Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
| Örnekler |
|---|
|
İsim tamlaması; aralarında anlamca ilgi bulunan, biri diğerini iyelik (sahiplik) yönünden bütünleyen, en az iki farklı isimden meydana gelmiş kelime grubu. İsim tamlamalarında birinci sözcük grubuna tamlayan, ikinci sözcük grubuna tamlanan denir. Aşağıdaki tabloda isim tamlamalarına çeşitli örnekler verilmiştir:
| tamlayan | tamlanan | |
|---|---|---|
| 1 | kumaş | boyası |
| 2 | Konya | Ovası |
| 3 | Ayşe'nin | kedisi |
| 4 | makarna fabrikasının | girişi |
| 5 | ecza dolabının | aynalı kapağı |
Yapılarına göre isim tamlamaları
Belirtili isim tamlaması
Belirtili isim tamlamalarında bir kavramın "kime"," kimin" ve "neye" ait olduğu belirtilir. Bu tür tamlamalarda hem tamlayan hem de tamlanan ek alır. Tamlayan -in ilgi ekini (tamlayan eki), tamlanan ise -i iyelik ekini alır:
- kitabın kapağı, çocukların kıyafetleri, üzümün çöpü, aşkın büyüsü
Tamlayanı bir zamir olan tamlamalar da belirtili isim tamlamasıdır:
- benim saatim, senin okulun, onun kalemi, bizim evimiz, sizin sokağınız, onların niyeti
Belirtisiz isim tamlaması
Belirtisiz tamlamada tamlayan ek almaz, yani ; tamlanan ise -i iyelik ekini alır:
- şeker balı, sel felâketi
Tamlanan isim ünlü ile bitiyorsa, iyelik eki arasına "s" yardımcı ünsüzü (kaynaştırma harfi) girer.
- masa lambası, su kuyusu, el lambası
Tamlanan isim "su" sözcüğü ise kaynaştırma harfi "y"dir:
- portakal suyu
Cami, sanayi gibi bazı Arapça kökenli sözcükler tamlanan olarak kullanıldıklarında, aldıkları iyelik eki hem "-i" hem de "-si" şeklinde yazılabilir. Örneğin uçak sanayii ve uçak sanayisi kullanımlarının her ikisi de doğrudur. Aynı şekilde Beyazıt Camii ve Beyazıt Camisi kullanımlarının her ikisi de doğrudur.
Belirtisiz isim tamlamalarının pek çoğu kalıplaşmış sözcük grubudur ve cümlede gibi görev alır:
- tiftik keçisi, millî eğitim bakanı, bilgisayar programı, Fatih Sultan Mehmet Köprüsü
- KISA YOL:Belirtisiz isim tamlamasındaki en önemli özellik sonundaki-ı,i,u,ü harfi kapatılarak okunduğunda iki sözcük arasındaki anlam bağının kopmasıdır. Anlam bağı kopmuyorsa sıfat tamlamasıdır.
Sınav saati sözcüklerini bağlayan -i olmadığında sınav ve saat sözcüklerinin anlam bağı yoktur. Sarı yaprağı sözcüklerini birbirine bağlayan -ı harfi değildir. Harf olmadan da iki sözcük arasında anlam ilişkisi devam etmektedir.
Zincirleme isim tamlaması
İkiden fazla ismin anlam bütünlüğü oluşturacak şekilde bir araya gelmesiyle oluşturulan tamlamalardır:
- Okulun bahçe kapısı
Bazen hem tamlayan hem de tamlanan kendi içinde isim tamlamasıdır:
- Yatak odasının pencere pervazı ("yatak odası" + "pencere pervazı")
Bazen araya sıfat girebilir. Bu durumda genellikle sıfat alan sözcük sıfat tamlamasına dönüşür. Ancak sözcük grubunun tamamı isim tamlamasıdır; zira sıfat çıkarılsa dahi isim tamlaması olarak kalır:
- Elma ağacının kalın gövdesi ("kalın" sıfat)
- Elma ağacının gövdesi
- Kadir'in elmasının kurdu
Belirtili ve belirtisiz olma durumu öncelikle tamlayan ve tamlananın kendi içerisinde değerlendirilir. Daha sonra tamamının belirtili veya belirtisiz olduğuna bakılır.:
- çocuk edebiyatı dizisi ("çocuk edebiyatı" belirtisiz, "dizisi" kendi içinde tamlama değil, tamamı belirtisiz [... dizisi])
- Murat'ın babasının evrak çantası ("Murat'ın babası" belirtili, "evrak çantası" belirtisiz, tamamı belirtili)
Telaffuz
- Belirtili isim tamlamalarında vurgu genellikle tekdüzedir:
- çocuğun ceketi, dolabın kapağı
- Belirtisiz isim tamlamalarında ise çoğunlukla tamlayanın 'son hecesinde' vurgu vardır:
- çocuk ceketi, dolap kapağı
Takısız isim tamlaması tartışması
Türkçede altın, cam, tahta gibi sözcükler hem bir malzemenin adını belirtir hem de bu malzemeden yapılmış nesneleri tanımlarken sıfat (önad) olarak kullanılırlar:
- Türkiye'de her yıl yaklaşık 25 ton altın çıkarılmaktadır. (isim)
- Gelinlere altın bilezik takma âdeti pek çok ülkede görülür. (sıfat)
- Cam çok yüksek sıcaklıklarda işlenir. (isim)
- Salatayı cam kâseye koyalım. (sıfat)
- En sağlam tahtaları dirsek kısımlarında kullandık. (isim)
- Çocukluğumda en sevdiğim oyuncağım, tahta atımdı. (sıfat)
Uzun yıllar bunlar ve benzerî sözcüklerle oluşturulan altın bilezik, tahta kaşık, cam bardak, demir kapı gibi tamlamaların takısız (eksiz) isim tamlaması olduğu görüşü hakimdi. Günümüzde ise bunların sıfat tamlaması olduğu görüşü gitgide yaygınlaşmakta ve akademik yayınlarda daha çok bu şekilde ele alınmaktadır.
Dipnotlar
- ^ "aynalı kapak" sıfat tamlaması olmasına rağmen sözcük grubun tamamı zincirleme isim tamlamasıdır zira tamlayan "isim" görevindedir.
Kaynakça
- ^ a b c d İsim Tamlamaları 19 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Turkceciler.com. Erişim: 8 Mart 2012.
- ^ "sanayi." 16 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Dil Derneği. Erişim: 20 Aralık 2012.
- ^ "cami." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 20 Aralık 2012
- ^ "cam." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Mart 2012
- ^ "altın." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Mart 2012
- ^ "tahta." Güncel Türkçe Sözlük. Türk Dil Kurumu. Erişim: 8 Mart 2012
- ^ Takısız İsim Tamlaması Tartışması ve Tür - Öbek ilişkisi 28 Mayıs 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Yrd. Doç. Dr. Caner Kerimoğlu. Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic. Volume 6/1 Winter. s. 1442-1456, 2011.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Orneklerkapinin kolu belirtili kolyenin boncugu belirtili Gorkem in ceketi belirtili portakal suyu belirtisiz ekmek dolabi belirtisiz Cocugun sirt cantasi zincirleme sizin eviniz belirtili Isim tamlamasi aralarinda anlamca ilgi bulunan biri digerini iyelik sahiplik yonunden butunleyen en az iki farkli isimden meydana gelmis kelime grubu Isim tamlamalarinda birinci sozcuk grubuna tamlayan ikinci sozcuk grubuna tamlanan denir Asagidaki tabloda isim tamlamalarina cesitli ornekler verilmistir tamlayan tamlanan1 kumas boyasi2 Konya Ovasi3 Ayse nin kedisi4 makarna fabrikasinin girisi5 ecza dolabinin aynali kapagiYapilarina gore isim tamlamalariBelirtili isim tamlamasi Belirtili isim tamlamalarinda bir kavramin kime kimin ve neye ait oldugu belirtilir Bu tur tamlamalarda hem tamlayan hem de tamlanan ek alir Tamlayan in ilgi ekini tamlayan eki tamlanan ise i iyelik ekini alir kitabin kapagi cocuklarin kiyafetleri uzumun copu askin buyusu Tamlayani bir zamir olan tamlamalar da belirtili isim tamlamasidir benim saatim senin okulun onun kalemi bizim evimiz sizin sokaginiz onlarin niyetiBelirtisiz isim tamlamasi Belirtisiz tamlamada tamlayan ek almaz yani tamlanan ise i iyelik ekini alir seker bali sel felaketi Tamlanan isim unlu ile bitiyorsa iyelik eki arasina s yardimci unsuzu kaynastirma harfi girer masa lambasi su kuyusu el lambasi Tamlanan isim su sozcugu ise kaynastirma harfi y dir portakal suyu Cami sanayi gibi bazi Arapca kokenli sozcukler tamlanan olarak kullanildiklarinda aldiklari iyelik eki hem i hem de si seklinde yazilabilir Ornegin ucak sanayii ve ucak sanayisi kullanimlarinin her ikisi de dogrudur Ayni sekilde Beyazit Camii ve Beyazit Camisi kullanimlarinin her ikisi de dogrudur Belirtisiz isim tamlamalarinin pek cogu kaliplasmis sozcuk grubudur ve cumlede gibi gorev alir tiftik kecisi milli egitim bakani bilgisayar programi Fatih Sultan Mehmet Koprusu KISA YOL Belirtisiz isim tamlamasindaki en onemli ozellik sonundaki i i u u harfi kapatilarak okundugunda iki sozcuk arasindaki anlam baginin kopmasidir Anlam bagi kopmuyorsa sifat tamlamasidir Sinav saati sozcuklerini baglayan i olmadiginda sinav ve saat sozcuklerinin anlam bagi yoktur Sari yapragi sozcuklerini birbirine baglayan i harfi degildir Harf olmadan da iki sozcuk arasinda anlam iliskisi devam etmektedir Zincirleme isim tamlamasiIkiden fazla ismin anlam butunlugu olusturacak sekilde bir araya gelmesiyle olusturulan tamlamalardir Okulun bahce kapisi Bazen hem tamlayan hem de tamlanan kendi icinde isim tamlamasidir Yatak odasinin pencere pervazi yatak odasi pencere pervazi Bazen araya sifat girebilir Bu durumda genellikle sifat alan sozcuk sifat tamlamasina donusur Ancak sozcuk grubunun tamami isim tamlamasidir zira sifat cikarilsa dahi isim tamlamasi olarak kalir Elma agacinin kalin govdesi kalin sifat Elma agacinin govdesi Kadir in elmasinin kurdu Belirtili ve belirtisiz olma durumu oncelikle tamlayan ve tamlananin kendi icerisinde degerlendirilir Daha sonra tamaminin belirtili veya belirtisiz olduguna bakilir cocuk edebiyati dizisi cocuk edebiyati belirtisiz dizisi kendi icinde tamlama degil tamami belirtisiz dizisi Murat in babasinin evrak cantasi Murat in babasi belirtili evrak cantasi belirtisiz tamami belirtili TelaffuzBelirtili isim tamlamalarinda vurgu genellikle tekduzedir cocugun ceketi dolabin kapagiBelirtisiz isim tamlamalarinda ise cogunlukla tamlayanin son hecesinde vurgu vardir cocuk ceketi dolap kapagiTakisiz isim tamlamasi tartismasiTurkcede altin cam tahta gibi sozcukler hem bir malzemenin adini belirtir hem de bu malzemeden yapilmis nesneleri tanimlarken sifat onad olarak kullanilirlar Turkiye de her yil yaklasik 25 ton altin cikarilmaktadir isim Gelinlere altin bilezik takma adeti pek cok ulkede gorulur sifat Cam cok yuksek sicakliklarda islenir isim Salatayi cam kaseye koyalim sifat En saglam tahtalari dirsek kisimlarinda kullandik isim Cocuklugumda en sevdigim oyuncagim tahta atimdi sifat Uzun yillar bunlar ve benzeri sozcuklerle olusturulan altin bilezik tahta kasik cam bardak demir kapi gibi tamlamalarin takisiz eksiz isim tamlamasi oldugu gorusu hakimdi Gunumuzde ise bunlarin sifat tamlamasi oldugu gorusu gitgide yayginlasmakta ve akademik yayinlarda daha cok bu sekilde ele alinmaktadir Dipnotlar aynali kapak sifat tamlamasi olmasina ragmen sozcuk grubun tamami zincirleme isim tamlamasidir zira tamlayan isim gorevindedir Kaynakca a b c d Isim Tamlamalari 19 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Turkceciler com Erisim 8 Mart 2012 sanayi 16 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde Dil Dernegi Erisim 20 Aralik 2012 cami Guncel Turkce Sozluk Turk Dil Kurumu Erisim 20 Aralik 2012 cam Guncel Turkce Sozluk Turk Dil Kurumu Erisim 8 Mart 2012 altin Guncel Turkce Sozluk Turk Dil Kurumu Erisim 8 Mart 2012 tahta Guncel Turkce Sozluk Turk Dil Kurumu Erisim 8 Mart 2012 Takisiz Isim Tamlamasi Tartismasi ve Tur Obek iliskisi 28 Mayis 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde Yrd Doc Dr Caner Kerimoglu Turkish Studies International Periodical For The Languages Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6 1 Winter s 1442 1456 2011