Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kabardeyler veya Kabartaylar (Kabardeyce: Къэбэрдей qabardajxar; Adigece: Къэбэртайхэр qabartaːjxar; Türkçe: Kabardeyler; Rusça: кабардинцев kabardintsev; Arapça: القبرطاي أو القبردي), Kuzey Kafkasya'nın yerlisi olan Çerkesleri oluşturan 12 boydan biridir.Rusya içindeki özerk Kabardey-Balkarya Cumhuriyeti'ne adını veren halklardan biridir (diğeri Balkarlar). Nüfuslarının bir kısmı başta Kabartay-Balkar Cumhuriyeti olmak üzere Kuzey Kafkasya ve Rusya Federasyonu içinde olmakla birlikte, büyük bir kısmı 19. yüzyıl sonunda yaşanan soykırım ve sonrasındaki Büyük Çerkes Sürgünü ile birlikte diyasporada yaşamaktadır. Türkiye, Mısır, Suriye ve Ürdün gibi Orta Doğu ülkeleri diyaspora Kabardeylerinin yoğunluk kazandığı yerler olmakla birlikte Avrupa ve Kuzey Amerika'da da önemli sayıda Kabardey nüfusu bulunmaktadır.
  1900'lerin başında Kabardey bir aile ve Kabardey bayrağı | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
 Türkiye | 1.035.000 |
 Rusya | 520,000 |
 Ürdün | 102.000 |
 Suriye | 43.000 |
 Suudi Arabistan | 23.000 |
 Amerika Birleşik Devletleri | 3.600 |
 Almanya | 2.100 |
 Özbekistan | 1.300 |
 Ukrayna | 473 |
| Diller | |
| Din | |
Adlandırma
Kabardey kendilerine verdikleri isimken diğer Çerkes boyları ve Abazalar onlara Kabartay der.
Tarih
Kabardeyler kendilerini Kabardey, Ruslar ise Kabardintsi olarak adlandırırlar. Kuzey Kafkasya’nın merkez bölgesinde yaşarlar. Çoğunluk Kabardino-Balkarya Cumhuriyetinde yaşar. Ancak Adige Özerk İl’inde de bazı yerleşim birimleri vardır.
Sonunda üç ayrı ulusal grup şekline gelen Kabardeyler, Çerkesler ve Adigeler aslında hepsi aynı kökten gelmelerine aynı adı (Adige) taşımalarına karşın Kabardey adı daha spesifik olmak bakımından yalnızca bir alternatif olarak kullanılır. Adige kabilelerinin orijinal yerleri Kuban Nehri'ydi ama 14.yüzyıl başlarında olarak bilinegelen bölgedeki Terek Irmağı'nın sol kıyısında birçoğu yerleşmiş bulunuyordu. 15.yüzyıl başlarında Küçük Kabardey olarak bilinen yere de yerleştiler.
Kabardeyler çevrelerindeki kavimlerin bir kısmını yönetimleri altına aldıkları için 15.yüzyılda güçlendiler. 16.yüzyılda Kabardeyler Kırım Tatarlarının saldırılarıyla yağmalandılar ve kısmen yönetimlerine girdiler. Aralarındaki ilişki her zaman düşmanca değildi. Zira Kırım Hanları çocuklarını yetiştirmeleri için Kabardey prens ailelerine gönderiyorlardı. Ayrıca Kırım'ın etkisiyle İslamiyet bu bölgeye iyice yerleşti. Kabardeyce zaten bir süreden beri Müslüman bulunuyordu (13.-14.yüzyıl cami kalıntıları bu bölgede bulundu). Buna karşın 1557'de Kabardeyler IV.İvan'a (Korkunç İvan), Tatarlara karşı korunmak için elçi gönderdiler. Bu istekleri yerine getirildi ve İvan'ın bir Kabardey prensesiyle evlenmesinden sonra ilişkiler daha da kuvvetlendi. 1561’de Ruslar Terek nehri üzerine bir kale inşa ettiler, 1567'de bir başka kale kuruldu. 17.yüzyılda Ruslar bölgeye iyice yerleşmiş ve Kafkasların daha derinlerine uzanmak için hazırdılar. Osmanlılar ve İranlılarda Kafkasları ele geçirmeye çalışıyorlardı ve 18.yüzyıl, arka arkaya savaşlara sahne oldu. Belgrad antlaşması(1739), Kabardey’i tarafsız bir devlet ve Osmanlılar ile Ruslar arasında bir tampon bölge durumuna getirdi. 1774'teki Küçük Kaynarca antlaşmasıyla bölge Ruslara bağlandı. Rusların Kafkasya’da yayılmaları sık sık yerli halkın isyanına neden oldu ve çok uzun, çok kanlı savaşlar olmasına karşın bu yayılma durdurulamadı. 20.yüzyıl bölgeye yeni karışıklıklar getirdi. Rus devriminden sonra milliyetçi partiler, Bolşevikler, Menşevikler ve Beyaz Ordu’nun üstünlük mücadelesi dolayısıyla Kafkaslar çalkantıya gömüldü. Kabardey'de üstünlüğü 1918'de Sovyetler sağladı. Ancak Kabardino-Balkarya ili, 16 ocak 1922'de kuruldu. 5 aralık 1936'da özerk cumhuriyet şekline dönüştürüldü. Ağustos 1942'de Almanlar bölgeyi 6 aylık bir süre işgal ettiler. Bir yıl sonra bütün Balkarlar Nazilerle işbirliği yaptıkları gerekçesi ile (Mart 1944'te) Orta Asya ve Kazakistan'a sürgün edildi. Balkarya adı cumhuriyetin unvanından silindi ve 1957'de sürgün edilen halkların haklarının geri verilmesine kadar değiştirilmedi.
Kabardino-Balkarya olarak da bilinen Kabardey-Balkar Cumhuriyeti, Kuzey Kafkasya'da Rusya Federasyonu içindedir. Doğu ve güneydoğusunda Kuzey Osetya, güneybatıda Gürcistan Cumhuriyeti, batıda ise Karaçay-Çerkessk Cumhuriyeti ile komşudur. Yüzölçümü 12.500 km², Başkenti Nalçik olan cumhuriyetin 7 kasabası ve 8 yerleşim birimi bulunuyor. Ortalama nüfus yoğunluğu, 56.6 km². Başlıca kaynakları molibden ve tungten depozitleri ve bunları işleyen fabrikalar, makine üretimi ve kimya endüstrisi, inşaat malzemeleri üretimi, kereste, gıda ve diğer hafif endüstrilerdir. Tarım alanında ise tahıl ziraatı (buğday ve mısır) meyve yetiştirme ve bağcılık,koyun,domuz ve at çiftçiliği,arıcılık ve ipekböcekçiliğidir.
Dil
Ulusal dil Kabardeycedir. Kuzeybatı Kafkas dillerinin Çerkes dilleri kolunda bulunur. Adigece ile yer yer karşılıklı anlaşılabilirliğe sahiptir. Kabardeyler de Adige grubuna dahil olduğu için her iki dil de Adığabze (Adigece) olarak adlandırılır. Kabardey dilinde dört lehçe vardır: Büyük Kabardey, Mozdok, Beslan ve Kuban. Büyük Kabardey ve özellikle de Beslan lehçesi yazın dili için esas alındı. Lehçeler arasındaki fark özellikle çok az ve çoğunlukla fonetik ve morfolojiktir. Sözcük hazinesi Arapça, Türkçe, Rusça ve Farsçadan çok sayıda sözcük içerir. Yerli sözcük yapılarında ilk göze çarpan özellik eş sesli ve çok anlamlı olmasıdır. İlk Kabardey gramer kitabı Pedagog Sh. B. Nogmov (1840-1843) tarafından derlendi. İlk Kabardeyce-Rusça sözlük 1889'da çıktı. Sovyet yönetimi döneminde Kabardey dilinin bazı yönleri (tarihi gelişimi, lehçe farlılıkları vb) kısmen detaylı olarak çalışıldıysa da yönetim,hukuk ve resmi prosedürde Rusça kullanılır. Ancak gerekirse Kabardeyce de kullanılabilir.
Din
Kabardeylerin çoğunluğu Müslümandır.İslam Kırım Tatarları ve Osmanlı İmparatorluğu aracılığla Kabardeyler arasında yaygınlaştırılmıştır.Özellikle İslam dini 17. ve 18.yüzyıllarında baskın bir şekilde yayılmıştır.Bugün Kafkasya'da Mozdok rayonu Kabardeyleri hariç tüm Kabardeyler Müslüman'dır. Kabardeyler Hanefi Müslüman'dır.
Eğitim
1958 de Kabardeyce 1.ve 4. sınıflarda eğitim dili olmasına karşın 1972’lerden sonra öğretim dili Rusça olan okullarda seçmeli ders olarak verilmeye başlandı. Son dönemde ise eğitim dili Rusça olmakla birlikte Kabardeyce-Adigece de ilkokuldan liseye kadar zorunlu ders, üniversite de ise isteğe bağlı seçmeli ders olarak okutulmaktadır. Cumhuriyet’te 1957’de kurulan bir üniversite, jeofizik enstitüsü, ekonomi, dil, tarih ve edebiyat araştırmaları enstitüsü bulunmakla birlikte bu kurumlarda Kabardeyce eğitim verilmemektedir (yalnız isteyenler için seçmeli ders olarak okutulmaktadır).
İlk Gazete 1920 yılında yayınlanmıştır. Şu anda Kabardeyce, Rusça ve Balkarca gazeteler yayınlanmaktadır. Yine belirtilen dillerin hepsinde radyo ve sınırlı sürelerde olmakla birlikte tv yayını yapılmaktadır (ortalama günde 4 saat).
1980 yılı içerisinde Kabardeyce yayımlanmış kitap baskı adedi 172.000’dir. Cumhuriyet'te bu güne değin 1923-1924 Latin harfleri, 1924-1936 Latin harfleri (Yakovlev'in versiyonu), 1936 Kiril alfabesi alınmış olup sonuncusu günümüzde de kullanılmaktadır.
Kaynakça
- ^ "Итоги переписи (Rusça)". perepis2002.ru. 2002. 2 Şubat 2008 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Nisan 2014.
- ^ "About number and composition population of Ukraine by data All-Ukrainian census of the population 2001". Ukraine Census 2001. State Statistics Committee of Ukraine. 1 Ocak 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Ocak 2012.
- ^ . 16 Nisan 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Nisan 2013.
- ^ Papşu, Murat. Adığece kelimelerin yazılışı 19 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Nart Dergisi Sayı 70
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 9 Nisan 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Nisan 2013.
- ^ . 24 Temmuz 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Nisan 2013.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Kabardeyler veya Kabartaylar Kabardeyce Keberdej qabardajxar Adigece Kebertajher qabartaːjxar Turkce Kabardeyler Rusca kabardincev kabardintsev Arapca القبرطاي أو القبردي Kuzey Kafkasya nin yerlisi olan Cerkesleri olusturan 12 boydan biridir Rusya icindeki ozerk Kabardey Balkarya Cumhuriyeti ne adini veren halklardan biridir digeri Balkarlar Nufuslarinin bir kismi basta Kabartay Balkar Cumhuriyeti olmak uzere Kuzey Kafkasya ve Rusya Federasyonu icinde olmakla birlikte buyuk bir kismi 19 yuzyil sonunda yasanan soykirim ve sonrasindaki Buyuk Cerkes Surgunu ile birlikte diyasporada yasamaktadir Turkiye Misir Suriye ve Urdun gibi Orta Dogu ulkeleri diyaspora Kabardeylerinin yogunluk kazandigi yerler olmakla birlikte Avrupa ve Kuzey Amerika da da onemli sayida Kabardey nufusu bulunmaktadir Kabardeyler1900 lerin basinda Kabardey bir aile ve Kabardey bayragiOnemli nufusa sahip bolgelerTurkiye1 035 000Rusya Kabardino Balkarya520 000Urdun102 000Suriye43 000Suudi Arabistan23 000Amerika Birlesik Devletleri3 600Almanya2 100Ozbekistan1 300Ukrayna473DillerKabardeyce Dogu Adigece Turkce ArapcaDinIslam Hanefi azi Hristiyan Mozdok rayonu civarinda AdlandirmaKabardey kendilerine verdikleri isimken diger Cerkes boylari ve Abazalar onlara Kabartay der TarihKabardeyler kendilerini Kabardey Ruslar ise Kabardintsi olarak adlandirirlar Kuzey Kafkasya nin merkez bolgesinde yasarlar Cogunluk Kabardino Balkarya Cumhuriyetinde yasar Ancak Adige Ozerk Il inde de bazi yerlesim birimleri vardir Sonunda uc ayri ulusal grup sekline gelen Kabardeyler Cerkesler ve Adigeler aslinda hepsi ayni kokten gelmelerine ayni adi Adige tasimalarina karsin Kabardey adi daha spesifik olmak bakimindan yalnizca bir alternatif olarak kullanilir Adige kabilelerinin orijinal yerleri Kuban Nehri ydi ama 14 yuzyil baslarinda olarak bilinegelen bolgedeki Terek Irmagi nin sol kiyisinda bircogu yerlesmis bulunuyordu 15 yuzyil baslarinda Kucuk Kabardey olarak bilinen yere de yerlestiler Kabardeyler yetistirdikleri Kabardinskaya cinsi atlarla da meshurdurlar Kabardeyler cevrelerindeki kavimlerin bir kismini yonetimleri altina aldiklari icin 15 yuzyilda guclendiler 16 yuzyilda Kabardeyler Kirim Tatarlarinin saldirilariyla yagmalandilar ve kismen yonetimlerine girdiler Aralarindaki iliski her zaman dusmanca degildi Zira Kirim Hanlari cocuklarini yetistirmeleri icin Kabardey prens ailelerine gonderiyorlardi Ayrica Kirim in etkisiyle Islamiyet bu bolgeye iyice yerlesti Kabardeyce zaten bir sureden beri Musluman bulunuyordu 13 14 yuzyil cami kalintilari bu bolgede bulundu Buna karsin 1557 de Kabardeyler IV Ivan a Korkunc Ivan Tatarlara karsi korunmak icin elci gonderdiler Bu istekleri yerine getirildi ve Ivan in bir Kabardey prensesiyle evlenmesinden sonra iliskiler daha da kuvvetlendi 1561 de Ruslar Terek nehri uzerine bir kale insa ettiler 1567 de bir baska kale kuruldu 17 yuzyilda Ruslar bolgeye iyice yerlesmis ve Kafkaslarin daha derinlerine uzanmak icin hazirdilar Osmanlilar ve Iranlilarda Kafkaslari ele gecirmeye calisiyorlardi ve 18 yuzyil arka arkaya savaslara sahne oldu Belgrad antlasmasi 1739 Kabardey i tarafsiz bir devlet ve Osmanlilar ile Ruslar arasinda bir tampon bolge durumuna getirdi 1774 teki Kucuk Kaynarca antlasmasiyla bolge Ruslara baglandi Ruslarin Kafkasya da yayilmalari sik sik yerli halkin isyanina neden oldu ve cok uzun cok kanli savaslar olmasina karsin bu yayilma durdurulamadi 20 yuzyil bolgeye yeni karisikliklar getirdi Rus devriminden sonra milliyetci partiler Bolsevikler Mensevikler ve Beyaz Ordu nun ustunluk mucadelesi dolayisiyla Kafkaslar calkantiya gomuldu Kabardey de ustunlugu 1918 de Sovyetler sagladi Ancak Kabardino Balkarya ili 16 ocak 1922 de kuruldu 5 aralik 1936 da ozerk cumhuriyet sekline donusturuldu Agustos 1942 de Almanlar bolgeyi 6 aylik bir sure isgal ettiler Bir yil sonra butun Balkarlar Nazilerle isbirligi yaptiklari gerekcesi ile Mart 1944 te Orta Asya ve Kazakistan a surgun edildi Balkarya adi cumhuriyetin unvanindan silindi ve 1957 de surgun edilen halklarin haklarinin geri verilmesine kadar degistirilmedi Kabardino Balkarya olarak da bilinen Kabardey Balkar Cumhuriyeti Kuzey Kafkasya da Rusya Federasyonu icindedir Dogu ve guneydogusunda Kuzey Osetya guneybatida Gurcistan Cumhuriyeti batida ise Karacay Cerkessk Cumhuriyeti ile komsudur Yuzolcumu 12 500 km Baskenti Nalcik olan cumhuriyetin 7 kasabasi ve 8 yerlesim birimi bulunuyor Ortalama nufus yogunlugu 56 6 km Baslica kaynaklari molibden ve tungten depozitleri ve bunlari isleyen fabrikalar makine uretimi ve kimya endustrisi insaat malzemeleri uretimi kereste gida ve diger hafif endustrilerdir Tarim alaninda ise tahil ziraati bugday ve misir meyve yetistirme ve bagcilik koyun domuz ve at ciftciligi aricilik ve ipekbocekciligidir DilUlusal dil Kabardeycedir Kuzeybati Kafkas dillerinin Cerkes dilleri kolunda bulunur Adigece ile yer yer karsilikli anlasilabilirlige sahiptir Kabardeyler de Adige grubuna dahil oldugu icin her iki dil de Adigabze Adigece olarak adlandirilir Kabardey dilinde dort lehce vardir Buyuk Kabardey Mozdok Beslan ve Kuban Buyuk Kabardey ve ozellikle de Beslan lehcesi yazin dili icin esas alindi Lehceler arasindaki fark ozellikle cok az ve cogunlukla fonetik ve morfolojiktir Sozcuk hazinesi Arapca Turkce Rusca ve Farscadan cok sayida sozcuk icerir Yerli sozcuk yapilarinda ilk goze carpan ozellik es sesli ve cok anlamli olmasidir Ilk Kabardey gramer kitabi Pedagog Sh B Nogmov 1840 1843 tarafindan derlendi Ilk Kabardeyce Rusca sozluk 1889 da cikti Sovyet yonetimi doneminde Kabardey dilinin bazi yonleri tarihi gelisimi lehce farliliklari vb kismen detayli olarak calisildiysa da yonetim hukuk ve resmi prosedurde Rusca kullanilir Ancak gerekirse Kabardeyce de kullanilabilir DinKabardeylerin cogunlugu Muslumandir Islam Kirim Tatarlari ve Osmanli Imparatorlugu araciligla Kabardeyler arasinda yayginlastirilmistir Ozellikle Islam dini 17 ve 18 yuzyillarinda baskin bir sekilde yayilmistir Bugun Kafkasya da Mozdok rayonu Kabardeyleri haric tum Kabardeyler Musluman dir Kabardeyler Hanefi Musluman dir Egitim1958 de Kabardeyce 1 ve 4 siniflarda egitim dili olmasina karsin 1972 lerden sonra ogretim dili Rusca olan okullarda secmeli ders olarak verilmeye baslandi Son donemde ise egitim dili Rusca olmakla birlikte Kabardeyce Adigece de ilkokuldan liseye kadar zorunlu ders universite de ise istege bagli secmeli ders olarak okutulmaktadir Cumhuriyet te 1957 de kurulan bir universite jeofizik enstitusu ekonomi dil tarih ve edebiyat arastirmalari enstitusu bulunmakla birlikte bu kurumlarda Kabardeyce egitim verilmemektedir yalniz isteyenler icin secmeli ders olarak okutulmaktadir Ilk Gazete 1920 yilinda yayinlanmistir Su anda Kabardeyce Rusca ve Balkarca gazeteler yayinlanmaktadir Yine belirtilen dillerin hepsinde radyo ve sinirli surelerde olmakla birlikte tv yayini yapilmaktadir ortalama gunde 4 saat 1980 yili icerisinde Kabardeyce yayimlanmis kitap baski adedi 172 000 dir Cumhuriyet te bu gune degin 1923 1924 Latin harfleri 1924 1936 Latin harfleri Yakovlev in versiyonu 1936 Kiril alfabesi alinmis olup sonuncusu gunumuzde de kullanilmaktadir Kaynakca Itogi perepisi Rusca perepis2002 ru 2002 2 Subat 2008 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 26 Nisan 2014 About number and composition population of Ukraine by data All Ukrainian census of the population 2001 Ukraine Census 2001 State Statistics Committee of Ukraine 1 Ocak 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 17 Ocak 2012 16 Nisan 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 13 Nisan 2013 Papsu Murat Adigece kelimelerin yazilisi 19 Nisan 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Nart Dergisi Sayi 70 Arsivlenmis kopya 9 Nisan 2013 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 14 Nisan 2013 24 Temmuz 2012 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 14 Nisan 2013