Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Parlamentosu 7 Aralık 1918 tarihinde kurulmuştur Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Meclisi

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti Parlamentosu, 7 Aralık 1918 tarihinde kurulmuştur.

**Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Meclisinin Açılışı**

Kuruluşu

28 Mayıs 1918'de Transkafkasya Seymi'nde Müslüman fraksiyon kendisini Azerbaycan Millî Şûrası olarak ilan etti. Böylece Azerbaycan'ın ilk parlamentosu kurulmuş ve parlamenter cumhuriyetin temeli atılmıştır. İstiklâl Beyannamesi'nde Kurucu Meclis toplanıncaya kadar halkın seçtiği Millî Şura ve Millî Şura'ya karşı sorumlu olan Geçici Hükûmet'in, Azerbaycan'ı yöneteceği belirtilmiştir. 17 Eylül 1918'de, Fetali Han Hoyski kabinesinin kurulmasından üç ay sonra Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti hükûmeti Bakü'ye taşındı. Bakü başkent ilan edildi. 9 Kasım'da hilal ve sekizgen yıldız tasviri olan üç renkli bayrak, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin devlet bayrağı oldu. Sosyopolitik, ekonomik ve kültürel yaşamın çeşitli alanlarındaki çalışmalar daha da genişletildi. Parlamenter cumhuriyetin yasal normlarına ve kurallarına bağlı kalarak, Fetali Han Hoyski hükûmeti de Kurucu Meclis'in toplanması için hazırlıklara başladı. Bu amaçla özel bir komisyon oluşturuldu. 17 Haziran 1918 tarihli Millî Şura kararının üzerinden altı aydan daha kısa bir süre geçmesine rağmen, yani hükûmetin tek başına yönetme yetkisi olduğu halde Fetali Han Hoyski'nin girişimi ve isteği üzerine 16 Kasım 1918'de Azerbaycan Millî Şurası yeniden faaliyete başladı. Hükûmet Başkanı Fetali Han Hoyski'nin önerisi üzerine Azerbaycan Millî Şurası, Kurucu Meclisi toplama görevini üstlendi.

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Parlamentosunun ilk oturumu

Azerbaycan Millî Şurası'nda, 19 Kasım 1918 tarihinde M. E. Resulzade'nin başkanlık ettiği toplantıda Azerbaycan Parlamento tarihi için çok önemli kararlar alındı. 19 Kasım'daki toplantıda, devlet içinde yaşayan tüm milletlerin parlamentoda temsil edilmesi gerektiği belirtildi.

Kafkas takvimine göre bu bölgelerde 2.750.000 nüfus vardı. Bu nüfusun 1.900.000'i Müslüman, 500.000'i Ermeni ve 230.000'i Rus'tu. Her 24.000 kişiye bir temsilci olmak üzere Müslümanların 80, Ermenilerin 21, Rusların 10 temsilci göndermesi ve 120 üyeden oluşan Azerbaycan Parlamentosunun kurulmasına karar verildi. Kanuna göre Parlamento'ya seçilecek 21 Ermeni temsilciden 8'i Gence'den, 8'i Şuşa'dan ve 5'i Bakü Ermeni komitelerinden seçilmeliydi. Bakü'deki Rus Millî Şurası'ndan 10 temsilci, Alman Millî Teşkilatından 1 temsilci, Yahudi Millî Şurasından 1 temsilci, Gürcü Komitesinden 1 temsilci ve Leh Komitesinden 1 temsilci gönderilecekti. Ayrıca Bakü Sendikası Konseyi tarafından 3 temsilcinin, Bakü Sanayi ve Ticaret tarafından 2 temsilcinin Azerbaycan Cumhuriyeti Parlamentosuna gönderilmesi öngörülmüştür. Milletvekillerinin dokunulmazlığı vardı.

Azerbaycan Millî Meclisinin 19 Kasım 1918 tarihli toplantısında alınan karara göre, 1917 sonlarında Tüm Rusya Kurucu Meclisine seçilen 44 Türk-Müslüman temsilci doğrudan yeni parlamentoya dahil edildi. Kalan 36 Müslüman milletvekili ve diğer milletlerden temsilcilerin yeniden seçilmesi gerekiyordu. Yeni parlamentonun oluşumu 3 Aralık 1918'de tamamlanacaktı.

Azerbaycan Cumhuriyeti Parlamentosunun toplanmasına ilişkin olarak Azerbaycan Millî Konseyi adına 29 Kasım 1918'de, başkan M.E. Resulzade imzalı Azerbaycan ve Rus dillerinde "Bütün Azerbaycan halkına!" adlı bir bildiri yayınlandı. Bildiride şunlar belirtildi:

“

"Vatandaşlar! Savaş ve ihtilal sırasında olağanüstü hal nedeniyle grev yapan Azerbaycan Milli Şurası, bir kez daha Azerbaycan'ın başkenti Bakü'de toplandı. 19 Aralık'ta kabul edilen yasaya göre, 120 üyeli Millî Şura, 3 Aralık'a kadar Millet Meclisi (Parlamento) haline gelecektir. Meclise azınlık milletlerinin temsilcilerinin yanı sıra ülkenin illerinden vekiller de davet edilecek. Bu şekilde toplanacak milletvekilleri, Azerbaycan Parlamentosu genel seçimle toplanıncaya kadar ülkemizin sahibi olacak, kaderini belirleyecek, hükümetini kuracak ve çıkarlarını savunacaktır. Bize felaket ve sefaletten başka bir şey vermeyen düşmanlık ve anlaşmazlığı bir kenara bırakalım. Tarih hepimizi bir yerde yaşamaya zorladı. Yeni başlayan bir hayatın doğal zorluklarını kolaylıkla aşmak için hayatlarımızı akılcı ve insani temeller üzerine inşa edelim, birbirimizi sevelim ve saygı duyalım. Millî ve dinî farklılıklara rağmen tüm Azerbaycan vatandaşları aynı ülkenin çocuklarıdır. Ortak bir vatanda ortak bir yaşam kurmaları ve mutluluklarına birlikte kavuşmaları için birbirlerine ulaşmalı ve yardım etmelidirler.

”

7 Aralık 1918'de öğleden sonra saat 1'de Azerbaycan Parlamentosu'nun büyük açılışı Hacı Zeynalabdin Tağıyev'in Nikolayev Caddesi'ndeki eski kız okulu binasında (şimdi Fuzuli'nin adını taşıyan El Yazmaları Enstitüsü binası) gerçekleşti. Müslüman Doğu'nun tamamında zamanın en demokratik ilkeleri temelinde kurulan ilk parlamento oldu. Azerbaycan Millî Konseyi Başkanı Mehmed Emin Resulzade parlamentonun açılışında bir tebrik konuşması yaptı.

Müsavat grubunun önerisi üzerine Meclis başkanı olarak Alimerdan Topçubaşov, baş yardımcısı olarak da Dr. Hasan bey Ağayev seçildi. A. Topçubaşov, Paris Barış Konferansı için seyahatte olduğu için, parlamentonun faaliyetlerine H. Ağayev başkanlık etti. Parlamentonun ilk oturumunda Fetali Han Hoyski hükûmetinin istifası kabul edildi ve yeni bir hükûmetin kurulmasına karar verildi. Yeni hükûmetin kurulması yeniden F. Hoyski'ye verildi.

26 Aralık 1918'de, F. Hoyski programıyla parlamentoya hitap etti ve yeni hükûmetin kuruluşunu onay için sundu. Parlamento, hükûmetin programını kabul etti ve F. Hoyski tarafından kurulan hükûmete güvenoyu verdi.

Ermenilere 21, Ruslara 10 sandalye ayrılmasına rağmen açılışa katılmamışlardır. Bakü Rus Millî Şurası, Azerbaycan'ın bağımsızlığını ilan ederken "birleşik ve bölünmez Rusya" fikrini ihlal ettiğini söyleyerek parlamentoya katılmama kararı aldı. İddiaya göre, Rus Millî Şurasının parlamento ve hükûmete katılımı, Azerbaycan'ın uluslararası arenada tanınmasını kolaylaştıran "Azerbaycan'ın Rusya'dan ayrıldığı gerçeğinin tanınması" anlamına geleceği için uluslararası arenada tanınmasını kolaylaştıracaktı. Rus Millî Şurasının kararı, Azerbaycan parlamentosunun toplanmasını ve temsilcilerinin oraya katılımını destekleyen Rus halkının görüşlerini yansıtmıyordu. Bu yüzden Bakü'de faaliyet gösteren "Rus-Slav Cemiyeti"; Azerbaycan Millî Şurası başkanı M.E. Resulzade'ye, bu cemiyetin temsilcilerinin Azerbaycan'da "devlet kurma çalışmalarına katılmak için" Parlamento'ya girmelerine izin verilmesi çağrısında bulundular.

O dönemde Ermeniler, Rus Millî Şurasını savundular ve bir süre parlamento oturumlarına katılmadılar. Ermenilerin, Azerbaycan Parlamentosuna katılmama stratejisi iki aydan fazla devam etti. Son olarak, Parlamento'ya katılmaya karar verdiler. Azerbaycan Parlamentosunda, Ermeni ve Taşnagsütün olmak üzere iki grup oluşturdular.

Ayrıca, 100'den az milletvekili olan parlamentoda 11 farklı grubun varlığı, karmaşık bir iç ve dış ortamda bağımsız bir devletin inşasını ciddi şekilde engellemiştir. Örneğin, parlamentonun sosyalist bloğu, Azerbaycan'ın Sovyet Rusya'ya ilhakını düzenli olarak teşvik etmiş ve en sonunda Kızıl Ordu'nun müdahalesini savunmuştur.

Parlamento teşkilatına ilişkin kanunun 120 Parlamento üyesini öngördüğü, ancak çeşitli nedenlerle bu sayı Parlamento'da hiç bulunmadığı belirtilmelidir.

Parlamentonun I. dönemi

İlk dönem 27 Mayıs'tan 19 Kasım 1918'e kadar sürdü. Bu altı ayda Azerbaycan Millî Şurası adı altında hareket eden ve 44 Müslüman-Türk temsilciden oluşan ilk Azerbaycan Parlamentosu tarihi kararlar aldı. İlk Parlamento 28 Mayıs 1918'de Azerbaycan'ın bağımsızlığını ilan etti, ülkenin yönetimini devraldı ve İstiklâl Beyannamesi'ni kabul etti.

Azerbaycan Millî Şurası tarafından Tiflis'te (Gürcistan) ilan edilen İstiklâl Beyannamesi, Azerbaycan demokrasi ve parlamento tarihindeki önemini hala korumaktadır.

Millî Şura döneminde Azerbaycan Parlamentosunda sadece 10 toplantı yapılmıştır. İlk toplantı 27 Mayıs 1918'de Tiflis'te, son toplantı ise 19 Kasım 1918'de Bakü'de yapıldı. Azerbaycan Millî Şurası, 27 Mayıs'ta kuruldu, 17 Haziran'da askıya alındı ve tüm yasama ve yürütme yetkisini, Kurucu Meclis'in en geç altı ay içinde toplanmasına bağlı olarak Geçici Hükûmete devretti. Halk Cumhuriyeti hükûmetinin 17 Eylül 1918'de Bakü'ye taşınmasının ardından Azerbaycan Millî Şurası, 16 Kasım'da faaliyetlerine yeniden başladı. 19 Kasım'da Azerbaycan Millî Şurası, aynı yılın 3 Aralık günü geniş tabanlı Azerbaycan Parlamentosu olan Kurucu Meclis'in toplanmasına ilişkin bir yasayı kabul etti ve faaliyetlerini durdurdu. Azerbaycan Parlamentosu faaliyetlerinin bu döneminde Tiflis, Gence ve Bakü'de görev yaptı.

Parlamentonun II. dönemi

Parlamentonun Bakü dönemi olarak adlandırılan ikinci dönemi, 7 Aralık 1918'den 27 Nisan 1920'ye kadar sadece 17 ay sürdü. İlk toplantı 7 Aralık 1918'de, son toplantı 27 Nisan 1920'de yapılmıştır. Bu dönemde Parlamento'da toplam 145 oturum yapıldı. Yetersayı nedeniyle bu toplantıların 15'i gerçekleşmedi. Kalan 130 toplantıdan ikisi Azerbaycan'ın bağımsızlığının ve Bakü'nün kurtuluşunun ilk yıldönümleri vesilesiyle sırasıyla 28 Mayıs ve 15 Eylül 1919 tarihlerinde yapıldı; 12 Mart 1919 ve 12 Mart 1920'de Rus Devriminin 2. ve 3. yıldönümleri; 27 Haziran 1919'da Azerbaycan ile Gürcistan arasında askeri işbirliği anlaşmasının imzalanması ve 14 Ocak 1920'de Azerbaycan'ın bağımsızlığının Paris Barış Konferansı üye devletleri tarafından fiilen tanınması vesilesiyle yapılmıştır. Oturumlardan ikisi olağanüstü hâlle ilgiliydi: 20 Aralık 1918'de Ermenistan'ın Gürcistan'a savaş ilanı ve 17 Mart 1920'de Gürcistan ile Azerbaycan arasındaki ekonomik işbirliği anlaşmalarının onaylanması. Kalan toplantılarda ülkenin iç ve dış politikası, ekonomik ve mali meseleler, mevzuatın tartışılması ve kabulü, ordunun kurulması ve diğer konular ele alındı.

Birinci Dünya Savaşı'nda büyük güçlerin dünyayı paylaşma mücadelesinin belli bir aşamaya girdiği ve ülkenin yeni bir işgal tehdidiyle karşı karşıya kaldığı bir iç ve dış tarihi ortamda faaliyet gösteren Azerbaycan Parlamentosu, faaliyetlerinin çoğunu devlet bağımsızlığını korumaya ve ordu inşasına adadı. Parlamento tarafından bu alanda kabul edilen kanun ve kararların tartışılmasında, parlamento üyelerinin dayanışma ve oybirliği gösterdiği belirtilmelidir.

Parlamento ve eğitim

Azerbaycan Halk Cumhuriyeti hükûmeti ve parlamentosu; bilim, eğitim, halk eğitimi ve sağlığın gelişmesine odaklandı. Ülkenin her yerinde okullar, spor salonları, kız okulları, kreşler, kısa süreli öğretmen yetiştirme kursları, kütüphaneler açıldı, kırsalda hastaneler ve sağlık görevlileri ağı oluşturuldu ve bulaşıcı hastalıklarla mücadele edildi.

1919'da Bakü Devlet Üniversitesi Amblemi

Bu bağlamda 1 Eylül 1919'da Parlamento tarafından kabul edilen Bakü Devlet Üniversitesi'nin kuruluşuna ilişkin kanunu vurgulamak gerekir.

Bu dönemde Azerbaycan Parlamentosu; hükûmetin önerisi üzerine, kamu masrafları ile 100 genç Azerbaycanlının yurtdışına eğitim görmek üzere gönderilmesi için bir yasa çıkardı. Yurtdışına gönderilecek gençleri belirlemek için Mehmed Emin Resulzade başkanlığında altı kişiden oluşan özel bir yarışma komisyonu kurmuştur. Komisyonun kararına göre 45 kişi Fransa'da, 23'ü İtalya'da, 10'u İngiltere'de ve 9'u Türkiye'de üniversitelere gönderildi. Rusya'da okumak üzere seçilen on üç genç, İç Savaşın patlak vermesi nedeniyle oraya gidemedi.

Parlamento ve dış politika

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Parlamentosu ve Hükûmeti, uluslararası alanda tanınmak için çalıştı. Bu bağlamda 28 Aralık 1918'de Parlamento Başkanı A. Topçubaşov başkanlığında bir heyetin Paris Barış Konferansı'na gönderilmesine karar verildi. Cumhuriyet döneminin önde gelen devlet adamı A. Topçubaşov, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin bir dizi büyük devlet tarafından fiilen tanınmasına vesile olsa da, bu alandaki faaliyeti Azerbaycan'ın Kızıl Ordu tarafından işgali ile kesintiye uğradı.

Azerbaycan Parlamentosu ve Cumhuriyet Hükûmetinin faaliyetlerinde en önemli konulardan biri yakın komşularla ilişkiler ve sınır meseleleri olmuştur. Azerbaycan ile Gürcistan'la ilişkiler çok sıkı çalışmalardan sonra normalleşmesine rağmen, Ermenistan hükûmetinin toprak iddiaları nedeniyle Azerbaycan-Ermenistan ilişkilerini normale döndürmek mümkün olmadı.

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti döneminde,Kaçar hanedanlığı tarafından yönetilen komşu İran ile bir takım anlaşma ve antlaşmalar imzalanmış ve bu belgeler Parlamento tarafından onaylanmıştır.

Kanunların kabulü

Parlamentoya 270'ten fazla yasa tasarısı sunuldu ve bunların yaklaşık 230'u kabul edildi. Parlamento yasalarının hazırlanmasına, tartışılmasına ve onaylanmasına 11 fraksiyon ve gruptan milletvekili katıldı.

Parlamentoda 11 komisyon vardı. Parlamentonun faaliyetleri, bu amaç için özel olarak geliştirilmiş bir tüzük - "Azerbaycan Parlamentosu İçtüzüğü" ile yönetildi.

M.E. Resulzade, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Parlamentosunun faaliyetini şu şekilde değerlendirdi:

“

Milli Meclis, ülkenin tüm sınıflarını ve milletlerini temsil etti ve devletin kaderini tamamen yönetti. O olmasaydı, hiçbir emir alınmazdı, hiçbir masraf yapılmazdı, hiçbir savaş çıkmazdı, barış imzalanmazdı. Hükümet, parlamentonun güvenini kazanınca orada kalır, kaybettiğinde düşerdi. Ortada hükümdar olacak bir yol yoktu. Parlamento tek hakimdi..

”

Parlamentonun sonu

1920 yılında 26-27 Nisan gecesi Kızıl Ordu savaş ilan etmeden Azerbaycan devletinin sınırları aştı ve Bakü'ye saldırıya geçti. Bakü aynı zamanda denizden de kuşatıldı. 27 Nisan sabahı erken saatlerde silahlı komünist gruplar, hem şehir içinde hem de dışında önemli tesislere el koydu. Nitekim, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti'nin devrilmesi bağlamında işgalcilerin emirlerine göre hareket eden komünist bir heyet; Azerbaycan Komünist Partisi Merkez Komitesi, Rusya Komünist Partisi'nin Kafkasya Bölge Komitesi Bakü Bürosu ve Merkez İşçi Konferansı adına Azerbaycan Parlamentosunun iktidarı devretmesini isteyen bir ültimatom yayınladı. O sırada, hükûmet başkanı Nasib Bey Yusufbeyli'nin 30 Mart'ta istifasının ardından Mehmed Hasan Hacınski başkanlığındaki özel bir komisyona yeni bir hükûmet kurma talimatı verilmişti. Azerbaycan Bolşevikleriyle yakın ilişkileri olan Mehmed Hasan Hacınski, komünistlerle görüştü. Ültimatomun ve komisyonun yaptığı görüşmelerin sonuçları, Mehmed Yusuf Caferov başkanlığındaki parlamentonun son (145.) oturumunda tartışıldı. 27 Nisan saat 20.45'te başlayan toplantı 23.25'e kadar sürdü. M.E.Resulzade'nin önerisi ile görüşmeler sırasında meclisin kapıları halka açıldı. M.E. Resulzade konuşmasında şunları söyledi:

“

Efendiler! Milletin bilgisi olmadan tarihi kararımızı vermeyelim. Ülke meclisinin kapısını açık bırakalım ki herkes ne kadar tehlikeli bir durumda olduğumuzu ve hangi kararı vereceğimizi bilsin. Bu nedenle meclisimizin kapılarını millete kapatmamayı ve milletin bilgisi olmadan karar vermemeyi öneriyorum.

”

Ültimatom hakkında bilgi veren M.H. Hacınski, iktidarın bu gece komünistlere devredilmesi gerektiğini söyledi. Aksi takdirde Azerbaycan Komünist Partisi Merkez Komitesi, iktidarı Kızıl Ordu'ya devretmek için elinden geleni yapacağını belirtmişti. Komünistler ayrıca, iktidar onlara devredilmezse, Müsavat partisi de dahil olmak üzere Parlamento'da temsil edilen siyasi partilerin yasaklanacağı konusunda uyardılar. Bu yüzden M.H. Hacınski, hükûmetin gönüllü olarak devredilmemesi halinde sonuçların tüm sorumluluğunun Parlamento üyelerine ait olduğu konusunda uyardı. M.H. Hacınski konuşmasının sonunda milletvekillerini mevcut durumda "ulusun kurtuluşu için" tek doğru kararı vermeye çağırdı. Ancak Samed Ağa Ağamalıoğlu, Kara bey Karabeyov, Aslan bey Safikürdski, Mehmed Emin Resulzade ve ; M.H. Hacınski hükûmetinin komünistlere kayıtsız şartsız teslim olma teklifine karşı çıktı. Ancak kan dökülmesini önlemek için sadece belirli koşullarda, ülkenin bağımsızlığını korumak şartıyla, komünistlere iktidarın devrine desteklerini ifade ettiler. Sonuç olarak Parlamento, oy çoğunluğuyla iktidarı aşağıdaki koşullarda komünistlere devretmeye karar verdi:

Sovyet hükûmeti tarafından yönetilen Azerbaycan'ın tam bağımsızlığı korunacaktır;
Azerbaycan Komünist Partisi tarafından kurulan hükûmet geçici bir organ olacaktır;
Azerbaycan'ın nihai hükûmet biçimi, herhangi bir dış baskıdan bağımsız bir şekilde, Azerbaycan'ın yüksek yasama organı olan işçi, köylü ve asker temsilciler sovyeti tarafından belirlenecektir;
Tüm hükûmet çalışanları görevde kalacak ancak önemli pozisyonunda olanlar değiştirilebilecektir;
Yeni kurulan geçici komünist hükûmet, Parlamento ve Hükûmet üyelerinin can ve mallarının dokunulmazlığını garanti edecektir;
Kızıl Ordu'nun Bakü'ye girmesini engellemek için önlemler alınacaktır;
Yeni hükûmet, nereden olursa olsun, Azerbaycan'ın bağımsızlığını baltalamayı amaçlayan tüm yabancı güçlere karşı kararlı önlemler alacaktır.

Sonuç olarak, toplam 23 ay süren Azerbaycan Halk Cumhuriyeti, Sovyetler Birliği tarafından işgal edildi. Azerbaycan halkının tarihindeki ilk parlamenter cumhuriyet olan Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti; Türk-İslam dünyası da dahil olmak üzere tüm Doğu'da demokratik, laik, hukuk devletinin ilk örneği oldu.

Ayrıca bakınız

Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti

Dış bağlantılar

Azərbaycan Respublikasının Parlamenti. Bakü. 2008, 519 s. 20 Şubat 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. I cilt. Bakü: Lider nəşriyyatı, 2004, 440 s. 13 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920), Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). I kitap. - Bakü, "Azərbaycan" nəşriyyatı, 1998, 976 s. 19 Şubat 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920). Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). II kitap. - Bakü, "Azərbaycan" nəşriyyatı, 1998, 992 s. 20 Şubat 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

Kaynakça

^ "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920), Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). I cild. - Bakı, "Azərbaycan" nəşriyyatı, 1998, s. 4-6" (PDF). 19 Şubat 2018 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 6 Ekim 2020.
^ Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild, s. 36
^ Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi: fond 895, siyahı 1, iş 25, vərəq 3,4,5.
^ Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. İki cilddə. I cild. Bakı: Lider nəşriyyatı, 2004, s. 36
^ "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920), Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). I cild, s. 7" (PDF). 19 Şubat 2018 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 6 Ekim 2020.
^ Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi: Fond 895, siyahı 3, iş 7, vərəq 29
^ Azərbaycan qəzeti, 6 dekabr, 1918-ci il
^ ^a ^b ^c "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920), Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). I cild, s. 7-8" (PDF). 19 Şubat 2018 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 6 Ekim 2020.
^ ^a ^b ^c Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild, s. 37
^ Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild, s. 164
^ ^a ^b ^c Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild, s. 43
^ ^a ^b Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild, s. 44
^ Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild, s. 45
^ Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. İki cilddə. I cild. Bakı: Lider nəşriyyatı, 2004, s. 45
^ ^a ^b ^c Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild, s. 46-49
^ Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası, I cild, s. 46
^ "Kommunist" qəzeti, 1920-ci il, 6 may

[1] "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920), Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). I cild. - Bakı, "Azərbaycan" nəşriyyatı, 1998, s. 4-6" (PDF). 19 Şubat 2018 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 6 Ekim 2020.

[2] Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild, s. 36

[3] Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi: fond 895, siyahı 1, iş 25, vərəq 3,4,5.

[4] Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. İki cilddə. I cild. Bakı: Lider nəşriyyatı, 2004, s. 36

[5] "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920), Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). I cild, s. 7" (PDF). 19 Şubat 2018 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 6 Ekim 2020.

[6] Azərbaycan Respublikasının Dövlət Arxivi: Fond 895, siyahı 3, iş 7, vərəq 29

[7] Azərbaycan qəzeti, 6 dekabr, 1918-ci il

[:0-8] "Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti (1918-1920), Parlament (Stenoqrafik hesabatlar). I cild, s. 7-8" (PDF). 19 Şubat 2018 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 6 Ekim 2020.

[:2-9] Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild, s. 37

[:1-10] Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild, s. 164

[:3-11] Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild, s. 43

[:4-12] Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild, s. 44

[13] Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild, s. 45

[14] Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. İki cilddə. I cild. Bakı: Lider nəşriyyatı, 2004, s. 45

[:5-15] Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası. I cild, s. 46-49

[16] Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Ensiklopediyası, I cild, s. 46

[17] "Kommunist" qəzeti, 1920-ci il, 6 may