Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu madde, uygun değildir. (Nisan 2014) |
Tujik (Kurmançça) ya da Tuzik (Zazaca) Dersimli Alevi Kürtler ve Zazalar arasında mitolojik bir evliya olup, aynı zamanda bu evliya tarafından simgelenen bir dağın adıdır. Bu dağ Sultan Baba (2980 m) olarak da bilinir. Tujik adı, Dojik, Dujik, Tuzik, Dudjook, Durdjuk vb biçimleriyle 19. yüzyılda bir süre bazı yabancı diplomat ve bilginlerin metinlerinde yöredeki Alevi Kürtleri ifade etmek üzere genel bir ad olarak da kullanılmıştır. Nitekim (1885-1960) Kürtler adlı tarihsel ve sosyolojik incelemesinde, "bunlara kimi zaman Tujik, kimi zaman Kızılbaş denmektedir," diye yazmıştır.
Pülümür'lü Alevi-Türkmen halka göre ise, Tacik Baba dağı'nda, Türkmen lider Celâleddin Harezmşah'ın kabri bulunur.
İsmin Kökeni
Tujik adı hakkındaki erken yorumlardan biri onu Tacik sözcüğüne bağlamaktadır. Nitekim Nazmi Sevgen'e göre Tujik Baba Tacik Baba adından geliyor olup, aslında Celaleddin Harezmşah’ı simgelemektedir. Sevgen, Moğollardan kaçıp sığındığı Dersim dağlarında öldürüldüğünü öne sürdüğü Celalettin Harzemşah’ın, buradaki dağlı Kürtler tarafından defnedilip saygıyla anıldığını, bunun da zamanla 'Tujik Baba' evliyasına dönüştürüldüğünü savunmuştur. Bu sav yöre kökenli kimi araştırmacılar tarafından çürütülmüștür. Zira tarihsel bazı kaynaklarda Celalettin Harzemşah’ın Dersimde değil de, Silvan civarındaki dağlık alanda öldürüldüğü belirtilir ki, Sevgen de buna dikkat çekmiş, ancak ideolojik bazı kaygılardan hareketle konu hakkında böyle bir iddia ortaya atmıștır.
Tarihsel kaynağına bakıldığında, Tajik ya da Tacik adı başlangıçta Arapların Tayy kabilesinin adından dolayı Arapları ifade ediyorken, sonradan Farslarla özdeşleştirilen bir terimdir. Nitekim o Kaşgarlı Mahmud’un sözlüğü ile Kutadgu Bilig’de Tejik olarak geçiyor olup, Fars ya da İranlı anlamına geldiği belirtilir. Dolayısıyla Tujik'in Tacik adıyla etimolojik herhangi bir ilişkisi olmadığı gibi, Celalettin Harzemşah'ın da Tacik Baba diye kurgulanan hayali karakterle bir ilgisi yoktur.
Bir varsayıma göre, Tujik/Tuzik adı Kürtçede keskin, acı, sivri gibi anlamlara gelen tuj/tuz sözcüğüyle ilişkilidir. Tujik Bava’nın kategorik olarak ‘hayali veliler’den olması, her ne kadar absurd görünen bu anlamlandırmayı anlaşılır kılsa da, bir bașka görüșe göre ise, o aslında olasılıkla Zerdüşti Ermeniler arasında cehennemi ifade eden Dzokh/Duzakh sözcüğünden bozma olup, bu isim yöreye yerleşen Kürt aşiretlerince kendi dillerine uyumlaştırarak Tujik/Tuzik’e dönüştürülmüştür. Çaldıran civarında meskûn olan Türklerin Tendürek dağını 'Cehennem dağı' olarak da adlandırmaları, bu iddiayı güçlendiren örnek bir veri olarak gösterilir. Zira Tendürek sönmüş volkanik bir dağ olup, muhtemelen dağdan zaman zaman duyulan ürkütücü seslerden ve dağın zirvesinden çikan dumandan ötürü ona bu ad yakıştırılmıştır. Etimolojik olarak Tendürek adının bir anlamda cehenneme benzetilen tandır ile ilişkili olması açıklayıcı görülmekte ve Tujik adının zihinsel temeli de bu örnek aracılığıyla anlamlandırılmaktadır. Yani, Tujik adının Zerdüști Ermenilerde cehennem demek olan Dzokh’tan dönüşmüş olma olasılığının böyle bir arka plandan kaynaklanmış olduğu düșünülmektedir. Bu noktada, Nuri Dersimi'nin Tujik dağının sönmüş volkanik bir dağ olduğunu, dağın çevresinden bazen top seslerini andıran sesler işitildiğini kaydetmiş olması dikkate değer görülmüștür.
Tarihsel Kaynağı
Tujik Baba hakkında Dersim halk anlatılarında son derece sınırlı bilgiler söz konusudur. Bu mitolojik karaktere ilișkin bugüne dek pek fazla bir araștırma yapılmıș değildir. Var olan yegâne varsayıma göre, o Zerdüşti Ermeni tanrısı Vahagn’ın zamanla evliya kisvesine büründürülmüş bir biçimidir. Bu görüşe göre o Vahagn'ın yanı sıra, Vahagn öncesi bazı lokal fırtına tanrılarının karakteristik izlerini de taşımaktadır. Sözgelimi tuzik sözcüğü (Kırmanckî) Dersimde aynı zamanda bir tür kayın ağacını ifade etmektedir ki, sözcüğün bu ikili anlamı fırtına, gök ya da yıldırım tanrılarının meşe ya da kayın ağacıyla simgelenmelerinin bir uzantısı olarak görülür. Çünkü eski Yunan tanrısı Zeus gibi başka pek çok eski tanrı meşe ağacıyla simgelenmişlerdir. Öyle ki, Litvanyalıların yıldırım tanrısı Perkunas ile Slav tanrısı Perun'un adlarının Arnavutların tanrı anlamında kullandıkları perendi/perende sözcüğüyle birlikte köken olarak meşe anlamına geldikleri kabul edilmektedir. Yehova da yer yer bir yıldırım tanrısı özellikleri gösterir ki, İbranilerin meşe ve terebentin ağacına bir kutsallık atfettikleri bilinir. Tujik/Tuzik adının (tuzik) Dersimde aynı zamanda kayın ağacını ifade ediyor oluşu, böylece bu kültürel geleneğin bir uzantısı sayılmıștır. Araştırmacıların Vahagn’ı genellikle Zerdüşti yazatası ’nın lokal bazı fırtına tanrılarıyla kaynaşmış bir biçimi olarak görmeleri bu devamlılığı anlamak bakımından önemlidir.
Vahagn ile Tujik/Tuzik arasındaki devamlılığın bir başka belirtisinin, Tujik’in sözlü bir tasvirinde gizli olduğu var sayılır. Bu tasvire göre o bir elinde top külçe, diğerinde ise bir asa taşımaktadır. Bu da yine Teşup gibi antik bazı lokal fırtına tanrılarının karakteristiklerini edinmiş olan Ermeni tanrısı Vahagn’a işaret ettiği șeklinde yorumlanmıștır. Zira Geç Hitit devrinde bile, MÖ 12 ila 9. yüzyıllar arasına tarihlenen orthostatlar (dikilitaşlar) üzerindeki rölyeflerde, aslen Teşup olduğu belirtilen fırtına tanrısı bir elinde ‘üçlü şimşek demeti’ tutarken, havaya kaldırdığı diğer elinde ise, ‘ucu eğik çomak’ tutar şekilde gösterilmiştir.
Tujik’in Dersimde aynı zamanda kötü cinlere karşı savaşan bir evliya olarak tasvir edilmesi de bu savın dayanaklarından biri olmuștur. Çünkü Vahagn Zerdüşti Ermeni inançlarına göre, vişap denilen yılan benzeri kötü varlıklarla savaşmaktadır. Vişapların en ünlüsü ve en korkuncu Azhdahak'tır. Zerdüşti Ermeniler Vahagn’ın onu bir dağa hapsettiğine ya da orada yeraltına gömdüğüne inanırlardı. Depremler ve küçük yer sarsıntıları da işte bu kötü varlıkların yerlerinde kıpırdamaları, hareket etmeleriyle ilişkilendirilmişti. Benzer simgecilik Zeus ile Typhoon, Feridun ile Dahhak efsanelerinde de görülür. Zeus ejder Typhoon’u volkanik bir dağ olan Etna dağına, Feridun ise Dahhak'ı Demavend'e hapsetmiştir. Eski Ermeni inançları Vahagn’ın insanları sadece depremlere karşı koruyan değil, aynı zamanda depremlere yol açarak onları cezalandırabilen bir tanrı olarak tasvir etmiştir. Tujik dağının belirtildiğine göre sönmüş volkanik bir dağ olması nedeniyle deprem fay hattının geçtiği bir yerde bulunması, Vahagn-Tujik devamlılığı yönündeki bu yorumu doğrular görünmektedir.
Eski Ermenistanda Vahagn’a ait kült merkezinin Muş’ta olduğu bilinmektedir. Bununla birlikte fazlasıyla popüler olan bu tanrının Dersim dağları gibi uzun süre Zerdüşti Ermenilere sığınak olmuş bir yerde itibar görmemiş olması düşünülemez. Buna ișaret eden ipuçlarından birinin, Tujik dağının hemen karşısında bulunan Surb Garabet kilisesi olduğu öne sürülür. Kilisenin buraya yapılmış olması, öyle anlaşılıyor ki bu Zerdüşti kült merkezinin dönüştürülmesi amacını taşıyordu. Zerdüști Ermenilerin Hristiyanlaștırılmaları döneminde Muştaki mevcut Vahagn tapınağının yıkılıp yerine Surb Garabet manastırının yapılmasında oluğu gibi, eski bir tarihte Dersimde Tujik dağının yakınında inşa edilen aynı adlı kilisenin de benzer bir işlevi olmalıydı.
Vahagn ile Tujik arasındaki en açık devamlılık işaretlerinden biri ise, her ikisinin de zafer müjdeleyen, zafer bağışlayan bir karakter olmaları var sayılmıștır. Belirtildiğine göre, Vahagn bu özelliğini Zerdüştiliğin zafer yazatası Verethragna’dan almıştır. Öyle ki, Verethragna'ya usulüne göre kurbanlar sunulduğunda, onun savaşlarda taraftarlarına mutlaka zafer kazandırdığına inanılırdı. İnanıșa göre, Tujik Bava’nın da yöre halkını muzaffer kılan, onlara zaferi müjdeleyen bir özelliği vardır. Nitekim 1937 Dersim olayları döneminde Seyit Rıza’nın bazı aşiret önderleriyle birlikte Tujik dağında kurban kesip Tujik Bava’dan kendilerini muzaffer kılması için yardım diledikleri rivayet edilmektedir. Kaldı ki çeşitli kaynaklar yöre halkının savaş esnasında Tujik dağından gelen top sesine benzeyen uğultuyu zafere işaret olarak yorduğunu da kaydetmişlerdir.
Bazı kaynaklardan anlaşıldığına göre, Saint Gregor’un başlattığı Ermenistan’ın zora dayalı Hristiyanlaştırılma sürecinde Zerdüşti Ermenilerin bir kısmı bazı dağlık yerlerde, özellikle Ermenistan'ın sınır bölgelerinde inançlarını sürdürmüşlerdi. Bu yerlerden biri de tarih boyunca merkezi otoritelere karşı önemli ölçüde bir bariyer işlevini haiz olmuş olan Dersim dağlarıdır. Kaldı ki Hristiyanlık öncesinde Zerdüşti Ermenilerin bazı kült merkezleri bugünkü ‘Dersim’ çevresinde yer almaktaydı. Anahit için Erez’de (Erzincan), Mithra için Bagayarič’te (bugünkü Pekeriç köyü), Aramazd/Ormazd içinse Kemah’ta bir kült merkezi vardı. Dolayısıyla Hristiyanlaştırma baskısı başlamadan, yani kaçıp yöreye sığınan diğer bazı Zerdüşti Ermeniler henüz bölgede görülmeden önce, Zerdüştiliğin muhtemel ‘heterodoks’ biçim(ler)inin bile bu dağlık bölgede yaşatılmış olduğu var sayılır. Vahagn kültü de popülerliği açısından yöre kültüründe eksik olmamışa benzemektedir. Bütün bu verilerden hareketle, Dersim’e sonradan intikal eden Kürt aşiretlerinin zamanla bu gibi inanç unsurlarını kendi dinsel bünyelerine uyarlamış oldukları, böylece Tujik ve Bava Duzgı/Dızgun Bava (Türkçede Düzgün Baba) gibi bazı kutsal figürleri de yörenin eski halklarından olan Ermenilerin inançlarından dönüştürerek aldıkları öne sürülmüștür.
Notlar
- ^ Tujik Baba için bkz. Nuri Dersimi, Kürdistan Tarihinde Dersim, Istanbul, 2000: Doz yayınları,
- ^ Saraçoğlu’nun coğrafya kitabının aynı sayfasında dağın rakımı 2980 ve 3100 m olarak farklı olarak kaydedilmiştir (bkz. Hüseyin Saraçoğlu, Doğu Anadolu, C. I, İstanbul 1956, s. 192
- ^ B. Nikitin, Kürtler, çev. H.D.-A.S., 2. baskı, Stockholm, 1986: Özgürlük Yolu yayınları, s. 412
- ^ . 8 Ekim 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ Nazmi Sevgen, Zazalar ve Kızılbaşlar, Ankara, 1999, Kalan yayınları, s. 48-9
- ^ Bilal Aksoy, Tarihsel Değişim Sürecinde Tunceli, Ankara, 1985, s. 135; Sevgen, 1999, s. 48
- ^ ayrıntı için bkz. Gürdal Aksoy, Dersim Alevi Kürt Mitolojisi, Raa Haqda Kutsal Figürler, Istanbul, 2006, Komal, s. 54
- ^ Dersimi 2000; Aksoy konuyla ilgili erken tarihli araștırmalarında bu görüșe itibar etmekle birlikte, bir bașka olası devamlılığa da (<Ermenice dzokh?) dikkat çekmiștir (Aksoy 2000; Aksoy 2006, s. 53-7).
- ^ Aksoy, Ahmet Yaşar Ocak’ın velilerin tipolojik tasnifiyle ilgili bir çalışmasına dayanarak, Düzgün Baba’yı ‘hayali veliler’den saymıştır. Hayali velilerin pek çoğunun Buğday Dede (Tire), Kum Baba (Şile), Çitlenbik Dede (Kemalpaşa) ve Çınar Dede gibi garip anlamlara gelen isimlere sahip oldukları bilinmektedir (Aksoy, 2006, s. 48-50). Dersimde bu kategoriye dahil edilebilecek pek çok evliya bulunur. Tujik Bava da bunlardan biridir.
- ^ Türkçe tuzak sözcüğü Zerdüşti inançlarında cehennem demek olan duzakhtan gelmedir.
- ^ Aksoy, 2006, s. 56; Gürdal Aksoy, Dersim: Alevilik, Ermenilik, Kürtlük, Ankara, 2012, Dipnot, s. 99, 104
- ^ Aksoy 2012, s. 104; Cehennem dağı adlandırması için bkz. Saraçoğlu 1956, s. 277
- ^ Tandır sözcüğünün tarihi eski Mezopotamya dillerine dek gider
- ^ Ortodoks olmayan farklı bir dinsel grup sayılan Ermeni Tondraklar, tıpkı bir zamanların ‘Tujik Kürtleri’ gibi adlarını bu dağdan almışlardı.
- ^ Aksoy, 2006, s.53
- ^ Söz konusu varsayım için bkz. Aksoy, 2012, s. 99-115
- ^ Doğan Munzuroğlu, Toplumsal Yapı ve İnanç Bağlamında Dersim Aleviliği, Ankara, 2004, Kalan, s. 91-2
- ^ ayrıntı için bkz. Aksoy, 2012, s. 105-6
- ^ Aksoy, 2012, s. 100-2
- ^ Erdal Gezik-Hüseyin Çakmak, Raa Haqi-Riya Haqi, Dersim Aleviliği İnanç Terimleri Sözlüğü, Ankara, Kalan, s. 198
- ^ ayrıntı için bkz. Aksoy, 2012, s. 106-7
- ^ Aksoy, 2012, s. 103-5
- ^ Aksoy, 2012, s. 112-5
- ^ Aksoy, 2012, s. 113
- ^ John R. Hinnels, Persian Mythology, USA, 1973, Hamlyn, p. 34; Nimet Yıldırım, Fars Mitoloji Sözlüğü, İstanbul, 2008, Kabalcı yayınevi, s. 146
- ^ Sevgen 1999, s. 25
- ^ Aziz S. Atiya, A History of Eastern Christianity, London, 1968, Methuen, s. 320; Malachia Ormanian, The Church of Armenia. Her History, Doctrine, Rule, Disciple, Liturgy, Literature and Existing Condition, Oxford, ty, A. R. Mowbray, s. 20; A. Y. Petrosyan, 'State Pantheon of Greater Armenia: Earliest Sources', Aramazd (Armenian Journal of Near Eastern Studies) 2, 2007.
- ^ Merkez-periferi kavramsal çifti bağlamında Dersim’in genel tarihsel görünümünün bir tasviri için bkz. Gürdal Aksoy, ‘Anadolu Aleviliği’nden Dersim’e, Alevi Tarihine Coğrafi Bir Giriş, Ankara, 2009, Dipnot
- ^ Aksoy 2006, s. 109-110
- ^ Düzgün Baba hakkında bkz. Gürdal Aksoy, Dersim Alevi Kürt Mitolojisi, Raa Haq'da Dinsel Figürler, İstanbul, 2006, Komal, s . 47-9 ; Tujik Baba hakkında bkz. Aksoy 2012
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu madde Vikipedi bicem el kitabina uygun degildir Maddeyi Vikipedi standartlarina uygun bicimde duzenleyerek Vikipedi ye katkida bulunabilirsiniz Gerekli duzenleme yapilmadan bu sablon kaldirilmamalidir Nisan 2014 Tujik Kurmancca ya da Tuzik Zazaca Dersimli Alevi Kurtler ve Zazalar arasinda mitolojik bir evliya olup ayni zamanda bu evliya tarafindan simgelenen bir dagin adidir Bu dag Sultan Baba 2980 m olarak da bilinir Tujik adi Dojik Dujik Tuzik Dudjook Durdjuk vb bicimleriyle 19 yuzyilda bir sure bazi yabanci diplomat ve bilginlerin metinlerinde yoredeki Alevi Kurtleri ifade etmek uzere genel bir ad olarak da kullanilmistir Nitekim 1885 1960 Kurtler adli tarihsel ve sosyolojik incelemesinde bunlara kimi zaman Tujik kimi zaman Kizilbas denmektedir diye yazmistir Pulumur lu Alevi Turkmen halka gore ise Tacik Baba dagi nda Turkmen lider Celaleddin Harezmsah in kabri bulunur Ismin KokeniTujik adi hakkindaki erken yorumlardan biri onu Tacik sozcugune baglamaktadir Nitekim Nazmi Sevgen e gore Tujik Baba Tacik Baba adindan geliyor olup aslinda Celaleddin Harezmsah i simgelemektedir Sevgen Mogollardan kacip sigindigi Dersim daglarinda olduruldugunu one surdugu Celalettin Harzemsah in buradaki dagli Kurtler tarafindan defnedilip saygiyla anildigini bunun da zamanla Tujik Baba evliyasina donusturuldugunu savunmustur Bu sav yore kokenli kimi arastirmacilar tarafindan curutulmuștur Zira tarihsel bazi kaynaklarda Celalettin Harzemsah in Dersimde degil de Silvan civarindaki daglik alanda olduruldugu belirtilir ki Sevgen de buna dikkat cekmis ancak ideolojik bazi kaygilardan hareketle konu hakkinda boyle bir iddia ortaya atmiștir Tarihsel kaynagina bakildiginda Tajik ya da Tacik adi baslangicta Araplarin Tayy kabilesinin adindan dolayi Araplari ifade ediyorken sonradan Farslarla ozdeslestirilen bir terimdir Nitekim o Kasgarli Mahmud un sozlugu ile Kutadgu Bilig de Tejik olarak geciyor olup Fars ya da Iranli anlamina geldigi belirtilir Dolayisiyla Tujik in Tacik adiyla etimolojik herhangi bir iliskisi olmadigi gibi Celalettin Harzemsah in da Tacik Baba diye kurgulanan hayali karakterle bir ilgisi yoktur Bir varsayima gore Tujik Tuzik adi Kurtcede keskin aci sivri gibi anlamlara gelen tuj tuz sozcuguyle iliskilidir Tujik Bava nin kategorik olarak hayali veliler den olmasi her ne kadar absurd gorunen bu anlamlandirmayi anlasilir kilsa da bir bașka gorușe gore ise o aslinda olasilikla Zerdusti Ermeniler arasinda cehennemi ifade eden Dzokh Duzakh sozcugunden bozma olup bu isim yoreye yerlesen Kurt asiretlerince kendi dillerine uyumlastirarak Tujik Tuzik e donusturulmustur Caldiran civarinda meskun olan Turklerin Tendurek dagini Cehennem dagi olarak da adlandirmalari bu iddiayi guclendiren ornek bir veri olarak gosterilir Zira Tendurek sonmus volkanik bir dag olup muhtemelen dagdan zaman zaman duyulan urkutucu seslerden ve dagin zirvesinden cikan dumandan oturu ona bu ad yakistirilmistir Etimolojik olarak Tendurek adinin bir anlamda cehenneme benzetilen tandir ile iliskili olmasi aciklayici gorulmekte ve Tujik adinin zihinsel temeli de bu ornek araciligiyla anlamlandirilmaktadir Yani Tujik adinin Zerduști Ermenilerde cehennem demek olan Dzokh tan donusmus olma olasiliginin boyle bir arka plandan kaynaklanmis oldugu dușunulmektedir Bu noktada Nuri Dersimi nin Tujik daginin sonmus volkanik bir dag oldugunu dagin cevresinden bazen top seslerini andiran sesler isitildigini kaydetmis olmasi dikkate deger gorulmuștur Tarihsel KaynagiTujik Baba hakkinda Dersim halk anlatilarinda son derece sinirli bilgiler soz konusudur Bu mitolojik karaktere ilișkin bugune dek pek fazla bir araștirma yapilmiș degildir Var olan yegane varsayima gore o Zerdusti Ermeni tanrisi Vahagn in zamanla evliya kisvesine burundurulmus bir bicimidir Bu goruse gore o Vahagn in yani sira Vahagn oncesi bazi lokal firtina tanrilarinin karakteristik izlerini de tasimaktadir Sozgelimi tuzik sozcugu Kirmancki Dersimde ayni zamanda bir tur kayin agacini ifade etmektedir ki sozcugun bu ikili anlami firtina gok ya da yildirim tanrilarinin mese ya da kayin agaciyla simgelenmelerinin bir uzantisi olarak gorulur Cunku eski Yunan tanrisi Zeus gibi baska pek cok eski tanri mese agaciyla simgelenmislerdir Oyle ki Litvanyalilarin yildirim tanrisi Perkunas ile Slav tanrisi Perun un adlarinin Arnavutlarin tanri anlaminda kullandiklari perendi perende sozcuguyle birlikte koken olarak mese anlamina geldikleri kabul edilmektedir Yehova da yer yer bir yildirim tanrisi ozellikleri gosterir ki Ibranilerin mese ve terebentin agacina bir kutsallik atfettikleri bilinir Tujik Tuzik adinin tuzik Dersimde ayni zamanda kayin agacini ifade ediyor olusu boylece bu kulturel gelenegin bir uzantisi sayilmiștir Arastirmacilarin Vahagn i genellikle Zerdusti yazatasi nin lokal bazi firtina tanrilariyla kaynasmis bir bicimi olarak gormeleri bu devamliligi anlamak bakimindan onemlidir Vahagn ile Tujik Tuzik arasindaki devamliligin bir baska belirtisinin Tujik in sozlu bir tasvirinde gizli oldugu var sayilir Bu tasvire gore o bir elinde top kulce digerinde ise bir asa tasimaktadir Bu da yine Tesup gibi antik bazi lokal firtina tanrilarinin karakteristiklerini edinmis olan Ermeni tanrisi Vahagn a isaret ettigi șeklinde yorumlanmiștir Zira Gec Hitit devrinde bile MO 12 ila 9 yuzyillar arasina tarihlenen orthostatlar dikilitaslar uzerindeki rolyeflerde aslen Tesup oldugu belirtilen firtina tanrisi bir elinde uclu simsek demeti tutarken havaya kaldirdigi diger elinde ise ucu egik comak tutar sekilde gosterilmistir Tujik in Dersimde ayni zamanda kotu cinlere karsi savasan bir evliya olarak tasvir edilmesi de bu savin dayanaklarindan biri olmuștur Cunku Vahagn Zerdusti Ermeni inanclarina gore visap denilen yilan benzeri kotu varliklarla savasmaktadir Visaplarin en unlusu ve en korkuncu Azhdahak tir Zerdusti Ermeniler Vahagn in onu bir daga hapsettigine ya da orada yeraltina gomdugune inanirlardi Depremler ve kucuk yer sarsintilari da iste bu kotu varliklarin yerlerinde kipirdamalari hareket etmeleriyle iliskilendirilmisti Benzer simgecilik Zeus ile Typhoon Feridun ile Dahhak efsanelerinde de gorulur Zeus ejder Typhoon u volkanik bir dag olan Etna dagina Feridun ise Dahhak i Demavend e hapsetmistir Eski Ermeni inanclari Vahagn in insanlari sadece depremlere karsi koruyan degil ayni zamanda depremlere yol acarak onlari cezalandirabilen bir tanri olarak tasvir etmistir Tujik daginin belirtildigine gore sonmus volkanik bir dag olmasi nedeniyle deprem fay hattinin gectigi bir yerde bulunmasi Vahagn Tujik devamliligi yonundeki bu yorumu dogrular gorunmektedir Eski Ermenistanda Vahagn a ait kult merkezinin Mus ta oldugu bilinmektedir Bununla birlikte fazlasiyla populer olan bu tanrinin Dersim daglari gibi uzun sure Zerdusti Ermenilere siginak olmus bir yerde itibar gormemis olmasi dusunulemez Buna ișaret eden ipuclarindan birinin Tujik daginin hemen karsisinda bulunan Surb Garabet kilisesi oldugu one surulur Kilisenin buraya yapilmis olmasi oyle anlasiliyor ki bu Zerdusti kult merkezinin donusturulmesi amacini tasiyordu Zerduști Ermenilerin Hristiyanlaștirilmalari doneminde Mustaki mevcut Vahagn tapinaginin yikilip yerine Surb Garabet manastirinin yapilmasinda olugu gibi eski bir tarihte Dersimde Tujik daginin yakininda insa edilen ayni adli kilisenin de benzer bir islevi olmaliydi Vahagn ile Tujik arasindaki en acik devamlilik isaretlerinden biri ise her ikisinin de zafer mujdeleyen zafer bagislayan bir karakter olmalari var sayilmiștir Belirtildigine gore Vahagn bu ozelligini Zerdustiligin zafer yazatasi Verethragna dan almistir Oyle ki Verethragna ya usulune gore kurbanlar sunuldugunda onun savaslarda taraftarlarina mutlaka zafer kazandirdigina inanilirdi Inanișa gore Tujik Bava nin da yore halkini muzaffer kilan onlara zaferi mujdeleyen bir ozelligi vardir Nitekim 1937 Dersim olaylari doneminde Seyit Riza nin bazi asiret onderleriyle birlikte Tujik daginda kurban kesip Tujik Bava dan kendilerini muzaffer kilmasi icin yardim diledikleri rivayet edilmektedir Kaldi ki cesitli kaynaklar yore halkinin savas esnasinda Tujik dagindan gelen top sesine benzeyen ugultuyu zafere isaret olarak yordugunu da kaydetmislerdir Bazi kaynaklardan anlasildigina gore Saint Gregor un baslattigi Ermenistan in zora dayali Hristiyanlastirilma surecinde Zerdusti Ermenilerin bir kismi bazi daglik yerlerde ozellikle Ermenistan in sinir bolgelerinde inanclarini surdurmuslerdi Bu yerlerden biri de tarih boyunca merkezi otoritelere karsi onemli olcude bir bariyer islevini haiz olmus olan Dersim daglaridir Kaldi ki Hristiyanlik oncesinde Zerdusti Ermenilerin bazi kult merkezleri bugunku Dersim cevresinde yer almaktaydi Anahit icin Erez de Erzincan Mithra icin Bagayaric te bugunku Pekeric koyu Aramazd Ormazd icinse Kemah ta bir kult merkezi vardi Dolayisiyla Hristiyanlastirma baskisi baslamadan yani kacip yoreye siginan diger bazi Zerdusti Ermeniler henuz bolgede gorulmeden once Zerdustiligin muhtemel heterodoks bicim ler inin bile bu daglik bolgede yasatilmis oldugu var sayilir Vahagn kultu de populerligi acisindan yore kulturunde eksik olmamisa benzemektedir Butun bu verilerden hareketle Dersim e sonradan intikal eden Kurt asiretlerinin zamanla bu gibi inanc unsurlarini kendi dinsel bunyelerine uyarlamis olduklari boylece Tujik ve Bava Duzgi Dizgun Bava Turkcede Duzgun Baba gibi bazi kutsal figurleri de yorenin eski halklarindan olan Ermenilerin inanclarindan donusturerek aldiklari one surulmuștur Notlar Tujik Baba icin bkz Nuri Dersimi Kurdistan Tarihinde Dersim Istanbul 2000 Doz yayinlari ISBN 9789756876442 Saracoglu nun cografya kitabinin ayni sayfasinda dagin rakimi 2980 ve 3100 m olarak farkli olarak kaydedilmistir bkz Huseyin Saracoglu Dogu Anadolu C I Istanbul 1956 s 192 B Nikitin Kurtler cev H D A S 2 baski Stockholm 1986 Ozgurluk Yolu yayinlari s 412 8 Ekim 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Nazmi Sevgen Zazalar ve Kizilbaslar Ankara 1999 Kalan yayinlari s 48 9 Bilal Aksoy Tarihsel Degisim Surecinde Tunceli Ankara 1985 s 135 Sevgen 1999 s 48 ayrinti icin bkz Gurdal Aksoy Dersim Alevi Kurt Mitolojisi Raa Haqda Kutsal Figurler Istanbul 2006 Komal s 54 Dersimi 2000 Aksoy konuyla ilgili erken tarihli araștirmalarinda bu gorușe itibar etmekle birlikte bir bașka olasi devamliliga da lt Ermenice dzokh dikkat cekmiștir Aksoy 2000 Aksoy 2006 s 53 7 Aksoy Ahmet Yasar Ocak in velilerin tipolojik tasnifiyle ilgili bir calismasina dayanarak Duzgun Baba yi hayali veliler den saymistir Hayali velilerin pek cogunun Bugday Dede Tire Kum Baba Sile Citlenbik Dede Kemalpasa ve Cinar Dede gibi garip anlamlara gelen isimlere sahip olduklari bilinmektedir Aksoy 2006 s 48 50 Dersimde bu kategoriye dahil edilebilecek pek cok evliya bulunur Tujik Bava da bunlardan biridir Turkce tuzak sozcugu Zerdusti inanclarinda cehennem demek olan duzakhtan gelmedir Aksoy 2006 s 56 Gurdal Aksoy Dersim Alevilik Ermenilik Kurtluk Ankara 2012 Dipnot s 99 104 Aksoy 2012 s 104 Cehennem dagi adlandirmasi icin bkz Saracoglu 1956 s 277 Tandir sozcugunun tarihi eski Mezopotamya dillerine dek gider Ortodoks olmayan farkli bir dinsel grup sayilan Ermeni Tondraklar tipki bir zamanlarin Tujik Kurtleri gibi adlarini bu dagdan almislardi Aksoy 2006 s 53 Soz konusu varsayim icin bkz Aksoy 2012 s 99 115 Dogan Munzuroglu Toplumsal Yapi ve Inanc Baglaminda Dersim Aleviligi Ankara 2004 Kalan s 91 2 ayrinti icin bkz Aksoy 2012 s 105 6 Aksoy 2012 s 100 2 Erdal Gezik Huseyin Cakmak Raa Haqi Riya Haqi Dersim Aleviligi Inanc Terimleri Sozlugu Ankara Kalan s 198 ayrinti icin bkz Aksoy 2012 s 106 7 Aksoy 2012 s 103 5 Aksoy 2012 s 112 5 Aksoy 2012 s 113 John R Hinnels Persian Mythology USA 1973 Hamlyn p 34 Nimet Yildirim Fars Mitoloji Sozlugu Istanbul 2008 Kabalci yayinevi s 146 Sevgen 1999 s 25 Aziz S Atiya A History of Eastern Christianity London 1968 Methuen s 320 Malachia Ormanian The Church of Armenia Her History Doctrine Rule Disciple Liturgy Literature and Existing Condition Oxford ty A R Mowbray s 20 A Y Petrosyan State Pantheon of Greater Armenia Earliest Sources Aramazd Armenian Journal of Near Eastern Studies 2 2007 Merkez periferi kavramsal cifti baglaminda Dersim in genel tarihsel gorunumunun bir tasviri icin bkz Gurdal Aksoy Anadolu Aleviligi nden Dersim e Alevi Tarihine Cografi Bir Giris Ankara 2009 Dipnot Aksoy 2006 s 109 110 Duzgun Baba hakkinda bkz Gurdal Aksoy Dersim Alevi Kurt Mitolojisi Raa Haq da Dinsel Figurler Istanbul 2006 Komal s 47 9 ISBN 9789757102137 Tujik Baba hakkinda bkz Aksoy 2012