Bakur Türkçe Kuzey veya tam adıyla Bir Gerilla Belgeseli Bakur yönetmenliğini ve nun gerçekleştirdiği 2015 çık

Bakur (Türkçe: Kuzey) veya tam adıyla Bir Gerilla Belgeseli: Bakur, yönetmenliğini ve 'nun gerçekleştirdiği 2015 çıkışlı politik belgesel. Belgesel, PKK mensuplarının aktivitelerinin açıkça görüntülenmek suretiyle Türkiye'de kamusal alana aktarılan ilk çalışmadır. Bakur; çeşitli etkinlikler kapsamında Türkiye'nin çeşitli kentleri ile birlikte birçok ülkede gösterimler gerçekleştirmiştir.^[]

Bakur
Kuzey

Yönetmen
Yapımcı	Ayşe Çetinbaş
Görüntü yönetmeni	Koray Kesik
Kurgu	Burak Dal
Yapım şirketi	Surela Film Yapım
Cinsi	Belgesel film
Renk	Renkli
Yapım yılı	2015
Çıkış tarih(ler)i	4 Eylül 2015 (2015-09-04) (Montreal)
Süre	92 dakika
Ülke	Türkiye
Dil	Kürtçe Türkçe
Diğer adları	Bir Gerilla Belgeseli: Bakur

Konusu

Belgesel, PKK militanlarının Diyarbakır, Tunceli ve Cizre'de kurulan üç kamptaki gündelik yaşamlarını detaylı bir şekilde anlatmaktadır. Belgeselde ele alınan olaylar 21 Mart 2013 tarihinde Diyarbakır'da gerçekleştirilen Nevruz etkinliğinde Abdullah Öcalan'ın PKK'ya geri çekilme çağrısıyla başlamakta ve dağdaki PKK mensuplarının geri çekilme sürecine verdikleri tepkiler, dağlarla kurdukları ilişkiler ve siyasi hayat anlatılmaktadır.

Yapım

Çekimler

Belgeselin yönetmenlerinden Ertuğrul Mavioğlu, belgeselin PKK kamplarında çekilmesi için örgütten izin alındığını, bu kapsamda örgütün hakim olduğu sahalara girdiklerini bildirmiş, yaklaşık iki yıl süren çekimler sırasında örgütten veya devletten herhangi bir müdahale görmediklerini ifade etmiştir. Ayrıca Mavioğlu daha önce de kamplarda belgesel çekmek için için PKK'dan talepte bulunduklarını, fakat ateşkes koşullarının olmaması nedeniyle reddedildiğini bildirmiştir.

Görüntülenen kişiler

Belgeselde, Tunceli Ovacık Cumhuriyet Savcısı Murat Uzun'un 19 Eylül 2012'de suikast sonucu öldürülmesi emrini veren ve Cumhuriyet Halk Partisi Tunceli Milletvekili Hüseyin Aygün'ün kaçırılması olayına karıştığı iddia edilen PKK'nın bölge sorumlusu Azad Cüngüş kod adlı Gürbüz Topçu da yer aldı. Kahramanmaraş'ın Nurhak ilçesi Barış Mahallesi Festival Alanı'nda, 29 Ağustos'ta takibin ardından durdurulan şüpheli araçtakiler güvenlik birimlerine ateş açtı çıkan çatışmada, 2'si ölü, 2'si sağ, biri yaralı olmak üzere 5 bölücü terör örgütü mensubu etkisiz hale getirildi. Ağır yaralanan kişinin Gürbüz Topçu olduğu anlaşıldı. Türkiye Cumhuriyeti Sağlık Bakanlığı tarafından Gürbüz Topçu iyileştirildi hayati tehlikeyi atlattı ve tutuklandı. Ayrıca belgeselde PKK'nın kurucu kadrolarından Bahoz Erdal, Murat Karayılan, Cemil Bayık ve Ali Haydar Kaytan'ın kuruluş dönemindeki olaylardan başlayıp örgütün güncel hedeflerini konu alan açıklamaları aktarılmıştır.

Gösterimler

Belgesel aralarında , Montreal Dünya Filmleri Festivali, , , 'nin de bulduğu birçok film festivalinde gösterimi gerçekleştirildi.

Demirören Haber Ajansı Aralık 2018'de belgeselde yer alan görüntüleri "PKK ve MLKP'nin üst düzey yöneticileri ile çatışma görüntüleri" olarak servis etti. Ajansa abone pek çok haber kaynağı tarafından DHA logosu kullanılarak aktarılan görüntülerde “Tunceli’de mağarada sıkıştırılan teröristlerin görüntüleri ilk kez ortaya çıktı” başlığı kullanıldı.

Karşılama

Eleştiriler

Türk gazeteci ve yazar Etyen Mahçupyan, 16 Nisan 2015'te Akşam gazetesinde kaleme aldığı köşe yazısında; "Filme emek verdiniz, sizin için tabii ki kıymetli. Ama kusura bakmazsanız görüntü dışında sanatla pek ilgisi yok. Bir ifade özgürlüğü meselesi olarak görülebilir ama silahı meşru kılan, insanların ölümünü zımnen onaylayan ve de hiç objektif olmayan bir PKK güzellemesi yapılmış." ifadelerine yer verdi. Kültür ve Turizm Bakanlığı Nisan 2015'te yaptığı yazılı açıklamada belgesel hakkında, "..Ayrıca filmle ilgili yapılan haberlerde "PKK belgeseli" nitelemesinin kullanılmasının da işaret ettiği gibi ortada terör örgütü propagandasının söz konusu olması hiçbir şekilde temel demokratik değerlerle ve düşünce özgürlüğünün evrensel kriterleriyle bağdaşmayan bir durumdur." ifadelerini kullandı. 2016 yılında, Uluslararası İstanbul Film Festivali'nin Bakur belgeselinin gösterimine izin verip, fotoğraf sanatçısı Ara Güler'in İstanbul'a duyduğu sevgiyi konu alan "İstanbul'un Gözü" adlı belgeseli festivale kabul etmemesi birçok sinema eleştirmeni, yönetmen ve yapımcı tarafından eleştirildi. Yönetmen İsmail Güneş, geçen yıl festival programında yer alan Bakur'a atıfta bulunarak, "belgeselin festival programına alınmamış olmasını doğru bulmadığını ve festivalin yaklaşımının ideolojik olduğunu" vurguladı. Kültür ve Turizm Bakanı Ömer Çelik ise sosyal medya hesabı üzerinden yaptığı açıklamada "Bu kadar profesyonel organizasyonlarda bu kadar açık terör propagandasına destek verilmesi izah edilemez" dedi.

The Guardian yazarı Laya Maheshwari, belgeselin PKK üyelerinin yaşamları yönüne odaklandığını ve böylece onların Türkiye hükûmetinin "barışa zarar veren canavarlar" şeklindeki algısının aksine çok yönlü bireyler olduğunu öne çıkardığını ifade etti. Bununla birlikte belgeseldeki militanların yakında terk etmek zorunda kalacakları mevziler konusunda üzüntü duyduğunu ve buna yol açan durumun barış koşullarının sona ereceklerine dair şüpheler olduğunu belirtti.Milliyet gazetesi yazarlarından Güneri Cıvaoğlu 17 Nisan 2015'te paylaştığı yazısında, "..'Bakur' gösterilseydi hiç de böyle yankıların odağında olmazdı. Şimdi... Görürsünüz 'Türkiye'de yasaklanan film' sunumuyla uluslararası festivallerin gözdesi olur. Belki ödüller bile alabilir. Türkiye'ye düşürülecek 'sansürcü' gölgesi de cabası." ifadelerini kullandı.

Akşam gazetesi 22 Ekim 2015 tarihinde "Film bitti" manşetiyle yer verdiği haberde; belgeselde görünen PKK mensuplarından Özgür Rohat kod adlı Ümit Ölçen ve Helin Faraşin kod adlı Gülistan Önen'in Ekim 2015'te Türk Silahlı Kuvvetleri'nin Tunceli'nin Pülümür ilçesinde düzenlediği operasyonda altı PKK'lı ile birlikte öldürülmesine atıfta bulunarak, belgeselin PKK'yı şirin göstermek amacıyla çekildiğini ve PKK'lıları hümanist ve özgürlük savaşçısı olarak gösteren çevrelerin tezlerinin çöktüğünü ileri sürdü.

Kazandığı ve aday gösterildiği ödüller

Ödül & Festival	Tören tarihi	Kategori	Ödülü alan(lar) veya aday olan(lar)	Sonuç
	27 Ağustos 2016	"Büyük Ödül"	Çayan Demirel, Ertuğrul Mavioğlu	Kazandı
Ayşenur Zarakolu Düşünce ve İfade Özgürlüğü Ödülü	9 Mayıs 2015		Bakur	Kazandı
	22 Kasım 2015	"En İyi Belgesel"	Çayan Demirel, Ertuğrul Mavioğlu	Adaylık
Festival International Signes de Nuit in Berlin	Ocak 2016	SIGNS Ödülü	Bakur	Kazandı
	Mayıs 2016	Altın Palmiye Belgesel Ödülü	Bakur	Kazandı
	Ağustos 2016	Grand Prix Ödülü	Bakur	Kazandı

Tartışmalar

Konu olduğu davalar

2015 yılında, Ovacık Cumhuriyet Başsavcısı Murat Uzun'un eşi Cihan Uzun, eşinin suikast emrini veren Azad Cüngüş kod adlı Gürbüz Topçu'nun belgeselde yer aldığı, eşine ve kendisine hakarette bulunulduğu ve PKK örgütünün propagandasının yapıldığı gerekçesiyle belgesel yapımcısı, yönetmeni ve belgeselde yer alanlar hakkında Cumhuriyet Savcılığı'na suç duyurusunda bulundu.

Aralık 2017'de belgesel filmin yönetmenleri Çayan Demirel ve Ertuğrul Mavioğlu'na "terör propagandası" suçlamasıyla dava açıldı. Batman 2. Ağır Ceza Mahkemesi tarafından kabul edilen iddianamede, "Bakur (Kuzey) isimli belgeselin, PKK/KCK terör örgütünün, cebir, şiddet veya tehdit içeren yöntemlerini meşru gösterecek veya övecek veya bu yöntemlere başvurmayı teşkil edecek nitelikte" olduğu yer aldı. Filmin yönetmenlerinden Ertuğrul Mavioğlu yöneltilen suçlamalara tepki göstererek "Ben bu davayı gayrimeşru, hukuksuz olarak görüyorum" ifadelerini kullandı.

Oyuncu Hazar Ergüçlü belgeseli sosyal medyada paylaşması sonrası adli kovuşturmaya maruz kaldı.

Sansürlenmesi

Bakur, 4-19 Nisan 2015 tarihleri arasında gerçekleştirilen 34. Uluslararası İstanbul Film Festivali kapsamında gösterilmeye hak hazanmış, fakat filmin gösterimi Türkiye Cumhuriyeti Kültür ve Turizm Bakanlığı'nın engellemeleri sonucu gösterimden bir gün önce iptal edilmiştir. Bunun üzerine yüzden fazla sayıda sanatçı "baskı ve sansür" suçlamasıyla açık bir mektup yayınlamıştır. Kültür Bakanlığı, festival yönetimine gönderdiği tebligatla "Kayıt ve tescil belgesi almamış olan yerli filmlerin programdan çıkarılmasını" istemiş, ardından tebligata göre gereğini yapmak zorunda olduklarını belirten Festival yöneticileri, filmin gösteriminin iptal edildiğini duyurmuştur.

Bununla birlikte film kapsamında 10-14 Kasım 2015 tarihleri arasında İsveç'te gösterilmek istenmiş, fakat Türkiye hükûmeti bu gösterimi engellemeye çalışmıştır. Stockholm Film Festivali Şefi Git Scheynius, festival programını açıkladığı basın toplantısında kendisine yöneltilen bir soru üzerine Türkiye'nin büyükelçilik nezdinde filmin gösterilmesini engellemek için girişimde bulunduklarını doğrulamış ve büyükelçilik ile diyalogların sürdüğünü söylemiştir.

Kaynakça

^ ^a ^b ^c Carney, Josh. Kurdish Documentary Cinema in Turkey The Politics and Aesthetics of Identity and Resistance (İngilizce). Cambridge Scholars Publishing. ss. 140-162. ISBN . 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.
^ . 14 Mayıs 2015. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2017.
^ . 4 Mayıs 2017. 7 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.
^ ^a ^b . 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.
^ . 25 Ocak 2017. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2017.
^ Ongun, Selin (19 Nisan 2015). "'Dağdan inmek istemiyoruz diyorlar'". Cumhuriyet Gazetesi. cumhuriyet.com.tr. 25 Aralık 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Aralık 2017.
^ ^a ^b ^c Akgül, Elif (11 Nisan 2015). "Festivalde Bir Gerilla Belgeseli: Bakur (Kuzey)". Bianet. bianet.org. 25 Aralık 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Aralık 2017.
^ . Akşam. 15 Nisan 2015. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.
^ ^a ^b ^c . surelafilm.com. Sürela Film. 10 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2018.
^ . Sputnik. 22 Aralık 2018. 22 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2018.
^ . Gazete duvar. 22 Aralık 2018. 22 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2018.
^ Mahçupyan, Etyen (16 Nisan 2015). . Akşam. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2017.
^ . Agos. 13 Nisan 2015. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.
^ "İstanbul'un Gözü belgeseli hakkında ünlüler ne dedi?". Hürriyet. 23 Mart 2016. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.
^ "Ömer Çelik: "Açık terör propagandası"". OdaTV. 15 Nisan 2015. 27 Aralık 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.
^ ^a ^b Maheshwari, Laya (20 Nisan 2015). "Counter-punch: why Turkey's ban on PKK documentary North is a waste of time" (İngilizce). The Guardian. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.
^ . Milliyet. 17 Nisan 2017. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.
^ "O filmdeki isimler öldürüldü". OdaTV. 22 Ekim 2015. 25 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Mayıs 2018.
^ ^a ^b . Sözcü. 22 Ekim 2015. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2017.
^ "Akşam Gazetesi Manşeti - 22 Ekim 2015 Perşembe". Medyafaresi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2018. ^[]
^ . 29 Ağustos 2016. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.
^ "Ayşenur Zarakolu Düşünce Özgürlüğü Ödülleri Verildi". 9 Mayıs 2016. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.
^ . 16 Kasım 2015. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.
^ . mexicofilmfestival.com (İngilizce). Mexico City Uluslararası Film Festivali. 10 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2018.
^ . Star. 16 Nisan 2015. 29 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2017.
^ . Sputnik. 20 Aralık 2017. 22 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2017.
^ . 30 Ekim 2017. 12 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2018.
^ Berktaş, Esin (15 Temmuz 2015). (İngilizce). Heinrich Böll Stiftung. 20 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.
^ . İstanbul Kültür Sanat Vakfı. 20 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2017.
^ Letsch, Constanze (13 Nisan 2017). "Film-makers withdraw from Istanbul festival in censorship protest" (İngilizce). The Guardian. 20 Ekim 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.
^ "Gösterimi engellenen Bakur'un yapımcısı sansürün adresini gösterdi: Kültür Bakanlığı!". T24. t24.com.tr. 12 Nisan 2015. 25 Aralık 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Aralık 2017.
^ Hanns-Georg, Rodek (1 Kasım 2017). (İngilizce). 2 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.
^ Kuseyri, Murat (24 Ekim 2015). . Evrensel Gazetesi. evrensel.net. 25 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2017.

Dış bağlantılar

Surela Film - Bir Gerilla Belgeseli: BAKUR12 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
IMDb'de Bakur

[JoshCarney-1] Carney, Josh. Kurdish Documentary Cinema in Turkey The Politics and Aesthetics of Identity and Resistance (İngilizce). Cambridge Scholars Publishing. ss. 140-162. ISBN . 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.

[2] . 14 Mayıs 2015. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2017.

[3] . 4 Mayıs 2017. 7 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.

[Surela-4] . 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.

[5] . 25 Ocak 2017. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2017.

[6] Ongun, Selin (19 Nisan 2015). "'Dağdan inmek istemiyoruz diyorlar'". Cumhuriyet Gazetesi. cumhuriyet.com.tr. 25 Aralık 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Aralık 2017.

[Akgul-7] Akgül, Elif (11 Nisan 2015). "Festivalde Bir Gerilla Belgeseli: Bakur (Kuzey)". Bianet. bianet.org. 25 Aralık 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Aralık 2017.

[Akşam-8] . Akşam. 15 Nisan 2015. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.

[surela-9] . surelafilm.com. Sürela Film. 10 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2018.

[10] . Sputnik. 22 Aralık 2018. 22 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2018.

[11] . Gazete duvar. 22 Aralık 2018. 22 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2018.

[12] Mahçupyan, Etyen (16 Nisan 2015). . Akşam. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2017.

[13] . Agos. 13 Nisan 2015. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.

[14] "İstanbul'un Gözü belgeseli hakkında ünlüler ne dedi?". Hürriyet. 23 Mart 2016. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.

[OdaTV-15] "Ömer Çelik: "Açık terör propagandası"". OdaTV. 15 Nisan 2015. 27 Aralık 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.

[Guardian-16] Maheshwari, Laya (20 Nisan 2015). "Counter-punch: why Turkey's ban on PKK documentary North is a waste of time" (İngilizce). The Guardian. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.

[17] . Milliyet. 17 Nisan 2017. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.

[18] "O filmdeki isimler öldürüldü". OdaTV. 22 Ekim 2015. 25 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Mayıs 2018.

[Sözcü-19] . Sözcü. 22 Ekim 2015. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2017.

[20] "Akşam Gazetesi Manşeti - 22 Ekim 2015 Perşembe". Medyafaresi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2018. ^[]

[21] . 29 Ağustos 2016. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.

[22] "Ayşenur Zarakolu Düşünce Özgürlüğü Ödülleri Verildi". 9 Mayıs 2016. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.

[23] . 16 Kasım 2015. 26 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.

[24] . mexicofilmfestival.com (İngilizce). Mexico City Uluslararası Film Festivali. 10 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Ocak 2018.

[Star-25] . Star. 16 Nisan 2015. 29 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Aralık 2017.

[Sputnik-26] . Sputnik. 20 Aralık 2017. 22 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 20 Aralık 2017.

[27] . 30 Ekim 2017. 12 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Ocak 2018.

[28] Berktaş, Esin (15 Temmuz 2015). (İngilizce). Heinrich Böll Stiftung. 20 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.

[29] . İstanbul Kültür Sanat Vakfı. 20 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 25 Aralık 2017.

[30] Letsch, Constanze (13 Nisan 2017). "Film-makers withdraw from Istanbul festival in censorship protest" (İngilizce). The Guardian. 20 Ekim 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.

[31] "Gösterimi engellenen Bakur'un yapımcısı sansürün adresini gösterdi: Kültür Bakanlığı!". T24. t24.com.tr. 12 Nisan 2015. 25 Aralık 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 24 Aralık 2017.

[32] Hanns-Georg, Rodek (1 Kasım 2017). (İngilizce). 2 Ocak 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 26 Aralık 2017.

[33] Kuseyri, Murat (24 Ekim 2015). . Evrensel Gazetesi. evrensel.net. 25 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Aralık 2017.