Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Töles veya Töliş (Eski Türkçe: 𐱅𐰇𐰠𐱀 (töleş) / 𐱅𐰇𐰠𐰃𐰾 (tölis),Eski Çince: 突利失 (tūlìshī) / 都呂施 (dūlǚshī) / 突律佽 (tūlǜcì) / 突例 (tūlì) Pehlevice: ṯwlyš), eski bir Türk boyu veya boy birliği.
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
| Doğu Asya | |
| Diller | |
Töles ismi Orhun yazıtlarında 732 yılında geçiyor. Tölesler, sonraları Uygurlara bağlandı. Çin kaynaklarında Tölesler ile ilgili çok bilgi geçmemektedir.
Kökeni
Tölesler akademi camiasında çoğu araştırmacı tarafından Tiele olarak kabul edilir. Göktürk Devleti tarihinin 627 yılına kadar olan kısmında Baykal gölünün doğusundan Karadeniz'in kuzeyine kadar ulaşan geniş alanda Aşina hanedanına bağlı diğer Türk boyları yaşıyordu. Devletin kuruluşunda önemli bir unsur olan bu boylar ise, Çin kaynaklarında Tiele adı ile adlandırılmakta idi.
Töleslerin Tiele olduğunu ilk öne süren araştırmacı bir sinolog iken karşıt görüşle ilk ortaya çıkan araştırmacı tarihçi Wilhelm Barthold olmuştur. Eski Çincenin fonetik yapısı göz önünde bulundurulduğunda Töles/Tölis/Töliş ve Tiele köken bakımından aynı sözcük değildir. Eski Çincede Tiele, tiele diye değil, t'ietlək diye okunur ve Chile, Tele, Dili gibi diğer karakterlerin eski Çincede okunuşu benzer şekilde *teklek^ okunuşuna çıkmaktadır. Bu söz Eski Türkçe tägrä(g)'e gider. Tegrek, Kıpçakça çember anlamına gelmektedir ve günümüzdeki bazı Türk dillerinde tekerlek anlamını taşır: Kırgızca, Altayca тегерек (tegerek), Nogayca төгерек (tögerek), tarihî Hakaniye Türkçesi tegrek... Dolayısıyla Tiele'nin Türk yazıtlarındaki karşılığı tegrek/g olmalıdır, Türk yazıtlarında geçen Töles/Töliş ve Tuvaca Tülüş ise etimolojik açıdan Tiele ile alakasızdır. Töles'in yön belirtebileceği hatta kuzeydeki ile doğudaki Türk boylarına atfedilmiş bir unvan olabileceği öne sürülmüştür. Buna paralel olarak Tarduş da devletin Batı ile Güney kısmını yönetenlerin unvanıdır.
Nesilleri
Soy adını Latin transkripi toläs şeklindedir. Bu söz yüzyıllar boyu değişime uğraşmış ve günümüz Tıva'da 'Tülüş olarak söylenmektedir. "Ulug-Tülüş, Düktüg-Tülüş ..." diye adlanan Tıva boylarının Töleslerden geldiği bilinir.
Yurdu
Töles boyunun halkı nereden nereye göçedip gittiği veya nerelerde yaşadığına dair çok açık bilgiler bulunmamakla birlikte dikilen tarihi taşlarda bunu görebilmekteyiz. Töles diye adlanan boy hakkında 3 dikili taş vardır.
- Е-48, Abakan.
- Е-55, Tıvadan, taşın dikildiği yer bilinmemektedir.
- Е-147, Eerbek I.
Yenisey yazısı
Е-147. Eerbek I, günümüzde Aldan Maadır adlı Tıva Ulusal Müzesi'ndedir.
Latin transkripi.
(1) jiti jägirmi jašïmda män täŋri elimkä qara boldïm bökmädim ajïta äsni
(2) quida qunčujum-a bökmädim buŋa özdä oγlïmka bökmädim ajïta buŋa
(3) oγlan atïm järlig čor täŋri elimdä tägzinmišim toläs alp tarqan atïmqä bökmädim
(4) kök täŋridä äsiz kün aj ärmiš jaγïz järdä äsiz el qan ärmiš bökmädim ajït-a äsizä
(5) bodunma boqunma bökmädim ajïta äsizimä uluγïm kičigimä bökmädim ajït-a äsizlärimä
Tıva Türkçesi'ne birebir çevirisi
(1) чеди чээрби чажымда мен дээр элимге кара болдум пөкпедим кударанчыын
(2) куйда кунчуйумга пөкпедим муңгак бодум оглумга пөкпедим кударап муңгарадым
(3) оглан адым Йерлиг-чор дээр элимде эгилзимзе төлес Алып Таркан адымга пөкпедим
(4) көк дээрде хайыраан хүн ай турган куу черде хайыраан эл хаан турган пөкпедим кударап хараададым
(5) чонумга улузумга пөкпедим айтырып кударап улуум бичиимге пөкпедим айтырза силерден
Tıvaca çevirisine açıklamalar
- Бир дугаар одуругда, чеди чээрби чажымда дээрге "17 харлыымда" дигени ол-дур. Шаанда тываларның өгбелери сан адын арай өскертир адаар чораан. Сөөлгү äsni дээн сөстүң утказы билдинмес.
- Ийи дугаар одуругда куйда кунчуйумга дээрге "өөмде кадайымга" дигени ол-дур. Амгы тыва дылда "кунчуг" деп сөстү шаандагы бижиктерде "кунчуй" кылдыр бижип турган. Ынчан ол сөстүң утказы база арай өске турган.
- Үш дугаар одуругда, «оглан» дээрге "оол" дээни ол-дур, ол сөстү хевээрзин артырган.
- Шаандагы «таркан» деп сөс амгы үеде "дарган" кылдыр адаттынар апарган. Мында «Таркан» дээрге тускай дужаал ады-дыр. «Таркан» деп сөс шаанда ийи утказылыг турган хевирлиг.
Dipnotlar
- ^ . bitig.kz. 17 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022.
- ^ . bitig.kz. 17 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022.
- ^ . www.turkbitig.com. 24 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022.
- ^ a b c d Koç, Dr. Öğr. Üyesi Hayrettin İhsan (Temmuz 2019). Prof. Dr. Zafer ÖNLER ARMAĞANI. Tiele 鐵勒 ve Tölish I. ss. 395-455. 9 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Mayıs 2022.
- ^ a b Aydın, Erhan. "Yenisey Yazıtlarında Geçen Türk Boyları Üzerine Notlar. In: XVI. Türk Tarih Kongresi Bildirileri, vol. 2, Ankara, 2015: Türk Tarih Kurumu, pp. 47-57". 9 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022.
- ^ a b "Çin Kaynaklarına Göre Eski Türk Boyları - Ahmet Taşağil". Turuz - Dil ve Etimoloji Kütüphanesi. s. 116. ISBN . 27 Eylül 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022.
- ^ "Şine Usu Yazıtı - Erhan Aydın". Turuz - Dil ve Etimoloji Kütüphanesi. ISBN . 9 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Ağustos 2022.
- ^ Clauson, Gerard (1972), “tegrek”, in An Etymological Dictionary of pre-thirteenth-century Turkish, Oxford: Clarendon Press, p. 485
- ^ Арын 164-165. E-147 (Eerbek I, Tuva). // Тюркские Енисейские эпитафии. Граматика, текстология. / И. В. Кормушин. [отв. ред Д, М. Насилов]; Ин-т языкознания РАН. — М.: Наука, 2008. — 342 с. —
İlgili yayınlar
- И. В. Кормушин. Тюркские Енисейские эпитафии: грамматика, текстология. / И. В. Кормушин; (отв. ред. Д. М. Насилов); Ин-т языкознания РАН — М.:Наука, 2008. — 342 с. —
 | Türk tarihi ile ilgili bu madde seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz. |
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Toles veya Tolis Eski Turkce 𐱅𐰇𐰠𐱀 toles 𐱅𐰇𐰠𐰃𐰾 tolis Eski Cince 突利失 tulishi 都呂施 dulǚshi 突律佽 tulǜci 突例 tuli Pehlevice ṯwlys eski bir Turk boyu veya boy birligi ToleslerOnemli nufusa sahip bolgelerDogu AsyaDillerTurk dilleri Toles ismi Orhun yazitlarinda 732 yilinda geciyor Tolesler sonralari Uygurlara baglandi Cin kaynaklarinda Tolesler ile ilgili cok bilgi gecmemektedir KokeniTolesler akademi camiasinda cogu arastirmaci tarafindan Tiele olarak kabul edilir Gokturk Devleti tarihinin 627 yilina kadar olan kisminda Baykal golunun dogusundan Karadeniz in kuzeyine kadar ulasan genis alanda Asina hanedanina bagli diger Turk boylari yasiyordu Devletin kurulusunda onemli bir unsur olan bu boylar ise Cin kaynaklarinda Tiele adi ile adlandirilmakta idi Toleslerin Tiele oldugunu ilk one suren arastirmaci bir sinolog iken karsit gorusle ilk ortaya cikan arastirmaci tarihci Wilhelm Barthold olmustur Eski Cincenin fonetik yapisi goz onunde bulunduruldugunda Toles Tolis Tolis ve Tiele koken bakimindan ayni sozcuk degildir Eski Cincede Tiele tiele diye degil t ietlek diye okunur ve Chile Tele Dili gibi diger karakterlerin eski Cincede okunusu benzer sekilde teklek okunusuna cikmaktadir Bu soz Eski Turkce tagra g e gider Tegrek Kipcakca cember anlamina gelmektedir ve gunumuzdeki bazi Turk dillerinde tekerlek anlamini tasir Kirgizca Altayca tegerek tegerek Nogayca togerek togerek tarihi Hakaniye Turkcesi tegrek Dolayisiyla Tiele nin Turk yazitlarindaki karsiligi tegrek g olmalidir Turk yazitlarinda gecen Toles Tolis ve Tuvaca Tulus ise etimolojik acidan Tiele ile alakasizdir Toles in yon belirtebilecegi hatta kuzeydeki ile dogudaki Turk boylarina atfedilmis bir unvan olabilecegi one surulmustur Buna paralel olarak Tardus da devletin Bati ile Guney kismini yonetenlerin unvanidir NesilleriSoy adini Latin transkripi tolas seklindedir Bu soz yuzyillar boyu degisime ugrasmis ve gunumuz Tiva da Tulus olarak soylenmektedir Ulug Tulus Duktug Tulus diye adlanan Tiva boylarinin Toleslerden geldigi bilinir YurduToles boyunun halki nereden nereye gocedip gittigi veya nerelerde yasadigina dair cok acik bilgiler bulunmamakla birlikte dikilen tarihi taslarda bunu gorebilmekteyiz Toles diye adlanan boy hakkinda 3 dikili tas vardir E 48 Abakan E 55 Tivadan tasin dikildigi yer bilinmemektedir E 147 Eerbek I Yenisey yazisiE 147 Eerbek I gunumuzde Aldan Maadir adli Tiva Ulusal Muzesi ndedir Latin transkripi 1 jiti jagirmi jasimda man taŋri elimka qara boldim bokmadim ajita asni 2 quida quncujum a bokmadim buŋa ozda oglimka bokmadim ajita buŋa 3 oglan atim jarlig cor taŋri elimda tagzinmisim tolas alp tarqan atimqa bokmadim 4 kok taŋrida asiz kun aj armis jagiz jarda asiz el qan armis bokmadim ajit a asiza 5 bodunma boqunma bokmadim ajita asizima ulugim kicigima bokmadim ajit a asizlarima Tiva Turkcesi ne birebir cevirisi 1 chedi cheerbi chazhymda men deer elimge kara boldum pokpedim kudaranchyyn 2 kujda kunchujumga pokpedim mungak bodum oglumga pokpedim kudarap mungaradym 3 oglan adym Jerlig chor deer elimde egilzimze toles Alyp Tarkan adymga pokpedim 4 kok deerde hajyraan hүn aj turgan kuu cherde hajyraan el haan turgan pokpedim kudarap haraadadym 5 chonumga uluzumga pokpedim ajtyryp kudarap uluum bichiimge pokpedim ajtyrza silerden Tivaca cevirisine aciklamalar Bir dugaar odurugda chedi cheerbi chazhymda deerge 17 harlyymda digeni ol dur Shaanda tyvalarnyn ogbeleri san adyn araj oskertir adaar choraan Soolgү asni deen sostүn utkazy bildinmes Iji dugaar odurugda kujda kunchujumga deerge oomde kadajymga digeni ol dur Amgy tyva dylda kunchug dep sostү shaandagy bizhikterde kunchuj kyldyr bizhip turgan Ynchan ol sostүn utkazy baza araj oske turgan Үsh dugaar odurugda oglan deerge ool deeni ol dur ol sostү heveerzin artyrgan Shaandagy tarkan dep sos amgy үede dargan kyldyr adattynar apargan Mynda Tarkan deerge tuskaj duzhaal ady dyr Tarkan dep sos shaanda iji utkazylyg turgan hevirlig Dipnotlar bitig kz 17 Haziran 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Agustos 2022 bitig kz 17 Haziran 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Agustos 2022 www turkbitig com 24 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Agustos 2022 a b c d Koc Dr Ogr Uyesi Hayrettin Ihsan Temmuz 2019 Prof Dr Zafer ONLER ARMAGANI Tiele 鐵勒 ve Tolish I ss 395 455 9 Agustos 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 25 Mayis 2022 a b Aydin Erhan Yenisey Yazitlarinda Gecen Turk Boylari Uzerine Notlar In XVI Turk Tarih Kongresi Bildirileri vol 2 Ankara 2015 Turk Tarih Kurumu pp 47 57 9 Agustos 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 9 Agustos 2022 a b Cin Kaynaklarina Gore Eski Turk Boylari Ahmet Tasagil Turuz Dil ve Etimoloji Kutuphanesi s 116 ISBN 9786059241373 27 Eylul 2017 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 9 Agustos 2022 Sine Usu Yaziti Erhan Aydin Turuz Dil ve Etimoloji Kutuphanesi ISBN 9789756467251 9 Agustos 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 9 Agustos 2022 Clauson Gerard 1972 tegrek in An Etymological Dictionary of pre thirteenth century Turkish Oxford Clarendon Press p 485 Aryn 164 165 E 147 Eerbek I Tuva Tyurkskie Enisejskie epitafii Gramatika tekstologiya I V Kormushin otv red D M Nasilov In t yazykoznaniya RAN M Nauka 2008 342 s ISBN 978 5 02 036260 4Ilgili yayinlarI V Kormushin Tyurkskie Enisejskie epitafii grammatika tekstologiya I V Kormushin otv red D M Nasilov In t yazykoznaniya RAN M Nauka 2008 342 s ISBN 978 5 02 036260 4Turk tarihi ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir Madde icerigini genisleterek Vikipedi ye katki saglayabilirsiniz