Aida Arapça عايدة ˈʕaːjdah misafir veya dönen anlamında bir dişi isimden gelme Giuseppe Verdi tarafından be

Aida (Arapça عايدة ) misafir veya dönen anlamında bir dişi isimden gelme) Giuseppe Verdi tarafından bestelenmiş dört perdelik bir operadır. İtalyanca librettoyu, Fransız eski Mısır uzmanı tarafından yazılmış bir senaryodan uyarlayarak, yazmıştır. Operanın prömiyeri 24 Aralık 1871'de Kahire, Mısır'da evinde orkestra şefi Giovanni Bottesini idaresi altında yapılmıştır.

Aida

Özgün isim	Aida
Müzik	Giuseppe Verdi
Gala	24 Aralık 1871
İlk gösterim yeri	Hidivlik Opera Evi, Kahire, Mısır
Oyuncular	Aida: bir Etiyopyalı prenses, soprano Mısır firavunu, bas Amneris: Firavunun kızı, mezzo-soprano Radames: Muhafızlar komutanı, tenor Amonasro: Etiyopya Krali, bariton Ramfis: Baş rahip, bas Bir ulak: tenor Bir rahibenin sesi: soprano Rahipler, rahibeler, devlet adamları, subaylar, askerler, memurlar, Etiyopyalılar, köleler ve mahkûmlar, Mısırlılar, hayvanlar ve koro

Bu eser dünya opera evleri repertuvarlarında devamlı olarak bulunan ve popüler olarak seyirci çeken bir opera eseridir. Son hazırlanan Kuzey Amerika opera evlerinde sahnelenen baş 20 opera eseri listesi içinde 16. sırayı almıştır. Birçok ses ve video kayıtları bulunmaktadır.

Hazırlanışı ve ilk sahnelenmesi

Mısır Hidivi İsmail Paşa 150.000 Fransız Frankı ödeyerek Ocak 1871'de ilk sahnelenmesi için bu eserin hazırlanması için Verdi'ye sipariş verdi. Bazı kişilerin inandığı gibi bu eser 1860'ta yeni yapılan Süveyş Kanalı açılışını kutlamak için hazırlanmış bir eser değildir. Kahire'de kurulup aynı yıl açılan 'nin açılışı için hazırlanmış eserdir. Fakat Temmuz 1870 - Mayıs 1871 arasında devam eden Fransa-Prusya Savaşı nedeni ile kostümler ve sahne ekipmanları Paris'ten getirilemedi. Bu nedenle prömiyer ertelendi, ancak yerine Verdi'nin bir başka operası olan Rigoletto sahnelendi ve 'nde ilk sahnelenen opera eseri Aida değil Rigoletto oldu.

Verdi orijinal eserinde, bir uvertür bestesi yerine, çalınan kısa bir prelüd bestesi hazırlamıştı. Fakat sonradan bu orijinal orkestra prelüdünü değiştirip operadaki popüler melodileri kapsayan yeni bir uvertür hazırladı.

Aida'nin prömiyeri nihayet 24 Aralık 1871'de Kahire'de yapıldı ve ilk sahnelenme seyircisi tarafından bu eser çok beğenildi. Fakat Verdi bu ilk temsile gitmekten sakındı. Bu ilk temsile seyircilerin tümü özel davetiye ile gelmişlerdi, alelade halka bilet satılmamıştı ve Verdi bu türlü seyirciyi değil alelade opera seyircisini tatmin etmek istemekteydi. Bu nedenle eserinin Avrupa'da Milanoda La Scala Opera-evinde Şubat 1872'de ilk temsil edilmesi için Verdi özel olarak operanın yapımına ve sahnelenmesine şahsen destek sağladı ve bu sahnelemeye bir prömiyermiş gibi dikkat ve itina gösterdi.

Roller

Rol	Ses tipi	Prömiyerde roller, 24 Aralık 1871 Kahireo (Orkestra şefi: Giovanni Bottesini)	Avrupa prömiyeri 8 Şubat 1872 La Scala, Milano (Orkestra şefi: Franco Faccio)
Aida, bir Etiyopyalı prenses	soprano	Antonietta Anastasi-Pozzoni	Teresa Stolz
Misir firavunu	bas	Tommaso Costa
Amneris, Firavunun kızı	mezzo-soprano	Eleonora Grossi	Maria Waldmann
Radames, Muhafızlar komutanı	tenor	Pietro Mongini	Giuseppe Fancelli
Amonasro, Etiyopya Krali	bariton	Francesco Steller	Francesco Pandolfini
Ramfis, Baş rahip	bas	Paolo Medini	Ormando Maini
Bir ulak	tenor	Luigi Stecchi-Bottardi
Bir rahibenin sesi	soprano	Marietta Allievi
Rahipler, rahibeler, devlet adamları, subaylar, askerler, memurlar, Etiyopyalılar, köleler ve mahkûmlar, Mısırlılar, hayvanlar ve koro

Konu özeti

Genel geri plan: Bir Etiyopyali prenses olan Aida kendi ülkesinde yakalanmış ve bir köle olarak Mısır'a getirilmiştir. Bir askerî komutan olan Radames, Aida'ya olan aşkı ile Firavun'a olan sadakatı arasında seçim yapamamaktadır. Durum daha da karmaşıktır çünkü Firavun'un kızı Amneris de Radames'e âşıktır fakat aşkına karşılık bulamamaktadır.

Zaman:

Mekan: Firavunlar idaresinde klasik Mısır

I. Perde

1. Sahne: Firavun'un sarayında bir salon: arka kapıdan piramitler ve Memfis tapınakları görülmekte

Mısır'ın başrahibi olan Ramfis, bir genç savaşçı asker olan Radames'e Etiyopyalılarla bir savaşın kaçınılmaz olmaya başladığını söyler. Radames de Mısır seferi ordusunun komutanı olarak seçilmeyi ne kadar çok arzu ettiğini bildirir. (Ramfis, Radames : Si, corre voce I'Etiope ardisca - "Evet, Etiyopya'nın bizim gücümüze karşı çıkmak istediği söylentileri dolaşmakta.")

Radames rüyasında hem savaş alanında galip geldiğini hem de gizlice âşık olduğu Etiyopyalı kölesi Aida'yı görür. (Radames: - "Cennetlik Aida"). Radames'e gizlice âşık olan Aida, Etiyopya Kralı Amonasro'nun kızıdır; fakat Aida'yı kaçırıp köle yapan Mısırlılar bu gerçekten haberdar değildirler. Aida'nın babası olan Etiyopya Kralı'nın Mısır'a hücum ediş nedeni kızı Aida'yı Mısırlıların kölesi olmaktan kurtarmaktır.

Mısır Firavunu'nun kızı Amneris salona gelir. O da Radames'i sevmektedir fakat Radames'in kalbinin bir başka kadına ait olduğundan kuşkulanmaktadır. (Radames, Amneris: Quale insolita giola nel tuo sguardo - "Yüzünde bazı izler görüyorum.") Biraz sonra Aida girer ve Radames onu görünce Amneris Radames'in bir korku içinde olduğunu anlar. Amneris kıskançlığını kontrol altına alıp Aida'ya yaklaşır.

Firavun girer; arkasından Mısır başrahibi Ramfis ve bütün saray efradı onu takip etmektedir. Bir haberci gelir ve Kral Amonasro komutasındaki Etiyopya ordusunun Tebai üzerine yürümekte olduğu haberini getirir. Firavun hemen Etiyopyalılara savaş ilan eder ve ordusunun komutanlığına, tanrıça İsis onayıyla, Radames'i getirdiğini açıklar. Firavun'dan bu icazeti alan Radames hemen orada bulunan kutsal silahları devralmak için Vulkan tapınağına gider. (Amneris, Aida, Radames: Vieni, o diletta, appressati - "Bakışlarında istenmeyen bir neşe izi görüyorum.")

Salonda tek başına kalmış olan Aida babasına, ülkesine ve Radames'e olan derin sevgisi dolayısıyla sanki birkaç parçaya bölünmüştür ve ne yapması gerektiğini şaşırmıştır. (Aida: Ritorna vincitor - "Bir fatih olarak dön").

2. Sahne: Vulkan Tapınağı içerisinde

Radames'in başkomutanın ofisine atanmasından sonra sahne alan rahibelerin görkemli tören ve dansları sunulur (Baş Rahibe, koro, Radames: Possente Ftha...Tu che dal nulla - "Ey Kudretli Ptha.") (Baş Rahibe, koro, Radames: Immenso Ftha .. Mortal, diletto ai Numi / "Kudretimiz, koruyanımız, muhafaza edenimiz!"). Tüm bunlar tapınakta Mısır zaferine ve onların savaşçılarından korunmaya dair yapılan dua esnasında gerçekleşir (Nume, custode e vindice/ "Duy bizi Ey Ulu Tanrım").

II. Perde

1. Sahne: Amneris'in odasında

Radames'in zaferini kutlamaya yönelik danslar ve müzik yer alır (Koro, Amneris: Chi mai fra gli inni e i plausi / "Şarkılarımız övgüye layık zaferinedir"'). Fakat, Amneris hala Radames'in aşkından şüphe etmektedir ve Aida'nın genç savaşçıya aşık olup olmadığını merak etmektedir. Şüphesini, endişeli kalbini Moorish'in kölelerinin dansı ile eğlendirerek unutmayı denemektedir. (Koro, Amneris: Vieni: sul crin ti piovano / "Savrulan lülelerini toplayarak gel").

Aida odaya girdiği zaman, Amneris herkese çıkmasını söyler. Aida'ya yalan söyleyerek Radames'in savaşta öldüğünü belirtmiş ve aşkını itiraf etmesi için onu kandırmaya çalışmıştır. Aldığı cevap şoka uğratmıştır; çünkü Aida kalbinin sonsuza dek Radames'e ait olduğunu söylemiştir. (Amneris, Aida: Fu la sorte dell' armi a' tuoi funesta / "Savaşın sonucu halkınız için kötü oldu...").

Bu itiraf Amneris'i kudurtmuştur ve Aida'dan intikam alma planları yapmaya başlamıştır. Aida'nın yalvarmalarına aldırmayarak, (Amneris, Aida, chorus: Su! del Nilo al sacro lido / "Nil'in kutsal kıyılarında yüksel!") Amneris O'nu odada yalnız bırakmıştır.

2. Sahne: Thebes şehrinin büyük giriş kapısı

Radames galip döner ve birlikler şehrin içine doğru uygun adımda yürürler (Koro, Ramfis: Gloria all'Egitto, ad Iside / "Mısır için, Isis için, Zafer!"). Mısır Kralı, galip Radames'in her ne isterse alabileceğini buyurur. Etiyopyalı esirler toplanırlar ve Amonasro onların arasından çıkar. Aida aniden babasına koşar fakat onların gerçek kimlikleri hala Mısırlılar tarafından bilinmemektedir. Amonasro, Etiyopya Kralı'nın (o kendisidir) savaşta öldürüldüğünü söylemiştir. Aida, Amonasro ve esir Etiyopyalılar merhamet için Mısır Kralı'na sığınmışlardır; fakat Mısırlılar onların ölmelerini istemişlerdir (Aida, Amneris, Radames, Kral, Amonasro, koro: Che veggo! .. Egli? .. Mio padre! .. Anch'io pugnai / "Ne gördüm ben?.. Bu O mu? Babam?").

Kraldan mükafat olarak Radames, esirlerin hayatının bağışlanmasını ister ve özgür bırakılmalarını talep eder. Minnetle, Mısır Kralı Radames'i kendisinin halefi ve kızının nişanlısı olarak ilan eder (Aida, Amneris, Radames, Kral, Amonasro, koro: O Re: pei sacri Numi! .. Gloria all'Egitto / "Ey Kral, kutsal tanrılar adına..."). Aida ve Amonasro, Etiyopyalıların onların ölümünün intikamını almamalarını garanti altına almak için esir olarak bırakılmışlardır.

III. Perde

Nil Nehri kıyısında İsis Tapınağı yanında

Isis tapınağında Amneris ile Radames'in nikâhlarından bir gün önce dualar edilmektedir. (Kor, Ramfis, Amneris: O tu che sei d'Osiride - "Osiris'e ait sen..."). Önceden planlandığı gibi Aida tapınağın dışında Radames'i beklemektedir. (Aida: Qui Radames verra .. O patria mia - "Oh, sevgili ülkem!").

Amonasro girer ve Radames'den Mısır ordusunun nerede olduğunu öğrenmesi için Aida'ya baskı yapar.

Aida, Amonasro: Ciel, mio padre! .. Rivedrai le foreste imbalsamate - "Tekrar sen göreceksin...") Radames geldiği zaman Amonasro bir kayanın arkasına saklanır ve çiftin arasında geçen konuşmayı dinlemeye koyulur.

Kaçışlarını kolaylaştırmak için Radames nerede olduklarının başkaları tarafından bulunması imkânsız görünen emniyetli bir gidiş yolu kullanmayı teklif eder ve ordusunun nereden taarruza geçeceğini de açıklar. Bunu duyan Amonasro saklanmış olduğu yerden çıkar ve kim olduğunu açıklar. Radames şerefini kaybettiğini anlar. Aynı zamanda Amneris ve Ramfis tapınaktan çıkarlar. Radames'i düşmanları ile birlikte görünce muhafız askerlerini çağırırlar. Amonsaro ve Aida Radames'i onlarla birlikte kaçmaya ikna etmeye çalışırlar; ama Radames bunu kabul etmez ve Firavun'un muhafızlarına kendini teslim eder.

IV. Perde

1. Sahne: Adalet Tapınağı'nda bir salon. Bir kenarda Radames'in hapishane hücresine giden kapı görünmekte

Amneris Radames'i kurtarmayı istemektedir (L'aborrita rivale a me sfuggia - "Nefret ettiğim rakibim elimden kaçtı"). Muhafızlara onu kendi huzuruna getirmeleri emrini verir.

Radames huzuruna gelince ona yapılan suçlamaları, ithamları reddetmesini söyler. Fakat Radames bunu kabul etmez. Bu halde Radames'in idama mahkûm edileceğinden emin olan Amneris, ondan kendini savunmasını ister; fakat Radames bunu da katiyetle reddeder. Aida'nın hâlâ hayatta olduğunu öğrenince ve onun kendi ülkesine erişebildiği umudu ile içinin ferahladığını ifade eder. Bu tutum Amneris'e çok acı gelir. (Amneris, Radames: Gia i Sacerdoti adunasi - "Rahipler şimdiden toplanmaktalar.")

Radames'in yargılanması sahne dışında yapılır. Ramfis'in ithamlarına yanıt vermekten sakınır ve idam edilmeye mahkûm edilir. Bu sırada sahnede olan Amneris rahiplere Radames'e karşı merhamet göstermeleri için yalvarır. İdam usulü canlı olarak bir dehliz mezara konulup girişin kapatılmasıdır. Radames dehliz mezara götürülürken Amneris rahiplere beddualar etmektedir. (Yargılama, Amneris, Ramfis ve koro: Ohime! .. morir mi sento - "Göksel ruh, gel aşağı")

2. Sahne: Sahnenin alt tarafında Vulkan Tapınağı'nda bir dehliz; üst tarafı tapınağın içerisini gösterir

Radames tapınağın alt katına götürülür ve karanlık bir hücreye kapatılır. Yalnız olduğunu düşünerek ve Aida'nın daha güvenli bir yerde olduğunu düşünürken, bir nefes duyar ve sonra Aida'yı görür. Radames ile birlikte ölmek için kendini oraya gizlemiştir. (Radames ve Aida: La fatal pietra sovra me si chiuse. / "Ölümcül taş üzerime kapanır.") Kendi korkunç kaderlerini kabullenmişlerdir (Radames: Morir! Si pura e bella / "Ölmek! Arınmış ve aşık olarak!") ve dünyaya ve acılarına veda ederler. Vulkan Tapınağı'nda hücrenin üzerinde Amneris ağlar ve tanrıça Isis'e dua eder. Aşağıda ise, Aida Radames'in kollarında ölmektedir. (Koro, Aida, Radames, Amneris: Immenso Ftha / "Her şeye gücü yeten Ptha.")

Ünlü müziksel parçalar

I. Perde

Celeste Aida, romanza Radames
Su del Nilo le dorate rive, Kral ve koro
Ritorna vincitor!, romanza Aida
Nume, custode e vindice, final

II. Perde

Danza dei piccoli schiavi mori, schiavi di Amneris
Fu la sorte dell'armi, ikili Amneris e Aida
Gloria all'Egitto: zafer marşı koro

III. Perde

Qui Radamès verrà!... O cieli azzurri, romanza Aida
Rivedrai le foreste imbalsamate, ikili Amonasro ve Aida
Pur ti riveggo, mia dolce Aida, ikili Radames ve Aida

IV. Perde

L'abborrita rivale a me sfuggìa... Già i sacerdoti adunansi, ikili Amneris ve Radames
Ohimè, morir mi sento, üçlü Amneris, Ramfis ve Sacerdoti
La fatal pietra sovra me si chiuse... O terra, addio, ikili Radames ve Aida

Seçilmiş ses ve video kayıtları

Ayrıca bakınız

Yıl	Roller (Radames, Aida, Amneris, Amonasro, Ramfis)	Orkestra şefi, Opera evi ve Orkestra	Marka
1952	Mario del Monaco, Renata Tebaldi, Ebe Stignani, Aldo Protti, Dario Caselli	Alberto Erede, Accademia Nazionale di Santa Cecilia orkestra ve korosu	Audio CD: Naxos Historical Kat: 8.110129-30
1955	Jussi Björling, Zinka Milanov, Fedora Barbieri, Leonard Warren,	Jonel Perlea, orkestra ve korosu	Audio CD: Naxos Historical Kat: 8.111042-44
1955	Richard Tucker, Maria Callas, Fedora Barbieri, Tito Gobbi, Giuseppe Modesti	, La Scala orkestra ve korosu	Audio CD: Naxos Historical Kat: 8.111240-41 Audio CD: Kat: 5563162
??	Giuseppe di Stefano, Antonietta Stella, Giulietta Simionato, Giangiacomo Guelfi, Nicola Zaccaria	Antonino Votto, La Scala orkestra ve korosu	Audio CD: Great Opera Performances Kat: GOP66353
1959	Carlo Bergonzi, Renata Tebaldi, Giulietta Simionato, Cornell MacNeil, Arnold van Mill	Herbert von Karajan, Viyana Devlet Operasi, Viyana Filarmonik Orkestrasi	Audio CD: Decca Kat: DEC 2894670232
1962	, Leontyne Price, Rita Gorr, Robert Merrill, Giorgio Tozzi	Georg Solti, Teatro dell'Opera di Roma orkestra ve korosu	Audio CD: Decca Kat: 4607652
1966	Carlo Bergonzi, Leyla Gencer, Fiorenza Cossotto, Anselmo Colzani, Bonaldo Giaiotti,	Franco Capuana, orkestra ve korosu	Audio CD: Historical Recording Enterprises
1972	Placido Domingo, Martina Arroyo, Fiorenza Cossotto Piero Cappuccilli, Nicolai Ghiaurov	Claudio Abbado, La Scala orkestra ve korosu	Audio CD: Opera D'oro Cat: 7002
1974	Placido Domingo, , Fiorenza Cossotto, Piero Cappuccilli, Nicolai Ghiaurov	, New Philharmonia Orkestrasi Royal Opera Evi korosu	Audio CD:EMI Classics Kat: 5676132
1983	Placido Domingo, Katia Ricciarelli, Elena Obraztsova, Ruggero Raimondi, Nicolai Ghiaurov	Claudio Abbado, Teatro alla Scala orkestra ve korosu	Audio CD:Deutsche Grammophon Kat: 4100922

Not: "Kat:" satıcı firma tarafından kullanılan katalog numarası

Medya

Verdi'nin Aida eserinden O patria mia aryası. Soprano "Marie Rappold" (1916):

Verdi'nin Aida eserin IV. Perde 2. Sahne La fatal pietra aryası. "Nicola Zerola" (1909):

Uyarlamalar

İçeriğinde bulunan anlatım (ama Verdinin bestelediği müzik olmadan) 1998'de Elton John ile Tim Rice'ın birlikte hazırladıkları "Aida" müzikaline temel olmuştur.

Bu opera birçok kere sinema flimi olarak uyarlanmıştır. Bunlar arasında "Lois Maxwell" ve Sophia Loren'in başrollerini oynadığı 1953 yapımlı "Aida" filmi ve 1987'de İsveç yapımlı "Aida" filmi en ilgi çekenleri olmuştur. Her iki filmde de şarkılar opera şarkıcıları tarafından geri planda söylenmiş ve filmin aktör ve aktrisleri bu şarkılara ağız uydurarak şarkı söyleme taklidi yapmışlardır.

Avrupa futbol stadlarında fanatik seyircilerin birlikte bağırarak söyledikleri şarkılar arasında Aida operasının "Zafer Marşı" da bulunmaktadır; ancak değişik seyirci kitlesi değişik sözler kullanmaktadır.

Dipnotları

^ Bazıları senaryoyu yazanın "Temistocle Solera" olduğunu iddia etmektedirler. Bakınız Phillips-Matz, Mary Jane (1992) Verdi: A Biography, Oxford University Press ve Alexis Hamilton, Origins... Aida, Portland Opera 9 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 2007
^ [1] 28 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . OPERA America tarafından hazırlanmış Kuzey Amerika'da sahnelenen operalar için "The Top 20" listesi
^ Kaynak: Green, David Mason (1985),Greene's Biographical Encyclopedia of Composers, Reproducing Piano Roll Fnd.
^ Roller için kaynak: Budden, say..160
^ Konu özeti için kaynak Melitz,Leo (1921), The Opera Goer's Complete Guide Dodd, Mead and Co. (İngilizce).
^ Orijinalde Aida'nın bu tapınak altındaki dehlizde bulunmasını açıklayan şu konuşması bulunmaktaydı: "Kalbim senin idam hükmünü giydiğini bildi ve üç gündür seni burada bekliyorum." Bu cümle prömiyerden önce eserden atılmıştır.
^ [2] 10 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Kaynak: Naxos Katalogu 8.110129-30.
^ [3] 10 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Kaynak: Naxos Katalogu 8.111042-44.
^ [4] 8 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Kaynak: Naxos Katalogu 8.111240-41.

Dış bağlantılar

"Opera Türkiye" websitesinde Verdi'nin "Aida" operası konu özeti. (Erişim:18.5.2010)
[6] 25 Ekim 2007 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Aida librettosu. (İtalyanca) (Erişim: 21.3.2009)
[7] 4 Ocak 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . "Opera in a nutshell" sitesinden Aida ses kayıtları (MIDI)(Erişim: 21.3.2009)
Aida parasız "Creative Commons" telif haklı MP3 ses kaydı (Erişim: 21.3.2009)
Aria 9 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Aida aryalar listesi(Erişim: 21.3.2009)
[9] 19 Mart 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Ayrıntılı Aida diskografisi (İngilizce)(Erişim: 21.3.2009)

[1] Bazıları senaryoyu yazanın "Temistocle Solera" olduğunu iddia etmektedirler. Bakınız Phillips-Matz, Mary Jane (1992) Verdi: A Biography, Oxford University Press ve Alexis Hamilton, Origins... Aida, Portland Opera 9 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., 2007

[2] [1] 28 Şubat 2009 tarihinde Wayback Machine sitesinde . OPERA America tarafından hazırlanmış Kuzey Amerika'da sahnelenen operalar için "The Top 20" listesi

[3] Kaynak: Green, David Mason (1985),Greene's Biographical Encyclopedia of Composers, Reproducing Piano Roll Fnd.

[4] Roller için kaynak: Budden, say..160

[5] Konu özeti için kaynak Melitz,Leo (1921), The Opera Goer's Complete Guide Dodd, Mead and Co. (İngilizce).

[6] Orijinalde Aida'nın bu tapınak altındaki dehlizde bulunmasını açıklayan şu konuşması bulunmaktaydı: "Kalbim senin idam hükmünü giydiğini bildi ve üç gündür seni burada bekliyorum." Bu cümle prömiyerden önce eserden atılmıştır.

[7] [2] 10 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Kaynak: Naxos Katalogu 8.110129-30.

[8] [3] 10 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Kaynak: Naxos Katalogu 8.111042-44.

[9] [4] 8 Aralık 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Kaynak: Naxos Katalogu 8.111240-41.