Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yayla veya plato, yüksek yerlerdeki derin akarsu vadileriyle yarılmış, deniz yüzeyinden yüksekte kalan, düz arazi şeklidir. Yükseklikleri beş yüz metreden birkaç bin metreye kadar çıkabilir. Örneğin Türkiye'deki Erzurum-Kars Yaylası'nın yüksekliği 2000 metre civarında (1800 m) olmasına rağmen Orta Asya'da bulunan Pamir Yaylası'nın yüksekliği 4000 m civarındadır.
Fiziki coğrafyada yayla
Dünyada en geniş ve yüksek plato Tibet Platosu'dur. Dünyanın çatısı (roof of the world) olarak isimlendirilir. Tibet Platosu 2 milyon km karelik bir alanı kapsar (Fransa veya Teksas'ın dört kat büyüklüğündedir) ve deniz seviyesinden ortalama yüksekliği yaklaşık 16.400 ayak (feet) (5000 mt) dir. Yükseklikleri 26.248 ayak(feet) (8000 mt) den daha fazla olan 14 dağ ve yükseklikleri 22.967 ayak (feet) (7000 mt) dan daha fazla olan yüzlerce dağ içermektedir. Yarlung Zangbo nehri plato içinde karşıdan karşıya akmakta ve Dünya'da en derin kanyon olan Yarlung Zangbo Grand Canyon unu kesmektedir. Plato jeolijik aktivitelerini günümüzde hala sürdürmekte ve her yıl ortalama olarak 0,04 inç (0,1 santimetre) yükseklik kazanmaktadır.
Yaylayı parçalayarak bir ağ gibi saran akarsu vadileri arasında kalan düz veya az eğimli yayla parçaları, vadilerin derinleşerek ve yayılarak genişlemesiyle daralır ve yayla dağlık-tepelik bir şekil alır.
Türleri
Yaylaların meydana gelişleri değişik şekillerde olur. Bunlar volkanik yaylalar, karstik yaylalar, tabaka düzlüğü yaylaları ve aşınım yaylaları olmak üzere dört başlığa ayrılır.
Volkanik/Lav platolar
Yer kabuğundaki çatlaklardan çıkan lavlar yeryüzünde kalın bir tabaka oluşturur. Bu kalın tabakanın akarsulardan dolayı aşınmasıyla oluşan lav tabanlı platoya volkanik plato denir. Volkanik platolar eski zamanlarda aktif olan ancak şu anda sönmüş olan yanardağların çevrelerinde çokça görünür. Tarımsal açıdan verimli topraklardır. Bu tip yaylalara Kuzey Amerika'da rastlanır. Türkiye'deki en yüksek platolar bu türe aittir. Ardahan, Kars, Erzurum platoları örnek olabilir.
Karstik platolar
Alçı taşı, kaya tuzu veya kireç taşı gibi kolay eriyen kayaçların olduğu bölgelerde yeryüzündeki sular bu alanların düzleşmesine sebep olur, sonrasında ise akarsular bu bölgeleri aşındırarak karstik platoları oluşturur. Türkiye'de Akdeniz Bölgesi'nde sıkça görülür. Taşeli Platosu ve Teke Platosu örnekleridir. Bölgeler tarımsal olarak verimsizdir ve yerleşim genelde tercih edilmez.
Tabaka düzlüğü/Yatay duruşlu platolar
Tabaka düzlüğü platoları diğer platolara göre daha yüksekte ve daha sert yapıdaki bölgelerin akarsudan dolayı aşınarak oluşan platolardır. Türkiye'deki örnekleri , , , Obruk Platosu, (İç Anadolu Bölgesi) ve (Güneydoğu Anadolu)'dır.
Aşınım/Aşındırma platoları
Buzul, sel, rüzgar ve akarsu gibi dış faktörlerin yere uyguladığı baskıdan dolayı oluşan şekil tektonik olaylarla karşılaştıktan sonra alçalmaya ya da yükselmeye başlar. Sonrasında yükselen bölgelerde akarsulardan dolayı aşınarak oluşan eğimli şekle aşınım platoları denir. Türkiye'deki örneklerine (Karadeniz Bölgesi), Çatalca-Kocaeli Platosu (Marmara Bölgesi) verilebilir.
Beşeri coğrafyada yayla
Yayla, yerleşim şekli adı olarak da kullanılır. Yazın hayvan otlatmak için çıkılan dağlık ve ormanlık bölgelerdeki yüksek, düz, otluk yerlere yayla dendiği gibi; dinlenme, tatil yapma gayesiyle çıkılan yüksek yerlere, hatta şehir gibi yerleşim yerlerindeki yüksek kısımlarda bulunan mahallelere bile yayla adı verilir. Şehir ve köylere göre daha serin ve yağışlı olan bu tip yaylalar hayvancılığın gelişmesinde büyük fayda sağladığı gibi, bu yerlerde yaşayan ahaliye ekonomik destek de sağlar.
Yaylacılık göçebe yaşam tarzına benzese de bazı yönleriyle ayrılır. Yaylacı kışlak ve yaylak arasında yaz ve kış ritmik göç eder. Göçebeler ise otlak arama amacıyla sürekli göç halindedir. Yaylacının köy veya kasabada kalıcı bir meskeni bulunurken, göçerlerin çoğunlukla kalıcı konutları yoktur.
Yaylaların dinlenme, turizm gayesiyle kullanılan ve mahalle niteliğinde olanları turizm tatil köyleri haline gelmekte hatta geçici yerleşim yeri olmaktan çıkıp daimi yerleşim yerleri olmaktadır. Yaylalar, ağıl işlevleri olan göçebe hayvancılığın yerine son yıllarda rekreasyonel amaçlarla kullanılmaya başlanmıştır.
Yaylalar kuruluş yerlerine göre üç gruba ayrılır:
- Yol üzeri yaylaları
- Dağ yamaçları veya yüksek dağ düzlüklerine kurulan yaylalar
- Dağ eteklerine kurulan yaylalar
Yaylalar gelen nüfus açısından dört gruba ayrılırlar:
- Göçebelerin kullandığı yaylalar
- Ova köylerinin kullandığı yaylalar
- Ova ve şehir nüfusunun birlikte kullandığı yaylalar
- Dağ köylerinin ekonomik nedenlerle kullandığı yakın yaylalar
Etimoloji
Yayla terimi eski Türkçe, Azeri ve Çağatay lehçelerinde bulunan yay (yaz), yaylamak (yazı geçirmek) sözcükleriyle bağlantılıdır. Yaylamak terimi zamanla, yaylag ve yaylak haline dönüşmüş, k sesinin düşmesiyle yayla halini almıştır. Yaylacılık Anadoluya Orta Asya'dan Türk göçleriyle gelmiştir. Orhun Yazıtlarında yaylag terimi geçmektedir.
Kaynakça
- ^ "Plateau" 26 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . at scienceclarified.com
- ^ . education.nationalgeographic.org. 5 Temmuz 2022 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Aralık 2022.
- ^ a b c DOĞANAY, Prof. Dr. Hayati; COŞKUN, Yrd.Doç.Dr. Ogün. "Özet". TÜRKİYE YAYLACILIĞINDAKİ DEĞİŞME EĞİLİMLERİ VE BAŞLICA SONUÇLARI. Doğu Coğrafya Dergisi - 30. 18 Ağustos 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Mayıs 2016.
- ^ SEVGİ, Cezmi. "Adana ilinin kuzey kesiminde yaylacılık" (PDF). cografya.ege.edu.tr. 5 Haziran 2016 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 17 Mayıs 2016.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Yayla veya plato yuksek yerlerdeki derin akarsu vadileriyle yarilmis deniz yuzeyinden yuksekte kalan duz arazi seklidir Yukseklikleri bes yuz metreden birkac bin metreye kadar cikabilir Ornegin Turkiye deki Erzurum Kars Yaylasi nin yuksekligi 2000 metre civarinda 1800 m olmasina ragmen Orta Asya da bulunan Pamir Yaylasi nin yuksekligi 4000 m civarindadir Bolu da yayla evlerinden bir gorunum Fiziki cografyada yaylaDunyada en genis ve yuksek plato Tibet Platosu dur Dunyanin catisi roof of the world olarak isimlendirilir Tibet Platosu 2 milyon km karelik bir alani kapsar Fransa veya Teksas in dort kat buyuklugundedir ve deniz seviyesinden ortalama yuksekligi yaklasik 16 400 ayak feet 5000 mt dir Yukseklikleri 26 248 ayak feet 8000 mt den daha fazla olan 14 dag ve yukseklikleri 22 967 ayak feet 7000 mt dan daha fazla olan yuzlerce dag icermektedir Yarlung Zangbo nehri plato icinde karsidan karsiya akmakta ve Dunya da en derin kanyon olan Yarlung Zangbo Grand Canyon unu kesmektedir Plato jeolijik aktivitelerini gunumuzde hala surdurmekte ve her yil ortalama olarak 0 04 inc 0 1 santimetre yukseklik kazanmaktadir Yaylayi parcalayarak bir ag gibi saran akarsu vadileri arasinda kalan duz veya az egimli yayla parcalari vadilerin derinleserek ve yayilarak genislemesiyle daralir ve yayla daglik tepelik bir sekil alir TurleriYaylalarin meydana gelisleri degisik sekillerde olur Bunlar volkanik yaylalar karstik yaylalar tabaka duzlugu yaylalari ve asinim yaylalari olmak uzere dort basliga ayrilir Volkanik Lav platolar Yer kabugundaki catlaklardan cikan lavlar yeryuzunde kalin bir tabaka olusturur Bu kalin tabakanin akarsulardan dolayi asinmasiyla olusan lav tabanli platoya volkanik plato denir Volkanik platolar eski zamanlarda aktif olan ancak su anda sonmus olan yanardaglarin cevrelerinde cokca gorunur Tarimsal acidan verimli topraklardir Bu tip yaylalara Kuzey Amerika da rastlanir Turkiye deki en yuksek platolar bu ture aittir Ardahan Kars Erzurum platolari ornek olabilir Karstik platolar Alci tasi kaya tuzu veya kirec tasi gibi kolay eriyen kayaclarin oldugu bolgelerde yeryuzundeki sular bu alanlarin duzlesmesine sebep olur sonrasinda ise akarsular bu bolgeleri asindirarak karstik platolari olusturur Turkiye de Akdeniz Bolgesi nde sikca gorulur Taseli Platosu ve Teke Platosu ornekleridir Bolgeler tarimsal olarak verimsizdir ve yerlesim genelde tercih edilmez Tabaka duzlugu Yatay duruslu platolar Tabaka duzlugu platolari diger platolara gore daha yuksekte ve daha sert yapidaki bolgelerin akarsudan dolayi asinarak olusan platolardir Turkiye deki ornekleri Obruk Platosu Ic Anadolu Bolgesi ve Guneydogu Anadolu dir Asinim Asindirma platolari Buzul sel ruzgar ve akarsu gibi dis faktorlerin yere uyguladigi baskidan dolayi olusan sekil tektonik olaylarla karsilastiktan sonra alcalmaya ya da yukselmeye baslar Sonrasinda yukselen bolgelerde akarsulardan dolayi asinarak olusan egimli sekle asinim platolari denir Turkiye deki orneklerine Karadeniz Bolgesi Catalca Kocaeli Platosu Marmara Bolgesi verilebilir Beseri cografyada yaylaTurkiye de bir yayla evi Yayla yerlesim sekli adi olarak da kullanilir Yazin hayvan otlatmak icin cikilan daglik ve ormanlik bolgelerdeki yuksek duz otluk yerlere yayla dendigi gibi dinlenme tatil yapma gayesiyle cikilan yuksek yerlere hatta sehir gibi yerlesim yerlerindeki yuksek kisimlarda bulunan mahallelere bile yayla adi verilir Sehir ve koylere gore daha serin ve yagisli olan bu tip yaylalar hayvanciligin gelismesinde buyuk fayda sagladigi gibi bu yerlerde yasayan ahaliye ekonomik destek de saglar Yaylacilik gocebe yasam tarzina benzese de bazi yonleriyle ayrilir Yaylaci kislak ve yaylak arasinda yaz ve kis ritmik goc eder Gocebeler ise otlak arama amaciyla surekli goc halindedir Yaylacinin koy veya kasabada kalici bir meskeni bulunurken gocerlerin cogunlukla kalici konutlari yoktur Yaylalarin dinlenme turizm gayesiyle kullanilan ve mahalle niteliginde olanlari turizm tatil koyleri haline gelmekte hatta gecici yerlesim yeri olmaktan cikip daimi yerlesim yerleri olmaktadir Yaylalar agil islevleri olan gocebe hayvanciligin yerine son yillarda rekreasyonel amaclarla kullanilmaya baslanmistir Yaylalar kurulus yerlerine gore uc gruba ayrilir Yol uzeri yaylalari Dag yamaclari veya yuksek dag duzluklerine kurulan yaylalar Dag eteklerine kurulan yaylalar Yaylalar gelen nufus acisindan dort gruba ayrilirlar Gocebelerin kullandigi yaylalar Ova koylerinin kullandigi yaylalar Ova ve sehir nufusunun birlikte kullandigi yaylalar Dag koylerinin ekonomik nedenlerle kullandigi yakin yaylalarEtimolojiYayla terimi eski Turkce Azeri ve Cagatay lehcelerinde bulunan yay yaz yaylamak yazi gecirmek sozcukleriyle baglantilidir Yaylamak terimi zamanla yaylag ve yaylak haline donusmus k sesinin dusmesiyle yayla halini almistir Yaylacilik Anadoluya Orta Asya dan Turk gocleriyle gelmistir Orhun Yazitlarinda yaylag terimi gecmektedir Kaynakca Plateau 26 Temmuz 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde at scienceclarified com education nationalgeographic org 5 Temmuz 2022 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 18 Aralik 2022 a b c DOGANAY Prof Dr Hayati COSKUN Yrd Doc Dr Ogun Ozet TURKIYE YAYLACILIGINDAKI DEGISME EGILIMLERI VE BASLICA SONUCLARI Dogu Cografya Dergisi 30 18 Agustos 2017 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 18 Mayis 2016 SEVGI Cezmi Adana ilinin kuzey kesiminde yaylacilik PDF cografya ege edu tr 5 Haziran 2016 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 17 Mayis 2016