Eseniler

Esseniler (İbranice: אִסִּיִים, İsiyim; Yunanca: Ἐσσηνοί Essenoi, Ἐσσαῖοι Essaioi ya da Ὀσσαῖοι Ossaioi), MÖ 2. asırdan MS 1. asra kadar olan dönemde gelişmiş olan ve Yahudiliğin İkinci Tapınak Dönemi'ne denk gelen bir mezheptir. Bazı uzmanlar bu mezhebin Sadok rahiplerinden geldiğini savunmaktadır. Essenilerin sayıları Ferisilerden ve Saddukilerden azdı. Esseniler diğer mezhep mensuplarının yaşadığı kentlerde yaşıyor olmakla birlikte münzevi bir topluluktu. Bazı gruplar kendilerini riyazete, gönüllü fakirliğe, günlük gusle adamıştı. Bu gruplara toplu hâlde, uzmanlar tarafından "Esseniler" denmektedir. Josephus, eserlerinde Essenilerin kalabalık sayılarda gruplardan oluştuklarını ve Roma'nın Yahudiye eyaletinde binlercesinin ikamet ettiğini dile getirmektedir.

Ölü Deniz Yazmaları denilen el yazması topluluğunun bulunması ile birlikte Essenilerin daha çok tanınan bir gruba dönüşmeleri gerçekleşti. Bu yazmaların içinde MÖ 300 kadar eskiden 1946'ya kadar dokunulmadan kalmış Tanah kısımları korunmuş halde bulunmuştur. Bazı uzmanlar Essenilerin, Ölü Deniz Yazmalarını kaleme aldığını savunmaktadırlar. Rachel Elior ise Essenilerin varlığından kuşku duyduğunu dile getirmektedir.

Esseniler hakkındaki en eski kayıt Yaşlı Plinius (ö. yakl. MS 79) tarafından, kitabında yazılıdır. Plinius, Essenilerin evlenmediğini, para kullanmadıklarını ve binlerce kuşaktır var olduklarını yazmaktadır. Filon'un aksine Esseniler için İsrail yurdundan başka coğrafi bir mekanı anmayan Yaşlı Plinius, Essenilerin mekanı olarak, tam da Ölü Deniz Yazmaları'nın bulunduğu Kumran yakınında yer alan Eyn Gedi'yi yazmaktadır.

Plinius'tan birkaç sene sonra Josephus, ’nda Essenilerden bahsetmektedir (yakl. MS 75). eserinde daha kısa bir özetle Essenilerden bahseder (yakl. MS 97). Josephus, Essenilerin dönemin İsrailoğullarının tabi olduğu üç mezhepten birisi olduğunu dile getirmektedir (diğer ikisi Ferisiler ve Saddukilerdir). Josephus, dindarlık, ruhbanlık, kişisel mülk ve para sahibi olmama, cemaat halinde yaşama inancı ve kurallarına sıkı sıkıya uyma özellklerini saymaktadır. Ayrıca belirttiğine göre, Esseniler her sabah bir çeşit gusûl alırlar, yemeklerini birlikte yemeden önce dua ederler, kendilerini hayır faaliyetlerine adamışlardır, öfke göstermeleri yasaktır, bilginlerin eserlerini çalışırlar, sır tutarlar ve yazılarında adları geçen meleklerin isimlerini anma konusunda dikkatlidirler.

Kökenbilim

Esseni kelimesinin kökeni bilinmemektedir. Josephus, Essenilerden bahsettiği iki başlıca anlatısında, Esseniler (Essenoi) kelimesini kullanmıştır. Bununla birlikte bazı el yazmalarında şu kısımlarda Essaion kelimesini Essenoi yerine kullanıldığı görülmektedir: "Essenilere yücelikle muamele etti", "Menahem adında bir Esseni", "bütün Essenileri şerefle anmaya devam etti", "Esseniler". Bazı cümlelerinde Josephus, Essaios kelimesini kullanmaktadır. Genel kabûl bu kelime ile kastedilenin de Esseni olduğudur (Örn; "Essaios milletinden Yehuda", "Essaios milletinden Simon", "Essaios Yohanan", "bizim Essaioi olarak andığımız topluluk", "Essaios milletinden Simon adında bir adam"). Josephus, Essenileri, kendi devrinin üç önemli Yahudi mezhebinden birisi olarak zikretmektedir.

Filon, Essaioi kelimesini kullanmaktadır. Bununla birlikte Filon bu kelimenin, dindarlık anlamına gelen bir kelimenin Yunanca -tam da doğru olmayan- uyarlaması olduğunu açıklamaktadır. Plinius'un Latince uyarlaması Essenidir. Gabriele Boccaccini, Esseni kelimesinin etimolojisinin bulunamadığını, ismin tek bir grup yerine -Kumran'daki yazıları yazan cemaatin de dahil olduğu- birkaç gruptan oluşan bir topluluğu anlatmak için kullanıldığı fikrini önermektedir.

Ölü Deniz Yazmaları keşfedilmeden önceki dönemdeki bir önermede, Esseni isminin, topluluğun kendisini anlatmak için kullandığı bir tabir olarak, 'osey haTorah tabirinden uyarlanmış olabileceği önerilmekteydi. Bu tabir, "Tevrat'ı uygulayanlar" anlamına gelmektedir. Her ne kadar onlarca etimoloji önermesinde bulunulmuşsa da Kumran yazmaları bulunmadan önce önerilip de yazmaların içeriğindeki -grubun kendisini anlatmak için seçtiği- adlandırmalarla uyum içinde olan tek etimoloji önermesi budur. Bu yüzden, konunun uzmanları arasında kabûl görmeye başlamıştır. "Tevrat'ı uygulayanlar" anlamına gelen tabir, Ossaioi kelimesinin kökeni olarak kabul edilmektedir. Esseni ve Essaioi kelimelerinin Ossaioi kelimesinin varyasyonları olduğu fikri, VanderKam, Goranson ve diğerleri tarafından göz önüne alınmaktadır. Orta İbranicede İsiyim kelimesinin yerinde Hassidim (dindar olanlar) kullanılmaktadır (Örn. ). Her ne kadar bu İbranice isim Esseni isminin kökeni olmasa da, Doğu Aramice metinlerde "dindar olanlar" anlamına gelen Hesi'im kelimesi, Esseni kelimesinin kökeni olarak önerilmektedir.

Yaşadıkları yerler

Josephus'a göre, Esseniler belirli bir kentte değil her kentte büyük sayılarda topluluk hâlindeydiler. Filon, Filistin ve Suriye'de dört bin civarında Esseninin yaşadığını yazmaktadır. Filon'un anlatımıyla "Yahudiye'nin birçok kentinde ve köyünde büyük gruplar halinde mevcut"tular. Plinius, onların Eyn Gedi kentinin yukarısında Ölü Deniz'in kıyısından içerilerde yaşadıklarını yazmaktadır. Bazı günümüz uzmanları ve arkeologları Essenilerin, Yehuda Çölü'ndeki Kumran yaylasında Ölü Deniz kıyısında ikamet ettiklerini ve Plinius'un yazılarına işaret ederek, Ölü Deniz Yazmalarını Essenilerin kaleme aldığını savunmaktadır. Bu teori her ne kadar ispatlanmamış olsa da konunun uzmanlarınca muhtemel görülmektedir ve avam nazarında da Esseniler hakkındaki genel kabul hâlindedir.

Toplumsal yaşamları ve inançları

Josephus ve Filon’un Esseniler hakkında anlattıklarına bakıldığında, Essenilerin cemaat tarzı bir yaşam biçimini sürdürdükleri görülmektedir ve bu özellikleri Hristiyan ruhbanlığı ile eşleştirilmektedir. Birçok Esseni grubu ruhbandır. Bununla birlikte Josephus, bir Esseni grubunun üç yıl nişanlılıktan sonra evlenme geleneği olduğunu yazmaktadır. Josephus'a göre, Essenilerin malların ortaklığı, topluluğun problemleriyle ilgilenecek bir lider seçme, lidere itaat etme prensipleri vardı. Essenilerde yemin etme ve hayvanları kurban etme yasaktı. Öfkelerini kontrol altında tutarlardı, huzur yayan insanlardı. Sadece hırsızlara karşı tedbir olması açısından silah taşırlardı. Esseniler köle sahibi olmazdı ve birbirlerine hizmet ederlerdi. Ortak mal ve cemaat halinde bulunma anlayışından dolayı, ticaretle de uğraşmazlardı. Josephus ve Filon, Essenilerin yaşam tarzları, gelenekleri ve yemek adetleri ile ilgili ayrıntılı bilgiler sunmaktadır.

Üç yıllık bir deneme süresinden sonra, topluluğa yeni katılan üyeler, yemin ederek topluluktaki yerlerini alırlar. Yeminin kapsamında, Tanrı'ya karşı adanmış dindarlık, insanlığa karşı dürüstlük, temiz bir yaşam tarzı sürdürmek, suç işlemekten ve ahlâksızca fiillerden kaçınmak, topluluğun kurallarını değiştirmeden başkalarına aktarmak, Essenilerin kitaplarını ve meleklerin isimlerini korumak vardır. İnançları arasında, rûhun ölümsüzlüğü ve insanların bedenleri öldükten sonra ruhlarının hayatının devam ettiği inancı vardır. Amelleri içinde, devamlı bir âdet olarak suyla arınmak vardır. Temiz suyu elde etmelerinin bir yolu, yağmur sularını toplamak ve depolamaktır.

Essenilerin mevcut olduğu devirde Yahudiye bölgesinde suyla arınma yaygın bir âdetti ve Essenilere mahsus değildi. Suyla arınmak için yapılmış hamamlar, birçok sinagogun yakınında bulunmuştur. Temizlik ve saflık Esseniler için o kadar önemliydi ki Şabat günü tuvalet yapmamaya özen gösterirlerdi.

Joseph Lightfoot, - MS 4. yüzyılda yazan- Kilise Babası ’un Esseniler ile Ossaioi arasında bir ayrım yaptığına işaret etmektedir: "Onun (Ossaya peygamberi Elksay’ın) devrinden önceden var olanlar ve onunla birlikte ortaya çıkanlar, Nasraniler ve Ossayanlar." Epifanius, Panarion’da şöyle yazmaktadır:

" -Yahudilerle aynı etnik kökendendirler- Gilyadlı, Başanlı ve Ürdünlüdürler. Musa'ya inanırlar ve ona dînî hukuk verildiğini kabûl ederler. Ancak o dînî hukuk bu bizim bildiğimiz değildir, başka bir dînî hukuktur. Musevilerin bütün amellerini îfâ eden İsrailoğullarıdır, ancak kurban kesmezler ve et yemezler. Et yemeyi veya kurban etmeyi dînî hukuka aykırı bulmaktadırlar. Bizim dînî hukuk dediğimiz bu kitapları (Tanah'ı) uydurma olarak kabul ederler, bizim dînî hukuk kurallarımızın hiçbirinin gerçekten atalar tarafından düzenlenmediğini savunurlar. Bu, Nasranilerle diğerleri arasındaki farktır."

"Bu Nasraniler mezhebinden başka bir de onlarla yakın ilişki içindeki Ossayanlar vardır. Bunlar da onlar gibi İsrailoğullarıdır. Nebatiye, Iturya, Moab, Ariel ve Kutsal Kitap'ta Tuz Denizi diye bahsedilen yerden ötedeki memleketlerde ikamet etmektedirler. Bunlar her ne kadar bu yedi mezhebin diğer altısından farklılık gösterseler de ayrılığa sebep olan esas özellikleri, Nasraniler gibi, Musa'nın -bizim kabul ettiğimiz- kitaplarını yasaklamalarıdır."

Esseniler ve Ölü Deniz Yazmaları

Essenilerin, Kumran'daki toplumla aynı olması durumunda, Essenilerin kendileri için kullandıkları ad "Yehad" (topluluk, cemaat) olmaktadır. Bu isim, kendilerini, -Tanrı ile yapılan- antlaşmaya vefasızlık göstermekle suçladıkları ve "Antlaşmayı Bozanlar" olarak adlandırdıkları Yahudilerden ayırmak için seçilmiştir.

Josephus ve Filon, Essenileri ayrıntılı olarak anlatmaktadır. Birçok uzman, Ölü Deniz Yazmalarının müessiri olan Kumran'daki topluluğun, Essenilerin sadece bir kolu olduğunu kabul etmektedir. Buna karşı çıkanlardan birisi olan , Kumran'da bulunan belgeler için -'den tarafından- yapılan ilk incelemenin bilimsellik noktasında noksanlık içerdiği ve yapılan hataların akademi dünyasında yer ettiğini savunmaktadır. Golb'a göre, belgeler oldukça fazladır ve değişik yazı stillerinde kaleme alınmışlardır. Kumran'daki harabe bir kaleyi andırmaktadır ve -MS 1. yüzyılda dahil olmak üzere- uzun zaman boyunca kullanılmış olan bir askeri üs olmalıdır. Bu yüzden Kumran, Esseniler tarafından yerleşilmiş bir mekan olamaz. Ayrıca Plinius'un "Essenilerin hiç kadınlarının olmadığı, kendilerini bütün zevklerden uzak tuttukları ve onların milleti içinde kimsenin doğarak dünyaya gelmediği -her üyenin katılma yoluyla geldiği-" sözleriyla uyumlu olmayan bir keşifte, 1870 yılında Kumran harabelerinin 50 metre doğusunda arkeolojik kazılarda bulunan büyük bir mezarlıkta içinde kadınların ve çocukların da olduğu 1200 mezar keşfedilmiştir. Golb, Vaux'nun ham değerlendirmelerde bulunduğunu ve akademik dünyada bu değerlendirmelerin kabul gördüğünü savunmaktadır. Golb'a göre, Kumran'daki belgeler büyük ihtimalle Romalıların vereceği bir zarardan korumak için Kudüs'teki çeşitli kütüphanelerden ilgili mağaralara taşındılar. Diğer bazı uzmanlar, Golb'un görüşlerini kabul etmemektedirler ve Josephus'un anlattığı, evliliğe izin veren bir Esseni grubunun varlığını hatırlatmaktadırlar.

Filon, mensubu olduğu Terapevte topluluğunu, daha çok tefekküre ağırlık veren bir Esseni kolu olarak gördüğünü ve Essenilerin kendilerine nazaran daha aktif bir hayat tarzı sürdürdüklerini dile getirmektedir.

Bir teoriye göre, Essenilerin kurucusu, Doğruluk Öğretmeni denilen bir Musevi yüksek rahibiydi. Bu şahsın makamı, "yalanlar adamı" ya da "sahte yüksek rahip" denilen bir başkası tarafından gaspedildi. Bu teorinin üzerinde çalışan başkaları, Doğruluk Öğretmeni'nin, sadece Kumran'daki Essenilerin kurucusu değil aynı zamanda bilinenden 150 sene önce yaşamış hakiki İsa (Essa) olduğunu savunmaktadırlar. Fred Gladstone Bratton, bu konuyla ilgili olarak şunları yazmaktadır:

"Ölü Deniz Yazmalarındaki Doğruluk öğretmeni, İsa'nın bilinen ilk örneği olabilir. Zîra, her ikisi de Yeni Antlaşma'dan bahsetmekte, benzer bir müjdeyi yaymakta, her ikisi de Kurtarıcı ya da Kefaret Edici olarak görülmektedir. Ayrıca her ikisi de kendilerine tepki gösteren gruplar tarafından infaz edilmiştir... İsa'nın bir Esseni olup olmadığını kesin olarak bilemiyoruz, fakat bazı uzmanlar en azından İsa'nın onlardan etkilendiğini öne sürmektedirler."

, Kumran'daki topluluğun Sadduki olması gerektiğini, zira topluluğun metinlerinde kendileri hakkındaki tanımlarının onları Sadduki yaptığını, Esseni olmadıklarını öne sürmektedir.

Güneybatı Hindistan'da ikamet eden Aziz Tomas Hristiyanlarının Essenilerle geçmişte teması olduğu tahmin edilmektedir. En mühim Tamil destanlarından birisi olan 'de "İssani" adında bir topluluğun bahsi geçmektedir.

Esseniler ve Kabala

Bir Yahudi rivayetine göre, Menahem adındaki Esseni, vâkıf olduğu tasavvufî bilgilerden bir kısmını Talmud'da adı zikredilen Yahudi mutasavvıfı 'ya öğretmiştir. Kabala geleneğinde , , ve kitapları Nehunya ben HaKana'ya izafe edilmektedir. Essenilerin âdetlerinden olan mikvede yıkanma geleneği, günümüzde Hasidî Yahudilikte mevcuttur. Ancak, Esseniler ve Kabala geleneği arasındaki ilişki geniş kabul görmemektedir.

Ayrıca bakınız

• Ebiyoniler
• Gül-haçlılar
• Helenistik Yahudilik
• Ölü Deniz Yazmaları
• Kumran

Kaynakça

1. ^ F.F. Bruce; Second Thoughts on the Dead Sea Scrolls 2 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .; Paternoster Press; 1956
2. ^ Hillel Newman; Proximity to Power and Jewish Sectarian Groups of the Ancient Period 2 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .; Brill;
3. ^ Ofri Ilani; "Scholar: The Essenes, Dead Sea Scroll 'Authors,' Never Existed 6 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde ."; 13.03.2009; Haaretz. Erişim Tarihi=22.01.2017
4. ^ ^{a b} Tim McGirk; "Scholar Claims Dead Sea Scrolls 'Authors' Never Existed"; 16.03.2009; Time. Erişim Tarihi=22.01.2017
5. ^ ^{a b} Jim West; ""; 15.03.2009. Erişim Tarihi=22.01.2017
6. ^ ^{a b} Pliny the Elder; Historia Naturalis. V, s. 70
7. ^ D. Barthélemy, J.T. Milik, Roland de Vaux, G. M. Crowfoot, Harold Plenderleith, G. L. Harding; Discoveries in the Judean Desert, Qumran Cave 1 "Introductory: The Discovery 2 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde ." (1955, 1997); s. 5 Oxford University Press;
8. ^ ^{a b} Josephus; The Wars of the Jews; 2.8.2 27 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
9. ^ ^{a b} Josephus; The Wars of the Jews; 2.7.3 27 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
10. ^ Josephus; The Wars of the Jews; 2.8.2; 2.8.11; 2.8.13 27 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
11. ^ Josephus; Antiquities of the Jews; 13.5.9 8 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 13.10.6 8 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
12. ^ ^{a b} Josephus; Antiquities of the Jews; 15.10.4 1 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
13. ^ ^{a b} Josephus; Antiquities of the Jews; 15.10.5 1 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
14. ^ Josephus; Antiquities of the Jews; 18.1.2 4 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
15. ^ ^{a b c} Josephus; Antiquities of the Jews; 18.1.5 4 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
16. ^ Josephus; The Wars of the Jews; 1.3.5 17 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
17. ^ Josephus; The Wars of the Jews; 3.2.1 8 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
18. ^ Josephus; Antiquities of the Jews; 17.13.3 8 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
19. ^ ^{a b c} Filon; "Quod Omnis Probus Liber 19 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ."; XII.75-87.
20. ^ ^{a b} Pliny the Elder; Natural History; 5.73
21. ^ Gabriele Boccaccini; Beyond the Essene Hypothesis: The Parting of the Ways Between Qumran and Enochic Judaism 2 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .; 1998; Grand Rapids, Michigan: William B. Eerdmans Publishing Company; s. 47;
22. ^ Peter W. Flint, James C. VanderKam; The Dead Sea Scrolls after Fifty Years: A Comprehensive Assessment eserinde, Stephen Goranson, "Others and Intra-Jewish Polemic as Reflected in Qumran Texts"; 2; Leiden: Brill Publishers; 1999; s. 534–551;
23. ^ Örn; Peter W. Flint, James C. VanderKam; The Dead Sea Scrolls after Fifty Years: A Comprehensive Assessment eserinde, James C. VanderKam, "Identity and History of the Community";s. 2:487–533; Leiden: Brill; 1999; . Bu etimolojinin bilinen en eski savunucusu, P. Melanchton'dur. Bkz. Johann Carion, Chronica, 1532, folio 68 verso. 1947 yılındaki keşiflerden önceye ait önermeler için bkz. Isaak Jost, "Die Essaer", Israelitische Annalen 19, 145–7.
24. ^ ^{a b} Joseph Barber Lightfoot; "On Some Points Connected with the Essenes 30 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde ."; London: Macmillan Publishers
25. ^ ^{a b} Josephus; The Wars of the Jews; 2.8.4 27 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
26. ^ Philo, Hypothetica, 11.1 24 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .; Eusebius, Praeparatio Evangelica, VIII
27. ^ ^{a b} Alvar Ellegård; Jesus – One Hundred Years Before Christ: A Study in Creative Mythology; London:1999.
28. ^ Bu eşleştirmeyi yapan ilk uzman ’dir. Bkz. Personal Religion in Egypt Before Christianity; 1909; s. 62. Ayrıca bkz. William Herbert Mackean; Christian Monasticism in Egypt to the Close of the Fourth Century; 1920; s. 18
29. ^ ^{a b} Josephus; The Wars of the Jews; 2.8.13 27 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
30. ^ ^{a b} Josephus; The Wars of the Jews; 2.8.3 27 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
31. ^ Josephus; The Wars of the Jews; 2.8.9 27 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
32. ^ ^{a b} Josephus; The Wars of the Jews; 2.8.6 27 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
33. ^ Josephus; The Wars of the Jews; 2.8.7 27 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Josephus'un dile getirdiği üç senelik deneme süresi, Kumran toplumundaki yeni üyelerin katılımı süreciyle karşılaştırılabilir. 1QS yazmasında, her yeni katılan üyenin en az iki sene denenip, ayrıca bir süre de ilmihal öğretiminden geçip topluluğa katıldığından bahsedilmektedir. Essenilerde, topluluğa katılan üyenin sahip olduğu malları topluluğun ortak mal sistemine teslim etmesi, tamamen paylaşımcı bir toplumda yeni üyenin kişisel mallarını topluluğa feda etmesinde yaşanan bir testtir. Brian J. Capper; "The Interpretation of Acts 5.4", Journal for the Study of the New Testament 19 (1983) s. 117-131. Brian J. Capper; "In der Hand des Ananias. Erwägungen zu 1QS VI,20 und der urchristlichen Gütergemeinschaft"; Revue de Qumran 12 (1986) 223-236. Eyal Regev; "Comparing Sectarian Practice and Organization: The Qumran Sect in Light of the Regulations of the Shakers, Hutterites, Mennonites and Amish"; Numen 51 (2004), s. 146-181.
34. ^ Josephus; The Wars of the Jews; 2.8.7 27 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
35. ^ Josephus; The Wars of the Jews; 2.8.11 27 Aralık 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
36. ^ Gerhardt Kittle; Theological Dictionary of the New Testament; Vol. 7. s. 814 2 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., note 99.
37. ^ A. Dundes; The Shabbat Elevator and other Sabbath Subterfuges: An Unorthodox Essay on Circumventing Custom and Jewish Character; 2002; s. 109 2 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .; Rowman & Littlefield Publishers. . Erişim Tarihi=26.01.2017
38. ^ ^{a b} Epiphanius of Salamis; Panarion; 1.19
39. ^ Epiphanius of Salamis; Panarion; 1.18
40. ^ Norman Golb; Who Wrote the Dead Sea Scrolls?: The Search for the Secret of Qumran; 1996; New York City: Simon & Schuster;
41. ^ Philo; De Vita Contemplativa 13 Ekim 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde .; 1.1
42. ^ Fred Gladstone Bratton; A History of the Bible; Boston: Beacon Press, 1967; s. 79-80.
43. ^ James VanderKam, Peter Flint; The Meaning of the Dead Sea Scrolls; s. 251
44. ^ Merchant Prince Shattan; Manimekalai; Gatha 27
45. ^ Aryeh Kaplan; Sefer Yetzirah: The Book of Creation (2nd ed.); s. xvii 2 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .; York Beach, Maine: Red Wheel Weiser Conari; (1997) [1990]. . OCLC 36017140