Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İye (Tatarca: Ия veya İyä, Çuvaşça: Ийе, Yakutça: Иччи, Türkmence: Eýe, Kazakça: Ие, Tuvaca: Ээ, Özbekçe: Ega, Kırgızca: Ээ, Osmanlıca: اي veya ٳي, Rusça: Ийе) - Türk, Altay ve Tatar mitolojilerinde koruyucu ruh. Değişik Türk dillerinde Yiye, Eğe, İçi, Is, Ez şeklinde de söylenir. Moğolcada Ezen, Ejen, Eçen, Edin olarak bilinir. Genel ve özel olmak üzere iki anlamı vardır.
- Genel Anlam: Sahip. Koruyucu. Bir şeyin maliki.
- Özel Anlam: Bir şeyin koruyucu ruhu. Bir varlığın içindeki gizli güç.
Nitelikleri
İye, nesnelerin içinde var olan, olağanüstü doğasını aktaran gizli güçtür. Onun koruyucusudur. Ayrıca iyiliksever ruhlara verilen isimdir. Türk mitolojisinde pek çok doğa unsurunun özellikle de belirli bir anlamı ve değeri bulunanların mutlaka bir İyesi vardır. Dağ İyesi, Ağaç İyesi, Su İyesi gibi… Bağ İyesi üzüm bağını korur. İnsanlardan kendilerine yani korudukları şeye karşı saygılı olmalarını beklerler. Öyle olmadığında kızarlar. Bunun dışında zararsızdırlar. Bu ruh her bir unsurun her üyesi için ayrı ayrı mevcuttur. Ve onun ayrılmaz bir parçasıdır. Örneğin her ocağın kendi koruyucu ruhu vardır. Hatta İslam sonrası Mescit (Meçet) İyesi adı altında Cami ve Mescidlerin bile koruyucu ruhları olduğuna çok uzun süre inanılmıştır. Hatta Tatarlar arasında bugün bile yaygın olarak bu inanış yer almaktadır. İyeler bulundukları yerin temizlik ve güvenliğine çok önem verirler, hatta insanlara örnek olsun diye bunları bazen kendileri gerçekleştirirler. Ayrıca Altay Ezi (Altay Dağının koruyucusu) gibi özel adlarla oluşturulmuş iye adları da vardır. Türkçedeki Issız tabiri Koruyucu Ruhu olmayan yerler için kullanılırdı. Bu varlıklar korudukları yerin dışında güçsüzdürler, o yüzden oraları terk etmezler. Hemen her şeyin iyesi olabilir örneğin: Taş İyesi veya Çekiç İyesi… Bu anlayış İslam dinindeki, her nesnenin ve her varlığın başında en az bir melek bulunur anlayışı ile de paralellik göstermektedir. Örneğin her insanın sağ ve sol omzunda günah ve sevaplarını yazan melekler (Kiramen ve Katibin) bulunmaktadır. Dolganlarda Eski Mallar İyesi şeklinde ifade edilebilecek bir İye dahi vardır. Kimi zaman soyut olguların veya olayların da İyesi bulunur, örneğin Çut Ezi (Kıtlık İyesi) kıtlıklara neden olan bir varlıktır. Bu nedenle, tüm İyeleri tek tek incelemek mümkün görünmediği için sadece en çok bilinen ve tanınanları ele almak daha doğru olacaktır. Türklerle komşu bir kavim olan Yenisey Ostyaklarında Eç (Es) adlı bir Gök Tanrısı vardır ve göğün yedinci katında yaşar. Yakutlar İye için bazen Küdegen tabirini kullanılar. Teleğüt Türklerinde Dünyanın başından veri var olan İyezi adlı bir ruh bulunur, ki belki de Baş İye olarak tanımlamak uygun olacaktır. İyeler bazen Bekçi olarak da adlandırılır. Etrüsk yazıtlarında İe olarak yer alır. İyeler iki ana sınıfa ayrılır.
- Kök-Kalığ (Gök-Hava) İyeleri: Gök cisimlerinin koruyucu ruhlarıdır. Her bir gök cisminin kendi iyesi vardır. Bir görüşe göre sayıları 19 tanedir.
- Yar-Sub (Yer-Su) İyeleri: Yerle ve sularla ilgili bulunan varlıkların iyeleridir. Her bir varlığın kendi iyesi bulunur. Bir görüşe göre sayıları 17 tanedir. Dağların eteklerinde, nehirlerde, pınarlarda, ormanlarda otururlar. Hakaslar bu İyeleri sadece iki tane düşünürlerdi. Dağ Ezi ve Su Ezi.
Sibiryada anlatılarda yer alan İtje (İçe) adlı bir kahramandan bahsedilir. Ailesi dev tarafından yenir, o da saldırarak devi öldürür. Dev hemen hayata geri gelir ve İtje devin vücudu yanana kadar her defasında onu öldürür. Sivrisinekler devin küllerinden ortaya çıkarlar. Yine Sibiryada İtşi (İçşi) adlı bir doğa tanrısının varlığına inanılır. Bu tanrı eşyaları ve silahları korur.
Ege denizinin adı Yunan mitolojisindeki Aegeus (Egeus)’un bu denizde boğulması nedeniyle orta çıkmıştır. Egeus boğularak bu denizin İyesi (İye/Ege/Eğe dönüşümü ile Ege'si) yani koruyucu ruhu haline gelmiştir. Her ne kadar Yunan kaynaklı bir efsane ve Yunanca kökenli bir isim olsa da ilginç bir kelime benzerliği vardır.
Bir başka ilginç örnek ise kazan'ın içinde yaşadığına inanılan Kazan İyesi'dir. Kazan uzun süre kullanılmadığında canı sıkıldığı için kazanın kapağını oynatarak ses çıkarır. Kazan İyesi, Nasreddin Hoca'nın Kazan Doğurdu fıkrasını akla getirir.
Başlıca İyeler
İyiler
Azerbaycan, Anadolu ve Ahıska gibi birçok yerde evliya veya eren olarak bilinen varlıklara verilen addır. Sözcük her ne kadar "İyi" (hayırlı) sözcüğünün çoğul hali gibi dursa da aslında "İye" kavramıyla bağlantılıdır. Kutsal sayılan türbeler ve mezarlıklar, bu iyilerin adlarıyla ilişkili olarak kullanılır. İnanışa göre, elleri bereketli olduğundan dokundukları ne varsa bereketlendiren "Al Kızları" gibi varlıklar İyilerden sayılır. Peygamberlerin, meleklerin ve evliyaların da bunlar arasında olduğu söylenir. İyiler'in uyuduğu yerler olarak düşünülen mezarlar, ziyaret yeri sayılmış ve hastalar ile derman bulamayanlar buralara gitmiştir.
Etimoloji
(İy/İz/İs/Ez/İç) kökünden türemiştir. Sahip, malik. Koruyucu. Örneğin İdikut ismi İdi (İye) ve Kut kelimelerinin birleşik halidir ve Kut’un sahibi demektir ki Tanrı’yı ifade eder. Moğol ve Tabgaç dillerinde Ezen/Eçen, Mançuca Eden sözcükleri de sahip ve/veya amca anlamlarına gelirler.
Bibliyografya
- Türk Söylence Sözlüğü, Deniz Karakurt, Türkiye, 2011 (OTRS: CC BY-SA 3.0)27 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi.
Kaynakça
- ^ Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, Yurt Yayınevi (Sayfa - 258)
- ^ a b c d e f g h Bölükbaşı, Bartu (2022). Türk mitolojisi atlası. Presstij. ss. 94-112. ISBN . 20 Aralık 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Aralık 2023.
- ^ Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, Yurt Yayınevi (Sayfa - 276)
- ^ . 16 Aralık 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2012.
Dış bağlantılar
- Türk Mitoloji Sözlüğü, Pınar Karaca7 Aralık 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İççi), (İdi-İzi), (İye-Yiye)
- İyeler, Yaşar Kalafat 27 Eylül 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Gök Tengri İnancının Anadoludaki İzleri, Yaşar Kalafat[]
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Iye Tatarca Iya veya Iya Cuvasca Ije Yakutca Ichchi Turkmence Eye Kazakca Ie Tuvaca Ee Ozbekce Ega Kirgizca Ee Osmanlica اي veya ٳي Rusca Ije Turk Altay ve Tatar mitolojilerinde koruyucu ruh Degisik Turk dillerinde Yiye Ege Ici Is Ez seklinde de soylenir Mogolcada Ezen Ejen Ecen Edin olarak bilinir Genel ve ozel olmak uzere iki anlami vardir Genel Anlam Sahip Koruyucu Bir seyin maliki Ozel Anlam Bir seyin koruyucu ruhu Bir varligin icindeki gizli guc NitelikleriIye nesnelerin icinde var olan olaganustu dogasini aktaran gizli guctur Onun koruyucusudur Ayrica iyiliksever ruhlara verilen isimdir Turk mitolojisinde pek cok doga unsurunun ozellikle de belirli bir anlami ve degeri bulunanlarin mutlaka bir Iyesi vardir Dag Iyesi Agac Iyesi Su Iyesi gibi Bag Iyesi uzum bagini korur Insanlardan kendilerine yani koruduklari seye karsi saygili olmalarini beklerler Oyle olmadiginda kizarlar Bunun disinda zararsizdirlar Bu ruh her bir unsurun her uyesi icin ayri ayri mevcuttur Ve onun ayrilmaz bir parcasidir Ornegin her ocagin kendi koruyucu ruhu vardir Hatta Islam sonrasi Mescit Mecet Iyesi adi altinda Cami ve Mescidlerin bile koruyucu ruhlari olduguna cok uzun sure inanilmistir Hatta Tatarlar arasinda bugun bile yaygin olarak bu inanis yer almaktadir Iyeler bulunduklari yerin temizlik ve guvenligine cok onem verirler hatta insanlara ornek olsun diye bunlari bazen kendileri gerceklestirirler Ayrica Altay Ezi Altay Daginin koruyucusu gibi ozel adlarla olusturulmus iye adlari da vardir Turkcedeki Issiz tabiri Koruyucu Ruhu olmayan yerler icin kullanilirdi Bu varliklar koruduklari yerin disinda gucsuzdurler o yuzden oralari terk etmezler Hemen her seyin iyesi olabilir ornegin Tas Iyesi veya Cekic Iyesi Bu anlayis Islam dinindeki her nesnenin ve her varligin basinda en az bir melek bulunur anlayisi ile de paralellik gostermektedir Ornegin her insanin sag ve sol omzunda gunah ve sevaplarini yazan melekler Kiramen ve Katibin bulunmaktadir Dolganlarda Eski Mallar Iyesi seklinde ifade edilebilecek bir Iye dahi vardir Kimi zaman soyut olgularin veya olaylarin da Iyesi bulunur ornegin Cut Ezi Kitlik Iyesi kitliklara neden olan bir varliktir Bu nedenle tum Iyeleri tek tek incelemek mumkun gorunmedigi icin sadece en cok bilinen ve taninanlari ele almak daha dogru olacaktir Turklerle komsu bir kavim olan Yenisey Ostyaklarinda Ec Es adli bir Gok Tanrisi vardir ve gogun yedinci katinda yasar Yakutlar Iye icin bazen Kudegen tabirini kullanilar Telegut Turklerinde Dunyanin basindan veri var olan Iyezi adli bir ruh bulunur ki belki de Bas Iye olarak tanimlamak uygun olacaktir Iyeler bazen Bekci olarak da adlandirilir Etrusk yazitlarinda Ie olarak yer alir Iyeler iki ana sinifa ayrilir Kok Kalig Gok Hava Iyeleri Gok cisimlerinin koruyucu ruhlaridir Her bir gok cisminin kendi iyesi vardir Bir goruse gore sayilari 19 tanedir Yar Sub Yer Su Iyeleri Yerle ve sularla ilgili bulunan varliklarin iyeleridir Her bir varligin kendi iyesi bulunur Bir goruse gore sayilari 17 tanedir Daglarin eteklerinde nehirlerde pinarlarda ormanlarda otururlar Hakaslar bu Iyeleri sadece iki tane dusunurlerdi Dag Ezi ve Su Ezi Sibiryada anlatilarda yer alan Itje Ice adli bir kahramandan bahsedilir Ailesi dev tarafindan yenir o da saldirarak devi oldurur Dev hemen hayata geri gelir ve Itje devin vucudu yanana kadar her defasinda onu oldurur Sivrisinekler devin kullerinden ortaya cikarlar Yine Sibiryada Itsi Icsi adli bir doga tanrisinin varligina inanilir Bu tanri esyalari ve silahlari korur Ege denizinin adi Yunan mitolojisindeki Aegeus Egeus un bu denizde bogulmasi nedeniyle orta cikmistir Egeus bogularak bu denizin Iyesi Iye Ege Ege donusumu ile Ege si yani koruyucu ruhu haline gelmistir Her ne kadar Yunan kaynakli bir efsane ve Yunanca kokenli bir isim olsa da ilginc bir kelime benzerligi vardir Bir baska ilginc ornek ise kazan in icinde yasadigina inanilan Kazan Iyesi dir Kazan uzun sure kullanilmadiginda cani sikildigi icin kazanin kapagini oynatarak ses cikarir Kazan Iyesi Nasreddin Hoca nin Kazan Dogurdu fikrasini akla getirir Baslica IyelerOrman Iyesi Su Iyesi Ev Iyesi Yol Iyesi Od IyesiIyilerAzerbaycan Anadolu ve Ahiska gibi bircok yerde evliya veya eren olarak bilinen varliklara verilen addir Sozcuk her ne kadar Iyi hayirli sozcugunun cogul hali gibi dursa da aslinda Iye kavramiyla baglantilidir Kutsal sayilan turbeler ve mezarliklar bu iyilerin adlariyla iliskili olarak kullanilir Inanisa gore elleri bereketli oldugundan dokunduklari ne varsa bereketlendiren Al Kizlari gibi varliklar Iyilerden sayilir Peygamberlerin meleklerin ve evliyalarin da bunlar arasinda oldugu soylenir Iyiler in uyudugu yerler olarak dusunulen mezarlar ziyaret yeri sayilmis ve hastalar ile derman bulamayanlar buralara gitmistir Etimoloji Iy Iz Is Ez Ic kokunden turemistir Sahip malik Koruyucu Ornegin Idikut ismi Idi Iye ve Kut kelimelerinin birlesik halidir ve Kut un sahibi demektir ki Tanri yi ifade eder Mogol ve Tabgac dillerinde Ezen Ecen Mancuca Eden sozcukleri de sahip ve veya amca anlamlarina gelirler BibliyografyaTurk Soylence Sozlugu Deniz Karakurt Turkiye 2011 OTRS CC BY SA 3 0 27 Aralik 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Kaynakca Turk Mitolojisi Ansiklopedik Sozluk Celal Beydili Yurt Yayinevi Sayfa 258 a b c d e f g h Bolukbasi Bartu 2022 Turk mitolojisi atlasi Presstij ss 94 112 ISBN 978 625 7543 69 9 20 Aralik 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Aralik 2023 Turk Mitolojisi Ansiklopedik Sozluk Celal Beydili Yurt Yayinevi Sayfa 276 16 Aralik 2011 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Ocak 2012 Dis baglantilarTurk Mitoloji Sozlugu Pinar Karaca7 Aralik 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Icci Idi Izi Iye Yiye Iyeler Yasar Kalafat 27 Eylul 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde Gok Tengri Inancinin Anadoludaki Izleri Yasar Kalafat olu kirik baglanti