Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu maddedeki bilgilerin için ek kaynaklar gerekli. (Mayıs 2022) () |
Karahıtaylar (Çince: 西遼 pinyin: xī liáo; anlamı: Batı Liao, 黑契丹 hēi qìdān; anlamı Kara Kitan, Moğolca: Хар Хятад; Kara Kitad, Farsça: قرا ختاى Qarā Hitāy; 1125 - 1211), Orta Asya'da Hıtay (Kitan)lar tarafından kurulan Moğol devleti. Başkenti Balasagun (Çince: 八剌沙衮 Farsça: بلاساغون Balāsāghūn, غزباليغ Ghuzz-Balïğ, başka isimleri; Karabalsagun, Koz Ordu, Koz Uluş) idi.
Karahıtaylar 大遼 | |||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1124-1218 | |||||||||||||||||||
 Batı Liao (Qara Khitai) İmparatorluğu'nun en geniş olduğu 1160 yılı haritası. | |||||||||||||||||||
| Tür | Orta Asya'da Çinlileşmiş Hıtay egemenliğindeki imparatorluk | ||||||||||||||||||
| Başkent | Balasagun | ||||||||||||||||||
| Yaygın dil(ler) | |||||||||||||||||||
| Hükûmet | Monarşi | ||||||||||||||||||
| İmparator | |||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| Tarihî dönem | Orta Çağ | ||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
| Yüzölçümü | |||||||||||||||||||
| 1130 | 1.000.000 km2 | ||||||||||||||||||
| 1210 | 1.500.000 km2 | ||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||
Tarih sahnesine ilk defa 4. yüzyılda çıkan ve Orhun kitabelerinde “doğudaki Türk düşmanı kavim” şeklinde tanıtılan Moğol asıllı Hıtaylar’ın (Kıtaylar-K’itan) anavatanları Mançurya’nın güneyidir. 10. yüzyılın başında (Apaoki) adlı Hıtay reisi, kavminin bütün boylarını itaat altına alarak Moğolistan’ın büyük bir kısmına hakim oldu ve 916 yılında kendini hükümdar ilan etti. Onun oğlu (926-947) Kuzey Çin’in bir kısmını ele geçirerek orada Çinliler’in hanedanı dedikleri devleti kurdu. Kuzey Çin’de iki yüzyıldan fazla hüküm süren Liao İmparatorluğu’nun güney sınırları Chili eyaletinin kuzeyinden şimdiki Pekin dahil Shanhsi’ye kadar uzanıyordu; ayrıca bütün Moğolistan ve Mançurya halkları, hatta Kırgızlar da bu devlete bağlanmıştı. Hıtaylar 1009’da batıya yöneldiler ve Uygurlar’la Karahanlılar’ı tehdit etmeye başladılar. Fakat Karahanlılar tarafından Balasagun yakınlarında bozguna uğratılarak (1016) batıya ilerleyişleri bir yüzyıl geciktirildi. Liao hanedanının yıkılışından sonra Hıtaylar’ın büyük bir kısmı Tunguz kavmine mensup olan ’in hakimiyetini kabul ederken Liao İmparatorluğu’nun kurucusu Apaochi’nin sekizinci göbekten torunu olan Prens Yehlü Taşi (Çince: 耶律大石 yélǜ dàshí), yönetimi altındaki küçük bir grup ve Batı Moğolistan’daki birçok kavmin desteğini sağladıktan sonra Türkistan’a doğru ileri harekata geçti.
1121-1126 yıllarında İslam alemiyle temasa geçen Yehlü Taşi kumandasındaki Karahıtay ordusu 1128 yılında Balasagun, Hoten ve Kâşgar bölgesine ilk girdiğinde Doğu Karahanlı Hükümdarı Arslan Han Ahmed b. Hasan tarafından mağlup edildi. Fakat 1130 baharında Yenisey boyundaki Kırgız topraklarını geçtikten sonra tekrar güneybatıya yönelerek Tarbagatay’ da İmil şehrini kuran Yehlü Taşi, Karluklar’la Kanglı boyları tarafından sıkıştırılan Karahanlı hükümdarının yardım istemesi üzerine herhangi bir mukavemetle karşılaşmadan Balasagun’a kadar geldi ve bu fırsattan yararlanarak Kaşgar, Beşbalık ve Hoten’i de kendine tabi kılıp başşehri Balasagun olan Karahıtay Devleti’ni kurdu (1130). Yehlü Taşi’nin Liao İmparatorluğu’na mensup olmasından dolayı Çin kaynakları bu devleti Hsi Liao (Batı Liao) adıyla zikretmişlerdir. Türk-İslam kaynakları ise büyük bir ihtimalle Hıtâ (Hatâ) dedikleri Kuzey Çin’deki Liao İmparatorluğu’ndan ayırt etmek için bu devlete Karahıtay adını vermişlerdir. Bundan sonra “” unvanıyla anılan (1130-1142), önce eski yurtlarını geri almak için Kuzey Çin topraklarına bazı seferler düzenlediyse de pek başarılı olamadı. Bunun üzerine batıya yönelerek Maveraünnehir’e ve Doğu İran’a saldırdı. 531’de (1137) Hucend yakınlarında Selçuklu Sultanı Ahmed Sencer tarafından tayin edilen Batı Karahanlı Hükümdarı Mahmûd b. Muhammed’i mağlup eden Yehlü Taşi daha sonra da Sultan Sencer’i Katvan Savaşı'nda ağır bir bozguna uğrattı (9 Eylül 1141).
Böylece karşılarında rakip kalmayan Karahıtaylar, Ceyhun Irmağının sağ kıyısına kadar bütün Maveraünnehir’i ele geçirdiler ve Buhara’da kendilerine direnen Burhan ailesinden Sadr Hüsâmeddin Ömer b. Abdülazîz işgal sırasında şehit edilince yerine Alp Tegin adlı birini vali tayin ettiler. Semerkant’ta ise Batı Karahanlı tahtına ’i oturttular ve vergi toplamak üzere memurlar görevlendirip geri çekildiler. 1198 yılında Gurlular’dan ’in Karahıtaylar’a bağlı bir Türk beyi tarafından idare edilen Belh şehrini alması üzerine Karahıtay ordusu Tayangu’nun kumandasında Ceyhun Irmağını geçerek Cûzcân’ın bir kısmını ve civar vilayetleri yağmaladı. Fakat daha sonra yapılan savaşta Gur ordusuna yenildi. Bu yenilginin sebebini Hârzemşahlar’a yükleyen Karahıtaylar onlardan tazminat istediler; reddedilince de Harzemşahların başkenti Gürgenç’i kuşattılar ancak şehri ele geçiremediler.
Karahıtaylar da eski güçlerini yitirdikleri için kendilerine bağlı bölgeleri eskisi gibi kontrol altında tutamamaya başladı. Hârizmşah Muhammed bin Tekiş önce Semerkant ve Buhara’yı ele geçirdi; daha sonra da Seyhun ırmağını geçerek Tayangu’nun ordusunu İlâmış sahrasında (veya Talas’ta) mağlup edip kendisini esir aldı. 1209’da Karahıtaylar’a bağlı Uygur Hükümdarı İdikut Barçuk, Cengiz Han’a bağlandı. Bu sırada Harzemşahlar, Naymanlar’ın hükümdarı ve Gürhan Ch’eluku’nun damadı olan Küçlüğ Han ile anlaşarak ayrı yönlerden saldırdılar. Önce Küçlüğ, arkasından Hârizmşah ve sonra tekrar Küçlüğ zafer kazandılar. Böylece Karahıtaylar’a son darbeyi vuran Küçlüğ kayınpederi Ch’eluku’yu esir ederek bu devlete 1211 yılında son verdi.
Karahıtay Devleti’nin sınırları en geniş olduğu dönemde doğuda Çin’in batısındaki Hsihsia’ya, kuzeyde Altay dağlarındaki Nayman ülkesine, batıda Ceyhun Irmağına, güneyde ise Belh, Tirmiz ve Hoten’e dayanıyordu. Doğuda Beşbalık’tan başlayarak Turfan, Karaşar ve Kuça’da oturan Uygur Türkleri, kuzeyde Aşağı İli’de oturan Karluklar, güneybatıda Maveraünnehir ve Kuzey Afganistan halkları, Doğu İran’da da Müslüman Türkler ve diğer bazı kavimler Karahıtaylar’a bağlıydılar. Müslüman yazarlar tarafından putperest olarak tanıtılan Karahıtaylar’ın dinleri Budizm ile Şamanizm karışımı bir mahiyette idi. İbnü’l-Esîr ilk hükümdarlarını Maniheist olarak göstermiştir. Karahıtaylar, İslamiyet’i kabul etmemekle birlikte genelde bütün din ve inançlara karşı hoşgörülü davrandılar; son Gürhan Ch’eluku’nun gizlice Müslüman olduğu da rivayet edilmiştir. Çin hece sisteminden uyarlanmış özel bir yazıya sahip olan Karahıtaylar sürekli kendi kültürlerine dayanarak eski Liao İmparatorluğu’ndan getirdikleri gelenekleri ve idare sistemini muhafaza etmişlerdir. Devlet idaresinde Yehlü ve Hsiao adlı iki aile büyük rol oynamıştır. Beş hükümdardan ikisi kadındır. İpek yolu güzergahını elinde bulunduran Karahıtaylar doğu ile olan ticari ilişkilerini daha da güçlendirdiler. Karahıtaylar’ın yıkılmasından sonra hanedana mensup Barak Hâcib (Kutluğ Han) 1222 yılında Kirman’da Kutluğhanlılar adıyla bilinen bir devlet kurmuştur.
Kara Hıtay’ın hükümdarları
| Türbe adı | Sonradan verilen ad | Çince soyadı ve adı | Taht süresi | Dönemin adı ve süresi |
|---|---|---|---|---|
| Kara Hıtay 1125 - 1211 | ||||
| 1. Dezong (德宗 Dézōng) | Tianyouwuliedi (天祐武烈帝 Tiānyòuwǔlièdì) | Yelü Dashi (耶律大石 Yēlǜ Dàshí ya da 耶律達實 Yēlǜ Dáshí) | 1124-1144 | Yanqing (延慶 Yánqìng) 1124 ve 1125-1134 Kangguo (康國 Kāngguó) 1134-1144 |
| Yoktu | (感天后 Gǎntiānhòu), as regent | Tabuyan (塔不煙 Tǎbùyān) | 1144-1150 | Xianqing (咸清 Xiánqīng) 1144-1150 |
| 2. (仁宗 Rénzōng) | Kullanılmamıştır | Yelü Yilie (耶律夷列 Yēlǜ Yíliè) | 1150-1164 | Shaoxing (紹興 Shàoxīng) 1150-1164 |
| Yoktu | (承天后 Chéngtiānhòu), as regent | Yelü Pusuwan (耶律普速完 Yēlǜ Pǔsùwán) | 1164-1178 | Chongfu (崇福 Chóngfú) 1164-1178 |
| 3.Yoktu | Mozhu (末主 Mòzhǔ) ya da Modi (末帝 Mòdì) | Yelü Zhilugu (耶律直魯古 Yēlǜ Zhílǔgǔ) | 1178-1211 | Tianxi (天禧 Tiānxī) 1178-1211 |
| 4.Yoktu | Yoktu | (屈出律 Qūchūlǜ) | 1211-1218 | Yoktu |
Kaynakça
Ayrıca bakınız
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu maddedeki bilgilerin dogrulanabilmesi icin ek kaynaklar gerekli Lutfen guvenilir kaynaklar ekleyerek maddenin gelistirilmesine yardimci olun Kaynaksiz icerik itiraz konusu olabilir ve kaldirilabilir Kaynak ara Karahitaylar haber gazete kitap akademik JSTOR Mayis 2022 Bu sablonun nasil ve ne zaman kaldirilmasi gerektigini ogrenin Karahitaylar Cince 西遼 pinyin xi liao anlami Bati Liao 黑契丹 hei qidan anlami Kara Kitan Mogolca Har Hyatad Kara Kitad Farsca قرا ختاى Qara Hitay 1125 1211 Orta Asya da Hitay Kitan lar tarafindan kurulan Mogol devleti Baskenti Balasagun Cince 八剌沙衮 Farsca بلاساغون Balasaghun غزباليغ Ghuzz Balig baska isimleri Karabalsagun Koz Ordu Koz Ulus idi Karahitaylar大遼1124 1218Bati Liao Qara Khitai Imparatorlugu nun en genis oldugu 1160 yili haritasi TurOrta Asya da Cinlilesmis Hitay egemenligindeki imparatorlukBaskentBalasagunYaygin dil ler Hitay dili Orta Cince idari Farsca Eski Uygur TurkcesiHukumetMonarsiImparator 1124 1143Yelu Dashi 1144 1150 naip 1150 1164 1164 1178 naip 1178 1211 1211 1218KuclukTarihi donemOrta Cag Kurulusu1124 Dagilisi1218Yuzolcumu11301 000 000 km212101 500 000 km2Onculler ArdillarLiao HanedaniKarahanlilarKarahoca Uygur KralligiSogdyaBuyuk Selcuklu Imparatorlugu Mogol ImparatorluguHarezmsahlar Devleti Tarih sahnesine ilk defa 4 yuzyilda cikan ve Orhun kitabelerinde dogudaki Turk dusmani kavim seklinde tanitilan Mogol asilli Hitaylar in Kitaylar K itan anavatanlari Mancurya nin guneyidir 10 yuzyilin basinda Apaoki adli Hitay reisi kavminin butun boylarini itaat altina alarak Mogolistan in buyuk bir kismina hakim oldu ve 916 yilinda kendini hukumdar ilan etti Onun oglu 926 947 Kuzey Cin in bir kismini ele gecirerek orada Cinliler in hanedani dedikleri devleti kurdu Kuzey Cin de iki yuzyildan fazla hukum suren Liao Imparatorlugu nun guney sinirlari Chili eyaletinin kuzeyinden simdiki Pekin dahil Shanhsi ye kadar uzaniyordu ayrica butun Mogolistan ve Mancurya halklari hatta Kirgizlar da bu devlete baglanmisti Hitaylar 1009 da batiya yoneldiler ve Uygurlar la Karahanlilar i tehdit etmeye basladilar Fakat Karahanlilar tarafindan Balasagun yakinlarinda bozguna ugratilarak 1016 batiya ilerleyisleri bir yuzyil geciktirildi Liao hanedaninin yikilisindan sonra Hitaylar in buyuk bir kismi Tunguz kavmine mensup olan in hakimiyetini kabul ederken Liao Imparatorlugu nun kurucusu Apaochi nin sekizinci gobekten torunu olan Prens Yehlu Tasi Cince 耶律大石 yelǜ dashi yonetimi altindaki kucuk bir grup ve Bati Mogolistan daki bircok kavmin destegini sagladiktan sonra Turkistan a dogru ileri harekata gecti 1121 1126 yillarinda Islam alemiyle temasa gecen Yehlu Tasi kumandasindaki Karahitay ordusu 1128 yilinda Balasagun Hoten ve Kasgar bolgesine ilk girdiginde Dogu Karahanli Hukumdari Arslan Han Ahmed b Hasan tarafindan maglup edildi Fakat 1130 baharinda Yenisey boyundaki Kirgiz topraklarini gectikten sonra tekrar guneybatiya yonelerek Tarbagatay da Imil sehrini kuran Yehlu Tasi Karluklar la Kangli boylari tarafindan sikistirilan Karahanli hukumdarinin yardim istemesi uzerine herhangi bir mukavemetle karsilasmadan Balasagun a kadar geldi ve bu firsattan yararlanarak Kasgar Besbalik ve Hoten i de kendine tabi kilip bassehri Balasagun olan Karahitay Devleti ni kurdu 1130 Yehlu Tasi nin Liao Imparatorlugu na mensup olmasindan dolayi Cin kaynaklari bu devleti Hsi Liao Bati Liao adiyla zikretmislerdir Turk Islam kaynaklari ise buyuk bir ihtimalle Hita Hata dedikleri Kuzey Cin deki Liao Imparatorlugu ndan ayirt etmek icin bu devlete Karahitay adini vermislerdir Bundan sonra unvaniyla anilan 1130 1142 once eski yurtlarini geri almak icin Kuzey Cin topraklarina bazi seferler duzenlediyse de pek basarili olamadi Bunun uzerine batiya yonelerek Maveraunnehir e ve Dogu Iran a saldirdi 531 de 1137 Hucend yakinlarinda Selcuklu Sultani Ahmed Sencer tarafindan tayin edilen Bati Karahanli Hukumdari Mahmud b Muhammed i maglup eden Yehlu Tasi daha sonra da Sultan Sencer i Katvan Savasi nda agir bir bozguna ugratti 9 Eylul 1141 Boylece karsilarinda rakip kalmayan Karahitaylar Ceyhun Irmaginin sag kiyisina kadar butun Maveraunnehir i ele gecirdiler ve Buhara da kendilerine direnen Burhan ailesinden Sadr Husameddin Omer b Abdulaziz isgal sirasinda sehit edilince yerine Alp Tegin adli birini vali tayin ettiler Semerkant ta ise Bati Karahanli tahtina i oturttular ve vergi toplamak uzere memurlar gorevlendirip geri cekildiler 1198 yilinda Gurlular dan in Karahitaylar a bagli bir Turk beyi tarafindan idare edilen Belh sehrini almasi uzerine Karahitay ordusu Tayangu nun kumandasinda Ceyhun Irmagini gecerek Cuzcan in bir kismini ve civar vilayetleri yagmaladi Fakat daha sonra yapilan savasta Gur ordusuna yenildi Bu yenilginin sebebini Harzemsahlar a yukleyen Karahitaylar onlardan tazminat istediler reddedilince de Harzemsahlarin baskenti Gurgenc i kusattilar ancak sehri ele geciremediler Karahitaylar da eski guclerini yitirdikleri icin kendilerine bagli bolgeleri eskisi gibi kontrol altinda tutamamaya basladi Harizmsah Muhammed bin Tekis once Semerkant ve Buhara yi ele gecirdi daha sonra da Seyhun irmagini gecerek Tayangu nun ordusunu Ilamis sahrasinda veya Talas ta maglup edip kendisini esir aldi 1209 da Karahitaylar a bagli Uygur Hukumdari Idikut Barcuk Cengiz Han a baglandi Bu sirada Harzemsahlar Naymanlar in hukumdari ve Gurhan Ch eluku nun damadi olan Kuclug Han ile anlasarak ayri yonlerden saldirdilar Once Kuclug arkasindan Harizmsah ve sonra tekrar Kuclug zafer kazandilar Boylece Karahitaylar a son darbeyi vuran Kuclug kayinpederi Ch eluku yu esir ederek bu devlete 1211 yilinda son verdi Karahitay Devleti nin sinirlari en genis oldugu donemde doguda Cin in batisindaki Hsihsia ya kuzeyde Altay daglarindaki Nayman ulkesine batida Ceyhun Irmagina guneyde ise Belh Tirmiz ve Hoten e dayaniyordu Doguda Besbalik tan baslayarak Turfan Karasar ve Kuca da oturan Uygur Turkleri kuzeyde Asagi Ili de oturan Karluklar guneybatida Maveraunnehir ve Kuzey Afganistan halklari Dogu Iran da da Musluman Turkler ve diger bazi kavimler Karahitaylar a bagliydilar Musluman yazarlar tarafindan putperest olarak tanitilan Karahitaylar in dinleri Budizm ile Samanizm karisimi bir mahiyette idi Ibnu l Esir ilk hukumdarlarini Maniheist olarak gostermistir Karahitaylar Islamiyet i kabul etmemekle birlikte genelde butun din ve inanclara karsi hosgorulu davrandilar son Gurhan Ch eluku nun gizlice Musluman oldugu da rivayet edilmistir Cin hece sisteminden uyarlanmis ozel bir yaziya sahip olan Karahitaylar surekli kendi kulturlerine dayanarak eski Liao Imparatorlugu ndan getirdikleri gelenekleri ve idare sistemini muhafaza etmislerdir Devlet idaresinde Yehlu ve Hsiao adli iki aile buyuk rol oynamistir Bes hukumdardan ikisi kadindir Ipek yolu guzergahini elinde bulunduran Karahitaylar dogu ile olan ticari iliskilerini daha da guclendirdiler Karahitaylar in yikilmasindan sonra hanedana mensup Barak Hacib Kutlug Han 1222 yilinda Kirman da Kutlughanlilar adiyla bilinen bir devlet kurmustur Kara Hitay in hukumdarlari Turbe adi Sonradan verilen ad Cince soyadi ve adi Taht suresi Donemin adi ve suresiKara Hitay 1125 12111 Dezong 德宗 Dezōng Tianyouwuliedi 天祐武烈帝 Tianyouwǔliedi Yelu Dashi 耶律大石 Yelǜ Dashi ya da 耶律達實 Yelǜ Dashi 1124 1144 Yanqing 延慶 Yanqing 1124 ve 1125 1134 Kangguo 康國 Kangguo 1134 1144Yoktu 感天后 Gǎntianhou as regent Tabuyan 塔不煙 Tǎbuyan 1144 1150 Xianqing 咸清 Xianqing 1144 11502 仁宗 Renzōng Kullanilmamistir Yelu Yilie 耶律夷列 Yelǜ Yilie 1150 1164 Shaoxing 紹興 Shaoxing 1150 1164Yoktu 承天后 Chengtianhou as regent Yelu Pusuwan 耶律普速完 Yelǜ Pǔsuwan 1164 1178 Chongfu 崇福 Chongfu 1164 11783 Yoktu Mozhu 末主 Mozhǔ ya da Modi 末帝 Modi Yelu Zhilugu 耶律直魯古 Yelǜ Zhilǔgǔ 1178 1211 Tianxi 天禧 Tianxi 1178 12114 Yoktu Yoktu 屈出律 Quchulǜ 1211 1218 YoktuKaynakca a b c d e TDV Islam Ansiklopedisi TDV Islam Ansiklopedisi 31 Mart 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 31 Mart 2024 Ayrica bakinizKeraitler Naymanlar Ongutler