()
-
![image]()
Otlanan Yaklar, Sincan Uygur Özerk Bölgesi, Çin -
![image]()
Ala Köl (göl), Teskey Ala dağları, Kırgızistan
Kaynakça
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 26 Aralık 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Ağustos 2016.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 22 Nisan 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Mart 2017.
- ^ a b c Rantsman, Yelizaveta. "Tien Shan". Encyclopædia Britannica. Encyclopædia Britannica, inc. 15 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Haziran 2020.
- ^ Sorg, Annina. "Climate change impacts on glaciers and runoff in Tien Shan (Central Asia)". www.nature.com. Nature. 3 Haziran 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Haziran 2020.
| Wikimedia Commons'ta Tanrı Dağları ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
- The Contemporary Atlas of China. 1988. London: Marshall Editions Ltd. Reprint 1989. Sydney: Collins Publishers Australia.
- The Times Comprehensive Atlas of the World. Eleventh Edition. 2003. Times Books Group Ltd. London.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Tanri Daglari ya da Tien San Eski Turkce 𐰴𐰣 𐱅𐰭𐰼𐰃 Tengri tag Uygurca تەڭرىتاغ Tengri Tagh Cince 天山 pinyin Tianshan Wade Giles T ien1shan1 Orta Asya da bulunan buyuk dag sistemlerinden birini olusturan siradaglardir Bati Tanri DaglariUNESCO Dunya MirasiCin Kirgizistan sinirinda Tanri DaglariKonum Cin Kazakistan Kirgizistan Ozbekistan TacikistanKriterDogal xReferans1490Tescil2016 40 oturum BolgeAsya PasifikKoordinatlar42 02 06 K 80 07 32 D 42 03500 K 80 12556 D 42 03500 80 12556Tanri DaglariUNESCO Dunya MirasiKonum CinKriterDogal vii ixReferans1414Tescil2013 37 oturum BolgeAsya PasifikKoordinatlar42 02 06 K 80 07 32 D 42 03500 K 80 12556 D 42 03500 80 12556 Bugunku siyasi cografya dikkate alinirsa Ozbekistan Kazakistan Kirgizistan ve Cin in Sincan Uygur Ozerk Bolgesi nin merkezi kisimlarina yayilir Tanri Daglarinin 1 000 000 km lik alani kapladigi hesaplanmistir Kuzeyde Cungar ve Guney Kazakistan duzlukleri guneydoguda Tarim Havzasi guneybatida Hisar ve Alay Siradaglari ile sinirlanir Tanri Daglarini Pamir Dag Sisteminden ayirir Tanri Daglarinin Dogu blogu 2013 yilinda Bati blogu ise 2016 yilindaDunya Mirasi olarak ilan edilmistir JeolojiTanri daglari genel olarak Paleozoyik yasli 540 250 milyon yil once kristalen ve sedimentary rock meydana gelmistir Daglarin arasindaki havzalarda nehirlerin asindirdigi genc cokeller birikmistir Tanri daglari nin dogu ve kuzey kesimlerinde yuzlek veren granit kayalari da gorulmektedir Dagin kuzey ve dogu kisimlari erken Paleozoyik doneminde kivrimlanma etkisinde kalmis ve dag jeolojik olarak yukselme etkisine girip zamanla yukselen orijinal cokelleri erozyona ugrayip neredeyse yok olmus Daglarin guney ve bati yakasi ise yogun miktarda baskalasima ugramis cokel kayasi icerirken az oranda magmatik kaya barindirir Bu yaka ise gec Paleozoyik te kivrimlanma yasamistir Yaklasik 25 milyon yil once yani gec Oligosen doneminde dag sirasi yeni bir jeolojik etkiye girip gunumuze degin bunu surdurmustur Tektonik olarak hareketli bir bolgede yer alan dag deformasyonlara ugramis ve surekli olarak gevsek kaya elemanlari alcak vadilere kaymistir olusan cokel birikimleri vadileri doldurmustur Fergana Vadisi bunlardan biridir ve pek cok vadide ufak goller olusmus olup zamanla evaporit halini almislardir Bolgenin tektonik aktifligi faylanmalarla kendisini gostermistir ozellikle Talas Fergana fayi ki neredeyse dag sirasi boyunca etkir ve bu derin faylanmalar felaketvari depremlerle sonuclanmistir 1887 Verny ve 1902 Kasgar depremleri gibi Iklimsel ozellikleriTanri Daglari yaz ve kis buyuk isi farklari ile karakteristik siddetli kara iklime sahiptir Karakteristik olan kuraklik kendini cevreleyen coller ve kurak bolgelerde belli eder Bu alanlar yilda ortalama 2 500 saatlik gunes isigi absorbe etmektedir Daglarda yukseklik arttikca iklim gittikce sogur Daimi donmus topraklar 3 000 m yukseklikten sonra yaygindir Atlantik Okyanusu ndan gelen hava kutleleri yagislarini bati ve kuzeybati Tanri Daglari eteklerine 2700 3000 m birakir 710 790 mm Dogu ve Ic Tanri Daglarinda toplam yagis orani azalir Guney Tanri Daglarinda en fazla yagis Mart Nisan aylarindadir Burada yaz mevsimi kurak gecer Bati ve Kuzey Tanri Daglarinda yagis cogunlukla Nisan Mayis aylarindadir Ic ve Dogu Tanri Daglarinda ise yagis yaz aylarindadir Sicaklik Tanri Daglarinda yukseklige gore cok degisim gosterir Dag eteklerinde yaz aylari sicak gecer Temmuz ayinda ortalama sicaklik 23 C ye ulasir Ili cokuntu havzasinda 34 C iken Tanri Daglarinin 3 300 m lik kesimlerinde 5 C ye duser Bu bolgelerde yaz boyunca geceleri don olayina rastlanir Kisin ise buralarda sicaklik 50 C olarak olculmustur Son yillarda etkisini iyiden iyiye hissettiren bir fenomen olan iklim degisikligi Tanri daglarindaki kalici kar ve buz ortusunu etkileyerek bu kaynaklardan beslenen nehirlerin rejimini degistirmektedir 1940 1991 yillari arasindaki gozlemlere gore Tanri daglarinin genelinde kar kalinliginda 0 1 metre azalma ve kar ortusu kalicilik suresinde 9 gunluk bir dusus soz konusudur Yaklasik olarak 16 000 km 2 lik buzul alanina sahip olan Tanri daglari buzullarca zengindir Tanri daglarindaki buzullarin yaklasik yarisi Kirgizistan sinirlari icinde kalmaktadir 1970 lerin ortalarindan itibaren buzul kaybi ivmelenmistir Buzullarin iklim degisikligine yerdigi yanitlar konumlarina gore degismektedir dag sirasinin merkezindeki buzullar daha az erirken distaki buzullar daha fazla kayba maruz kalmaktadir Klasik buzul erimesi donemlerinde artmasi beklenen nehir debileri eskisi kadar artmamaktadir bu da erime miktarinin artan sicakliga bagli olarak yil icinde daha uzun sureye yayildigini kanitlamaktadir Bitki ve hayvan yasamiTanri daglari nda bitkilerin dagilimi yukseklik bolgeleriyle belirlenir Her rakimda farkli bir bitki grubu yer alir ve bu vejetatif bitkisel bir cesitlilik saglar 1500 1800 metre arasinda dag etegi ve duzluklerle yari kurak alanlar goze carpar akabinde bu alanlarda kurakliga toleransli ephedra cinsi calilar kisa otlaklar bulunur Tanri daglari nda en yaygin manzara steptir ve bu bitki grubu 1050 3350 metre rakimlar arasinda yer alir Tanri daglari nda step ve cayiri ormanlik alanlar izlemektedir 1500 3000 metre arasi rakimlarda orman ortusu bulunabilmektedir ve ormanlik alanlar genelde kuzey yamaclarda yer alirlar Alcak rakimlarda kisin yapraklarini doken agaclar ve karisik yabani meyve agaclari vardir Orman alanlari icindeki kel alanlar ve orman ust sinirina komsu bolgelerde subalpin cayirlar yer alir Bu subalpin cayirlar 3000 metre ustunde en nemli kuzey yamaclarda bulunurlar ve 3400 3700 metre arasinda soguk col olarak degerlendirilen araziler vardir Bolge sasirtici bir ekolojik zenginlige sahiptir ve florasi kadar faunasi da kendisine hastir Kus ve memeli turleri buyuk cesitliligi insan gruplarinin alcak rakimlarda yeniden iskan edilmeleriyle artmistir Tilki kurt kakim gibi canlilarin yani sira dagin ormanlik ve step alanlarinin arasinda boz ayilar dag kecileri karaca kar leopari ve yaban domuzlari yasamaktadir Az da olsa yilan ve kertenkele turleri de mevcuttur Yer alti zenginligiTanri daglari cok zengin ve buyuk miktarda yer alti zenginligine sahiptir Ozellikle minerallerin pek cogunu ihtiva eder hatta demirsiz metallarin cogu ticari olarak maden acilip isletilecek kadar buyuk miktarda yataga sahiptir Fosfat civa kursun cinko vb cok degerli metalleri ihtiva eden bolge ayni zamanda zengin petrol dogal gaz ve komur yataklarini da barindirir Bu kaynaklarin bollugu ve ticari potansiyeli ozellikle dag sirasinin dogusundaki kuzey yamaclarda endustriyel girisimlere baslanilmasina neden olmustur Tanri Daglari nin bolumleri Ala daglari Cungarya Aladaglari Cin ve Kazakistan da Kirgiz Ala daglari Kirgizistan ve Kazakistan da Kungoy Kengey Ala daglari Kirgizistan ve Kazakistan da Teskey Ala daglari Kirgizistan da Talas Ala daglari Kirgizistan Kazakistan ve Ozbekistan da Trans Ili Ala daglari Kazakistan Almati da Tanri Daglari ndan goruntulerGuney Inilcek buzullarindan Gorkiy Tepesine bakis Guney Inilcek ana kampi Chapaev ile Han Tengri karsisindaki buzullar Tanri Daglarinda Gokbilim gozetleme yapanlar 1912 Kazakistan da Alacam Picea schrenkiana ormanlari Gulca dan Kucar Ilcesine giden yol Sincan Uygur Ozerk Bolgesi Cin Otlanan Yaklar Sincan Uygur Ozerk Bolgesi Cin Ala Kol gol Teskey Ala daglari KirgizistanKaynakca Arsivlenmis kopya 26 Aralik 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Agustos 2016 Arsivlenmis kopya 22 Nisan 2019 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 16 Mart 2017 a b c Rantsman Yelizaveta Tien Shan Encyclopaedia Britannica Encyclopaedia Britannica inc 15 Temmuz 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Haziran 2020 Sorg Annina Climate change impacts on glaciers and runoff in Tien Shan Central Asia www nature com Nature 3 Haziran 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 28 Haziran 2020 Wikimedia Commons ta Tanri Daglari ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir The Contemporary Atlas of China 1988 London Marshall Editions Ltd Reprint 1989 Sydney Collins Publishers Australia The Times Comprehensive Atlas of the World Eleventh Edition 2003 Times Books Group Ltd London Koordinatlar 42 00 N 80 00 E