Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
| Örnekler |
|---|
|
İyelik ekleri veya sahiplik ekleri, isimlere ve isim görevinde kullanılan sözcüklere eklenerek kime veya neye ait olduğunu bildiren ekler.
İyelik ekleri ad soylu sözcüklerde ve isim görevinde kullanılan diğer sözcüklerde temsil eder. Eklemeli (özellikle Ural ve Altay), Semitik ve Hint-Avrupa dil ailelerince kullanılan bir yapıdır. Ancak tüm Hint-Avrupa dilleri bu yapıyı kelimelere ek getirerek kullanmaz; örneğin İngilizce sahiplik kategorisini ekler yerine edat nitelikli getirerek sağlar.
Türkçede iyelik ekleri -(i)m, -(i)n, -(s)i, -(i)miz, -(i)niz ve -leri'dir. Bu ekler ses uyumlarına uyacak şekilde diğer dar ünlüler (ı, u, ü) kullanılarak da oluşturulabilirler:
- benim arabam, senin kalemin, Ayşe'nin kedisi, bizim evimiz, sizin okulunuz, onların semti
Yukarıdaki örneklerde görüleceği üzere iyelik ekleri isim tamlamalarında "tamlanan" olan sözcüğün sonuna eklenir. Ancak Türkçenin yapısı gereği "tamlayan" sözcük gizli durumda olabilir:
- Arabam bozuldu. ("benim" gizli durumda)
Etimoloji
İyelik eklerinin dünya literatüründe kullanımı; sahiplik işlevi ile doğru orantılı olarak gelişmiştir. İngilizcede possessive affix, Fincede possessiivisuffiksi gibi adlarla anılan bu ekler adlandırılırken; sahiplik belirten sözcükle birlikte "takı (affix)" anlamına gelen kelimeler kullanılmıştır. "Takı" sözcüğü işlevsel bir anlamda kullanılıp; de kapsamaktadır. Birçok dil hem sözcük-ekli hem de eklemeli olduğu için (ör. prepation (son ek), my pencil (sözcük-ek)) bu dillerde böyle bir anlam ayrımına gitmeye gerek yoktur. Örneğin İngilizcede "affix" kelimesi hem ek hem de takı anlamlarında kullanılmaktadır. Bu yönüyle İngilizcedeki my, your ve our gibi iyelik belirten sözcükler de bir iyelik takısıdır. Türkçe gibi eklemeli dillerde sözcük-ekler bulunmadığı için; sözcük-ekler ek kavramı içinde değerlendirilmemektedir. Bunun için bu yapı "iyelik ekleri" adıyla kalıplaşmışsa da, genel dünya literatürüne göre "iyelik ekleri" değil, "iyelik takıları" vardır.
Türkçe adlandırmada, iyelik kelimesi, bir şeye sahip olma anlamına gelmektedir. Kökensel bir inceleme yapıldığında sözcüğün kullanılan ve "sahip, malik" anlamına gelen "is" kökünden türetildiği anlaşılmaktadır. Günümüzde "sahipsiz, metruk" anlamlarında kullanılan "ıssız" kelimesi de yine bu kökten türemiştir. Kelime 16. yüzyılda Türkçeye Arapça ve Farsça kelime girişlerinin iyice artmasıyla iyice unutulmuş; ancak Dil Devrimi sırasında yeniden canlandırıp, "-lık,-lik" yapım ekini alarak; dil bilgisel alanda "sahiplik eki" anlamında kullanılmaya başlamıştır.
İşlevleri
İyelik ekleri, ad soylu sözcüklere gelerek bu sözcüklerin sahibini tanımlar. Eğer sahip tanımlaması yapılan sözcük bir yüklemse, burada kullanılan ek "iyelik" değil şahıs eki olur. Bu tür eklerin fiillere bütünleşmesi yalnızca eylem çekimi eklemeli olan dillerde rastlanan bir durumdur. Örneğin Farsça gitmek fiili olan reften (رفتن) fiilinin geniş zaman hali olan rev (رو) kükünde birinci tekil şahıs eki olan "-m" (م) eki kullanıldığında, rev(e)m (روم) biçiminde olan sözcükteki bu ek; iyelik değil "şahıs eki" olarak karşımıza çıkar. Bu durumun ortaya çıktığı Türkçe ve Farsça gibi diller bu özelliklerinden dolayı gizli özne kullanabilirler. Bu iki yapı arasındaki bağlantı; kişi adıllarının ekleşmesinden kaynaklanmaktadır. Örneğin eski Türkçede kullanılan "körür men (görürüm)" ifadesindeki "men (ben)" kişi adılı zamanla ekleşmiş ve şahıs eki durumuna geçmiştir. İyelik eklerinin, nesnelerin sahiplik öznesini ortaya koyması; şahıs ve iyelik eklerinin ortaya çıkışındaki kökensel bağı ortaya koymaktadır.
İyelik eklerinin çokluk kategorisiyle ilişkisi
Dünya dillerinde tekil kişi adıllarına çeşitli ekler getirilerek çoğul yapılar yapılır. Bazı dillerde ise bunun istisnaları mevcuttur. Örneğin İngilizcede you zamirinin çoğulu da you olarak kullanılır. İyelik belirten yapıların, kişi adıllarından kaynaklandığı düşünüldüğünde; adıllarla iyelik takılarının çoğul yapıları ilişkilidir. Normal şartlarda adıllar (sizler, bizler... gibi saygı ifadeleri ve Türkçedeki "o" zamiri hariç) çoğul eki alamazlar. Bunun için iyelik belirten kelimelerin yalnız halde kullanıldığı durumlarda bu kelimeler çoğul eki alamaz. Böylece İngilizce ve Almanca gibi iyelik takıları ayrı yazılan dillerde; iyeliğin çokluğu yapısal olarak yapılamaz. Bu dillerde çokluk ifadesi nesne konumundaki sözcüğe takılır (our cars gibi). Türkçe gibi bazı eklemeli dillerdeyse çokluk ekleri iyelik ekinden önce gelir (kalemlerim gibi).
Bunun yanında bazı dillerde çokluk kategorisi üçe ayrılır. Bu dillerde tekil, ikili ve çoğul kategoriler vardır. Yani çokluk iki ve ikiden fazla olmak üzere ikiye ayrılır. Bu dillerin tipik örneği Arapçadır. Aşağıdaki tabloda Arapçadaki iyelik çekimleri gösterilmiştir.
| kişi | tekil | ikili | çoğul |
|---|---|---|---|
| 1. kişi | بيتي beytī evim | – | بيتنا beytunā evimiz |
| 2. kişi (eril) | بيتك beytuke evin | بيتكما beytukumā eviniz (iki kişiye) | بيتكم beytukum eviniz |
| 2. kişi (dişil) | بيتك beytuki evin | بيتكن beytukunne evleriniz | |
| 3. kişi (eril) | بيته beytuhu evi | بيتهما beytuhumā evleri (iki kişiye) | بيتهم beytuhum evleri |
| 3. kişi (dişil) | بيتها beytuhā evi | بيتهن beytuhunne evleri |
- Beyt (Arapça) = Ev.
İyelik takılarının yapısal karşılaştırması
İyeliği son eklerle karşılayan Türkçe ile edat niteliğinde kullanan İngilizcenin yapısal iyelik karşılaştırılması aşağıda verilmiştir:
| kişi | tekil (Türkçe) | tekil (İngilizce) | çoğul (Türkçe) | çoğul (İngilizce) |
|---|---|---|---|---|
| 1. kişi | evim | my house | evimiz | our house |
| 2. kişi | evin | your house | eviniz | your house |
| 3. kişi | evi | his/her house | ev(ler)i | their house |
Kaynak kitaplar
- Ergin, Muharrem. (2004). Türk Dil Bilgisi, İstanbul: Bayrak Yayınları.
- Banguoğlu, Tahsin, (2007). Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yayınları
Kaynakça
- ^ "iyelik eki." Dilbilgisi Terimleri Sözlüğü 1972. Türk Dil Kurumu. Erişim: 26 Aralık 2012
- ^ . TDK. 11 Mayıs 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2011.
- ^ a b c . Nişanyan Etimoloji Sözlüğü. 17 Eylül 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2011. Kaynak hatası: Geçersiz
<ref>etiketi: "is" adı farklı içerikte birden fazla tanımlanmış (Bkz: ) - ^ (PDF). farsdili.com. s. 8. 13 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Ağustos 2011.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 24 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Mart 2019.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Orneklerbenim evim senin evin onun evi bizim evimiz sizin eviniz onlarin ev ler i Ahmet in kitabi Iyelik ekleri veya sahiplik ekleri isimlere ve isim gorevinde kullanilan sozcuklere eklenerek kime veya neye ait oldugunu bildiren ekler Iyelik ekleri ad soylu sozcuklerde ve isim gorevinde kullanilan diger sozcuklerde temsil eder Eklemeli ozellikle Ural ve Altay Semitik ve Hint Avrupa dil ailelerince kullanilan bir yapidir Ancak tum Hint Avrupa dilleri bu yapiyi kelimelere ek getirerek kullanmaz ornegin Ingilizce sahiplik kategorisini ekler yerine edat nitelikli getirerek saglar Turkcede iyelik ekleri i m i n s i i miz i niz ve leri dir Bu ekler ses uyumlarina uyacak sekilde diger dar unluler i u u kullanilarak da olusturulabilirler benim arabam senin kalemin Ayse nin kedisi bizim evimiz sizin okulunuz onlarin semti Yukaridaki orneklerde gorulecegi uzere iyelik ekleri isim tamlamalarinda tamlanan olan sozcugun sonuna eklenir Ancak Turkcenin yapisi geregi tamlayan sozcuk gizli durumda olabilir Arabam bozuldu benim gizli durumda EtimolojiIyelik eklerinin dunya literaturunde kullanimi sahiplik islevi ile dogru orantili olarak gelismistir Ingilizcede possessive affix Fincede possessiivisuffiksi gibi adlarla anilan bu ekler adlandirilirken sahiplik belirten sozcukle birlikte taki affix anlamina gelen kelimeler kullanilmistir Taki sozcugu islevsel bir anlamda kullanilip de kapsamaktadir Bircok dil hem sozcuk ekli hem de eklemeli oldugu icin or prepation son ek my pencil sozcuk ek bu dillerde boyle bir anlam ayrimina gitmeye gerek yoktur Ornegin Ingilizcede affix kelimesi hem ek hem de taki anlamlarinda kullanilmaktadir Bu yonuyle Ingilizcedeki my your ve our gibi iyelik belirten sozcukler de bir iyelik takisidir Turkce gibi eklemeli dillerde sozcuk ekler bulunmadigi icin sozcuk ekler ek kavrami icinde degerlendirilmemektedir Bunun icin bu yapi iyelik ekleri adiyla kaliplasmissa da genel dunya literaturune gore iyelik ekleri degil iyelik takilari vardir Turkce adlandirmada iyelik kelimesi bir seye sahip olma anlamina gelmektedir Kokensel bir inceleme yapildiginda sozcugun kullanilan ve sahip malik anlamina gelen is kokunden turetildigi anlasilmaktadir Gunumuzde sahipsiz metruk anlamlarinda kullanilan issiz kelimesi de yine bu kokten turemistir Kelime 16 yuzyilda Turkceye Arapca ve Farsca kelime girislerinin iyice artmasiyla iyice unutulmus ancak Dil Devrimi sirasinda yeniden canlandirip lik lik yapim ekini alarak dil bilgisel alanda sahiplik eki anlaminda kullanilmaya baslamistir IslevleriIyelik ekleri ad soylu sozcuklere gelerek bu sozcuklerin sahibini tanimlar Eger sahip tanimlamasi yapilan sozcuk bir yuklemse burada kullanilan ek iyelik degil sahis eki olur Bu tur eklerin fiillere butunlesmesi yalnizca eylem cekimi eklemeli olan dillerde rastlanan bir durumdur Ornegin Farsca gitmek fiili olan reften رفتن fiilinin genis zaman hali olan rev رو kukunde birinci tekil sahis eki olan m م eki kullanildiginda rev e m روم biciminde olan sozcukteki bu ek iyelik degil sahis eki olarak karsimiza cikar Bu durumun ortaya ciktigi Turkce ve Farsca gibi diller bu ozelliklerinden dolayi gizli ozne kullanabilirler Bu iki yapi arasindaki baglanti kisi adillarinin eklesmesinden kaynaklanmaktadir Ornegin eski Turkcede kullanilan korur men gorurum ifadesindeki men ben kisi adili zamanla eklesmis ve sahis eki durumuna gecmistir Iyelik eklerinin nesnelerin sahiplik oznesini ortaya koymasi sahis ve iyelik eklerinin ortaya cikisindaki kokensel bagi ortaya koymaktadir Iyelik eklerinin cokluk kategorisiyle iliskisiDunya dillerinde tekil kisi adillarina cesitli ekler getirilerek cogul yapilar yapilir Bazi dillerde ise bunun istisnalari mevcuttur Ornegin Ingilizcede you zamirinin cogulu da you olarak kullanilir Iyelik belirten yapilarin kisi adillarindan kaynaklandigi dusunuldugunde adillarla iyelik takilarinin cogul yapilari iliskilidir Normal sartlarda adillar sizler bizler gibi saygi ifadeleri ve Turkcedeki o zamiri haric cogul eki alamazlar Bunun icin iyelik belirten kelimelerin yalniz halde kullanildigi durumlarda bu kelimeler cogul eki alamaz Boylece Ingilizce ve Almanca gibi iyelik takilari ayri yazilan dillerde iyeligin coklugu yapisal olarak yapilamaz Bu dillerde cokluk ifadesi nesne konumundaki sozcuge takilir our cars gibi Turkce gibi bazi eklemeli dillerdeyse cokluk ekleri iyelik ekinden once gelir kalemlerim gibi Bunun yaninda bazi dillerde cokluk kategorisi uce ayrilir Bu dillerde tekil ikili ve cogul kategoriler vardir Yani cokluk iki ve ikiden fazla olmak uzere ikiye ayrilir Bu dillerin tipik ornegi Arapcadir Asagidaki tabloda Arapcadaki iyelik cekimleri gosterilmistir kisi tekil ikili cogul1 kisi بيتي beyti evim بيتنا beytuna evimiz2 kisi eril بيتك beytuke evin بيتكما beytukuma eviniz iki kisiye بيتكم beytukum eviniz2 kisi disil بيتك beytuki evin بيتكن beytukunne evleriniz3 kisi eril بيته beytuhu evi بيتهما beytuhuma evleri iki kisiye بيتهم beytuhum evleri3 kisi disil بيتها beytuha evi بيتهن beytuhunne evleriBeyt Arapca Ev Iyelik takilarinin yapisal karsilastirmasiIyeligi son eklerle karsilayan Turkce ile edat niteliginde kullanan Ingilizcenin yapisal iyelik karsilastirilmasi asagida verilmistir kisi tekil Turkce tekil Ingilizce cogul Turkce cogul Ingilizce 1 kisi evim my house evimiz our house2 kisi evin your house eviniz your house3 kisi evi his her house ev ler i their houseKaynak kitaplarErgin Muharrem 2004 Turk Dil Bilgisi Istanbul Bayrak Yayinlari Banguoglu Tahsin 2007 Turkcenin Grameri Ankara TDK YayinlariKaynakca iyelik eki Dilbilgisi Terimleri Sozlugu 1972 Turk Dil Kurumu Erisim 26 Aralik 2012 TDK 11 Mayis 2011 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 3 Agustos 2011 a b c Nisanyan Etimoloji Sozlugu 17 Eylul 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 3 Agustos 2011 Kaynak hatasi Gecersiz lt ref gt etiketi is adi farkli icerikte birden fazla tanimlanmis Bkz Kaynak gosterme PDF farsdili com s 8 13 Mart 2016 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 3 Agustos 2011 Arsivlenmis kopya 24 Mart 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Mart 2019