Azərbaycanca AzərbaycancaБеларускі БеларускіDansk DanskDeutsch DeutschEspañola EspañolaFrançais FrançaisIndonesia IndonesiaItaliana Italiana日本語 日本語Қазақ ҚазақLietuvos LietuvosNederlands NederlandsPortuguês PortuguêsРусский Русскийසිංහල සිංහලแบบไทย แบบไทยTürkçe TürkçeУкраїнська Українська中國人 中國人United State United StateAfrikaans Afrikaans
Destek
www.wikipedia.tr-tr.nina.az
  • Vikipedi

Doğruluk kontrolü şüpheli bilgilerin doğruluğunun açık kaynaklar ve sistematik bir metodoloji kullanılarak kan

Doğruluk kontrolü

Doğruluk kontrolü
www.wikipedia.tr-tr.nina.azhttps://www.wikipedia.tr-tr.nina.az

Doğruluk kontrolü, şüpheli bilgilerin doğruluğunun açık kaynaklar ve sistematik bir metodoloji kullanılarak kanıtlanması ya da çürütülmesidir.

Medyaya ve gazeteciliğe güven, sosyal medyanın yaygınlaşmasından da önce zayıflamaya başlamıştı. Demokratik kurumlara güvenin aşınmasıyla birlikte, vatandaşlar yüzünü haber gibi görünen ve sosyal medya aracılığıyla yayılan şüpheli bilgilere dönmüş;, doğru bilgi arayışına yanıt üretemeyen gazeteciliğin itibarı daha da zedelenmiştir.

Medyada yanlış bilgi ve dezenformasyonun yayılmasını önlemek amacıyla çeşitli müdahalelere ihtiyaç duyulmuştur. Birçok ülke bu sorunu yasal düzenlemelerle çözmeye çalışmış, fakat bu kısıtlar otoriter liderlerin suiistimaline açık olduğundan insan hakları savunucularında tepki uyandırmıştır. İfade özgürlüğü ve çoksesliliği savunanların önerisi, tepeden inme düzenlemelerdense, kitleleri bilinçlendirmek, eleştirel düşüncenin yayılmasını sağlamak için sivil aktörleri güçlendirmek olmuştur.

Tarihçe

Gazetecilik

Doğruluk kontrolünü gerekli kılan koşullar sosyal medyayla birlikte ortaya çıkmadı, uzak geçmişteki örnekleri de bulunmaktadır. 6. yüzyılda yaşamış Bizanslı tarihçi Prokopius, resmî tarih yazımıyla İmparator Justinianous’un dikkatini çekmeyi başardıktan sonra, imparatorun saygınlığını lekelemek için anekdot olarak bilinen şüpheli bilgiler üretmiş ve sırrını ölene kadar saklamıştır. 1522’deki papalık seçimlerini manipüle etmek için adaylar hakkında garip soneler yazmıştır. Roma’da bulunan Pasquino olarak bilinen heykelin yakınlarında halka bu soneleri söylemeye başlamıştır. “Pasquinade” (taşlama) tabiri, halka mal olmuş kişiler hakkındaki ahlaksız ve çoğunlukla da yanlış haberler için söylenen genel bir kullanıma böyle evirilmiştir.

19. yüzyıl sonlarında ortaya çıkan sansasyonel habercilik anlayışı olan “sarı gazeteciliğin” yaygınlaşması, Time ve Der Spiegel gibi önde gelen gazetelerin kendi bünyelerinde doğruluk kontrolü birimleri kurmasına yol açmıştır. Ancak o zamanki çabalar, hataların basılmasını önlemek yerine tekzip ve özürlerle yetinir nitelikteydi. Time dergisinde 1930’lu yıllarda ağırlıklı olarak kadın çalışanların araştırmacı pozisyonlara istihdam edilmesiyle modern anlamda doğruluk kontrolü mekanizmalarının ilk defa bir yayıncı bünyesinde başlatıldığı bilinmektedir.

20. yüzyıldaki iki dünya savaşının ardından gazeteciliğe güvenin sağlamlaştırılmasına dönük bazı çabalara rastlanabilmektedir. Özellikle Avrupa'da 1930'lu yıllarda güçlenen Nazi iktidarı sırasında görülen geniş çaplı manipülasyonlar ve propagandanın, dördüncü bir kuvvet olarak basının nasıl bir dönüştürücü etkisi olabileceğini göstermiştir. Bu yıllardan sonra olanları anlatırken “Hakikat Sonrası” isimli kitabında , tarafsızlık ilkesinin kaynağına, 20. yüzyılda Associated Press ve New York Times gibi seçkin haber kaynaklarının kendi okuyucu kitlelerini bir arada tutabilmek için başlattıkları çabaları koymakta, zamanla gazeteciliğin ana ilkelerinden birine dönüştüğüne değinmektedir. Bu tarihten sonra etik gazetecilik ilkeleri gereği haberin doğruluğu, haberciliğin ana odaklarından biri hâline gelmiştir.

20. yüzyılın ikinci yarısından itibaren büyük bir endüstri haline gelen haber endüstrisi ağırlıklı olarak medya dışı ekonomik etkilere açık hâle gelmiştir. Gazetelerin sahiplik yapılarının haberciliği etkilediği bilinmektedir. Bir yandan da değişen ve gelişen haber alma teknolojileri gereği habercilikte hız ön plana çıkmıştır. 90’lı yılların başından itibaren gazetecilik pratikleri dışında yer almaya başlayan doğruluk kontrolü uygulamalarına rastlanmaktadır. 1994’te kurulan Snopes, 2003’te kurulan FactCheck.org ve 2007’de kurulan PolitiFact önde gelen doğruluk kontrolü platformları arasındadır.

Sosyal medyanın tamamen yaygınlaştığı dünyada, hızlı ve kütlesel bir bilgi akışı olduğundan, internet öncesi doğrulama prosedürleri işlevsiz ve yetersiz kalabilmektedir. Yıllar içerisinde bu ihtiyacı da karşılamak için sayıları artan doğruluk kontrolü platformları, önceleri forum sitelerinde ardından da sosyal ağlarda yer alan aşılama, gıda güvenliği, ilaç gibi halk sağlığına ilişkin birçok konudaki şehir efsaneleri ve yanlış bilgilerin doğrulanmasını sağlamaktadırlar.

Haber medyasının dışında yer alan doğrulama kuruluşlarının kısa tarihine bakıldığında ilk kuşak platformlar (Türkiye’den Yalansavar, Malumatfuruş örneklerinde olduğu gibi) daha gönüllülük esasına dayalı iken, yeni kuşak platformlar tam zamanlı teyitçiler/doğruluk kontrolcülerinden oluşmaktadır.

Türkiye’de Doğruluk Payı ve Teyit.org gibi kuruluşlar Uluslararası Doğruluk Kontrolü Ağı’nın (International Fact Checking Network) koyduğu belirli bir metodolojide hareket etmektedirler. Günümüzde artık belli yayın ilkeleri olan, gelir modelini çeşitlendirebilen, tam zamanlı emek verenlerden oluşan teyit/doğruluk kontrolü platformlarının sayıca arttığını görülmektedir.

Dünya üzerindeki bağımsız doğrulama kuruluşları, bir bilginin doğruluğunu teyit edebilmek, iddianın doğru ya da yanlış olduğunu ortaya koyabilmek için, farklı metodolojiler kullanmaktadırlar. Fakat genel anlamıyla doğruluk kontrolünün üç ana aşaması vardır:

  • Doğrulanabilir iddiaları bulmak: Sosyal ve konvansiyonel medya taraması yaparak, ana akım medyada gündemi takip ederek ve politikacıların söylemlerini inceleyerek kamuoyunu ilgilendiren ve doğruluğunu veya yanlışlığı konusunda şüpheye düşülmüş veya doğruluğu konusunda yanlış kanıya varılmış iddialar tespit edilir.
  • Doğru bilgileri; gerçekleri bulmak: İncelenen iddiayla ilgili geçerli ve güvenilir birden çok kaynak ve kanıt araştırılır.
  • Doğrusunu ortaya çıkarmak: İddia, araştırılan kaynaklar doğrultusunda inceleyerek doğru veya yanlış olarak neticelendirilir.

Bilgi düzensizliği ve yanlış bilgi türleri

Bilgi düzensizliği, bilginin hangi amaçla oluşturulduğuna, üretildiğine ya da yayıldığına göre mezenformasyon, dezenformasyon ve malenformasyon olarak üçe ayrılabilmektedir. First Draft ise 2017 yılında, hatalı ilişkilendirme, uydurma, parodi, taklit, çarpıtma, bağlamdan koparma ve manipülasyon olmak üzere yanlış bilginin en yaygın yedi türünü de listelemiştir. Bunların yanı sıra komplo teorileri, sahte haber, propaganda, asimetrik propaganda ve infodemi de bilgi düzensizliği konusunda sıkça başvurulan kavramlardır. Bunların yanı sıra komplo teorileri, sahte haber, propaganda, asimetrik propaganda ve infodemi de bilgi düzensizliği konusunda sıkça başvurulan kavramlardır.

Bilgi düzensizliği

Bilgi düzensizliği, internet başta olmak üzere sosyal ortamlarda yer alan bilgi kirliliğini daha iyi açıklamak için tanımlanmış bir kavramdır. 2016 tarihli ABD başkanlık seçimleriyle beraber ‘hakikat ötesi’ veya ‘sahte haber’ gibi kavramların, politikacılar tarafından kullanıldıkça anlamını yitirmesi veya farklı anlamlar kazanması üzerine yeni bir kavram ihtiyacı doğmuştur. Çünkü hem bilgi kirliliğinin daha kapsamlı bir şekilde incelenmesi gerekmiş, hem de yanlış bilginin toplumsal bir sorun haline gelmiştir. Bilgi düzensizliği ilk kez Avrupa Konseyi’nin 2017’de yayınladığı bir makaleyle kavramsallaştırılmıştır.

Bilgi düzensizliği temel olarak üçe ayrılmaktadır: dezenformasyon, mezenformasyon ve malenformasyon. Bazı araştırmacılar dezenformasyon ve mezenformasyon arasındaki farkın vurgulanması gerektiğini düşünmektedir.

Mezenformasyon, dezenformasyon ve malenformasyon

Bilinçli ve kasten üretilen, paylaşılan ya da yaygınlaştırılan yanlış bilgiye dezenformasyon, herhangi bir kasıt olmaksızın (ya da kastın tam olarak anlaşılmadığı durumlarda) paylaşılan yanlış bilgiye ise mezenformasyon ismi verilmektedir.

Bilgi düzensizliğinin üçüncü türü olan malenformasyon ise “motivasyonun” ve “niyetin” de sorgulanması gerektiğini düşünen araştırmacılar tarafından ortaya atılmıştır. Malenformasyon, doğru bilginin zarar verme amacıyla paylaşılmasına verilen isimdir. 2016 ABD başkanlık seçimlerinde Hillary Clinton’ın e-posta yazışmalarının sızdırılması ya da (intikam pornosu) paylaşmak malenformasyon örneği sayılabilir.

Yanlış bilgi türleri

Hatalı ilişkilendirme

Yanlış bilgi türlerinden hatalı ilişkilendirme, bir olayla bağdaştırılan ancak farklı bir olayı gösteren içerikleri tanımlamak için kullanılır. Bu içerikler fotoğraf, video, alıntı gibi çeşitli formatlarda olabilmektedir. Bazen haber ya da olayla ilgili uygun fotoğraf ya da video gibi görsel medya bulunmadığı için, bazen haberi ya da olayı olduğundan daha abartılı göstermek için, bazen de tamamen yanıltma amacıyla kullanılmaktadır. Özellikle haber mecraları durumla ilgili güncel görsel bulunmadığı zaman eski tarihli fotoğraf ve videolar da kullanabilmektedir. Ancak görüntülerin arşiv görüntüsü olduğu belirtilmezse kullanıcılar bu görüntüleri güncel durumla bağdaştırabilmektedir. Bu sebeple bu durum “hatalı ilişkilendirme” olarak tanımlanır. Bu türde fotoğraf da içerik de gerçek olabilir, hatalı olan, ikisinin arasındaki ilişkidir.

Uydurma

Tamamı üretilmiş, hiçbir gerçeklik payı bulunmayan yanlış bilgi türüne “uydurma” denmektedir. İçeriğin tamamı uydurma olduğundan bu türdeki yanlış bilgileri tespit etmek diğerlerine kıyasla daha güçtür. Yapay zeka kullanılarak oluşturulan, birinin gerçekte yapmadığı ya da söylemediği şeyleri yapıyormuş ve söylüyormuş gibi gösteren “deepfake” videolar da bu kategoride yer almaktadır.

Parodi

Eğlence ve dalga geçme amaçlı, haber formatında yazılan veya üretilen içeriklere parodi denmektedir.

Parodi içeriklerin genellikle zarar verme amacı yoktur ancak kullanıcılar tarafından gerçek olduğu düşünülerek yeniden üretilip, paylaşılıp yaygınlaştırılabilmektedir. ABD’de The Onion, Türkiye’de Zaytung gibi internet siteleri, parodi haber sitelerine örnek olarak gösterilebilir. Bu kuruluşlar, sitelerinin bir köşesinde haberlerin gerçek olmadığını belirtse de, bunu fark etmeyen kullanıcılar edindiklerini bilgilerin doğru olduğunu düşünebilmektedir; bu da yanlış bilginin yayılmasına sebep olmaktadır.

Taklit

Kişiler, kurumlar ya da gruplar gibi davrananların yaydıkları içeriklere taklit denmektedir. Bir internet sitesi, sosyal medya hesabı, hatta e-posta adresi dahi taklit edilebilir. Hedef genellikle güvenilir, yüksek itibarlı ve tanınmış kaynakları taklit ederek kullanıcıların dikkat eksikliğinden faydalanmak ve yanlış bilgi paylaşmak, yaymaktır. Sosyal medyanın yaygın olduğu ülkelerde taklit yoluyla saniyeler içinde yanlış bilgi yayılabilmektedir.

Çarpıtma

Yanlış bilgi türlerinden çarpıtma First Draft tarafından “bir kişi ya da olaya dair, anlatı kurgulamak için bilginin çarpıtılmış kullanımı” olarak tanımlanmaktadır. Bu türde bilgi, gerçek anlamından saptırılarak ya da koparılarak yanlışa yönlendirir. İlk haliyle doğru olan, çarpıtıldığı için yanlışa yönlendiren yanlış bilgi türüdür.

Bağlamdan koparma

Doğru bir bilginin, içinde bulunduğu olaylar, durumlar veya ilişkilerden koparılarak sunulmasına bağlamdan koparma ismi verilmektedir. Bağlamdan koparılan bilgi fotoğraf, video, ses kaydı, alıntı hatta veri gibi çeşitli formatlarda karşımıza çıkabilmektedir. Örneğin kırpılarak sunulan bir röportaj kaydı bağlamdan koparma olarak gösterilebilir. Kişi gerçekten o şeyi söylese de konuşmanın öncesi, sonrası ve konunun bütünü verilmediği zaman anlatılanlar bambaşka anlamlara çekilebilmektedir.

Manipülasyon

Manipülasyon, TDK'nin tanımıyla ‘seçme, ekleme ve çıkarma yoluyla bilgileri değiştirme’ olarak bilinen manipülasyon, gerçek bir bilginin ya da görüntünün kandırma amacıyla manipüle edilmesidir; videolarda ve fotoğraflarda daha sık karşımıza çıkar. (Understanding Information disorder - First Draft) Doğrudan montajlanan, kesilerek bir araya getirilen, nesnelerin yeri değiştirilen videofotoğraf gibi içerikler bu kategoriye girmektedir.

Komplo teorisi

Komplo teorisi “bir kimse, kuruluş veya ülkeye karşı gizlice, zarar verici tuzak kurulduğu varsayımına dayanan düşüncelerin tümü” olarak tanımlanabilir. Kesin kanıt eksikliğine rağmen komplo teorileri varlığını sürdürmeye eğilimlilerdir. Aşırı şüphecilik, kanıtlara duyarsız olmak ve çelişkili düşünceler, komplo odaklı düşünen kişilerin ortak özelliklerindendir.

Propaganda ve asimetrik propaganda

Bir konuyu veya düşünceyi tanıtma, karşı tarafı bilinçlendirme, kitleleri harekete geçirme, o düşünceyi benimsetme, istenen şekilde davranılmasını sağlama amacıyla üretilen, yazılı, görsel ya da işitsel kanallardan yayılan içerikler bütününe verilen isimdir.

Öte yandan asimetrik propaganda, internetin anonim olma özelliğinden faydalanarak genellikle karşıt görüşe sahip kişileri, kurumları ya da grupları etkilemek, kötülemek ve kitlenin o kişilere, kurumlara ya da gruplara bakışını olumsuz yönde değiştirmek amacıyla yürütülen propagandadır. Özellikle seçim dönemlerinde daha yoğun görülür ; örneğin A partisinden biri B partisindenmiş gibi görünerek B partisini kötü gösterecek, imajını zedeleyecek bilgiler yayarak halkın algısını yönlendirmeye çalışır.

Gerçek addetme

Gerçek addetme, uydurma, tamamen üretilmiş ya da popüler kültürden (film, dizi, oyun gibi) sahnelerin gerçek yaşamdan alınmış gibi gösterilerek paylaşılmasıdır. Örneğin bir bilgisayar oyunundan alınan görüntünün gerçek bir operasyonu gösterdiğinin iddia edilmesi gerçek addetmeye örnektir.

Sahte haber

Yanlış bilgilerin ya da yanlışa sürükleyen bilgilerin haber olarak sunulmasına sahte haber ismi verilmektedir. Burada yanlış içerik haber görünümüne büründürülerek, haber olduğu algısı yaratılmaya çalışılmaktadır. Geleneksel medyada da karşılaşılan sahte haberler sosyal medyanın ve internetin yaygınlaşmasıyla büyük bir artış göstermiştir. Seçim zamanlarında propaganda amacıyla bilinçli bir şekilde kullanılsa da bilinçsizce, bilgi eksikliğinden de kaynaklanabilir ve siyaset dışındaki farklı konularda da olabilir.

Günümüzde pek çok araştırmacı sahte haberin mücadele edilmesi gereken ciddi bir sorun olduğunu savunmaktadır. Haberlerin doğrulanması için çok sayıda insana ihtiyaç duyulduğunu hesaplayan araştırmacılar, bu işi yapabilecek çeşitli programlar geliştirilmesi gerektiğini düşünmekte ve öneriler üzerinde çalışmaktadır.

İnfodemi

Covid-19 salgınıyla popülerleşen infodemi kavramı, kimi doğru kimi yanlış, hızla bir virüs gibi yayılan bilgi yığınını ifade eder. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) tarafından tanımlanan bu kavram, İngilizcede bilgi anlamına gelen ‘information’ ile salgın anlamına gelen ‘epidemic’ kelimelerinden oluşmuştur. Bu bilgi yığını, sağlıklı bir bilgi ekosistemini engellediği için resmi kurumlara ve bilim insanlarına güvensizlik, toplumda panik ve korkuya sebep olup krizle baş etmeyi güçleştirme gibi olumsuz sonuçlar doğurabilmektedir.

Geleneksel ve dijital medya

Yazılı basın

Gazete

Temelde tabloid gazetelerin icat edilmesinden bu yana doğruluk kontrolünün yazı işleri akışının ayrılmaz bir parçası olduğu kabul edilmektedir. Ancak bugünkü anlamıyla ayrı bir faaliyet olarak yazılı basında doğrulamadan bahsedebilmek mümkün değildir. Özellikle son 10 yıl içinde bilgi kirliliğinin ve sahte haberlerin yayılmasının sosyal medya aracılığıyla artmasıyla beraber önem kazanan doğruluk kontrolü, geleneksel basında kendine yeni yer bulmaya başlayan bir kavramdır.

Dijital basın & dijital medya

Web Siteleri & haber siteleri

Dünya genelinde bazı basın kuruluşları kendi doğruluk kontrolü ekiplerini kurmaya başlamıştır. Kimi yayıncılar ise bağımsız kurumlardan destek almayı tercih etmektedir. Durum Türkiye'de de benzerdir. Uluslararası basında AP, AFP, Reuters, BBC gibi kuruluşlar kendi bünyelerinde veri doğrulama ekibi kurmuşlardır. Bazı haber yayıncıları ise sivil toplum kuruluşlarından faydalanmaktadır. Batı Avrupa ülkelerinde doğruluk kontrolü daha çok medya kuruluşları tarafından yapılırken, Doğu Avrupa ülkelerinde kontrolü sivil toplum aktörleri ve bağımsız kuruluşlar tarafından yürütülmektedir.

Anadolu Ajansı, uluslararası ajanslardan örnek alarak 2019'da kendi doğruluk kontrolü yaptığı içerikler yayınlamaya başlamıştır. Ancak ajansın yalnızca İngilizce sürümünde var olan doğruluk kontrolü paylaşımları 2020 yılından bu yana yapılmamaktadır. Ajans 2021 yılında “fact-checker” pozisyonu açarak Türkiye medyasında dikkat çeken bir adım atmıştır. Eylül 2022'de ise “Teyit Hattı” isimli bir doğruluk kontrolü sitesi kurulmuştur.

TRT'nin uluslararası haber ağı TRT World de Türkiye’de doğrulama kontrolü konusunda adım atan ikinci haber sitesi olmuştur. Ancak bu kontrollerin sürekliliği olmamış ve 2020'den bu yana kontrol yapılmamıştır.

BBC ise bu konuda uluslararası basından bir örnek teşkil etmektedir. ‘Reality Check’ adlı bölümde gündemde olan ve doğruluğu kanıtlanmamış haberler ve bilgiler incelenmektedir.

Twitter

Sosyal medya platformları yanlış bilgiyle mücadele farklı yollar izlemektedirler. Twitter, 2020 ABD başkanlık seçimleri sırasında yaşanan güvenilir bilgi krizine yönelik çözüm üretmek için kullanıcılarını seçim hakkında yanlış veya yanıltıcı bilgi içeren paylaşımlarla ilgili, o paylaşımların kenarına bilgi notu koyarak uyarmayı denemiştir. Ancak eski ABD Başkanı Donald Trump başta olmak üzere Çin Dışişleri Bakanlığı Sözcüsü Lijian Zhao gibi isimlerin paylaşımlarının etiketlenmesi sansür tartışmalarına yol açmıştır.

Ocak 2021’de Birdwatch isimli program ile diğer sosyal medya platformlarından farklı bir yol izleyerek topluluk odaklı bir yaklaşım benimseyeceğini duyuran platform yanlış bilgiyle Twitter kullanıcıları aracılığı ile mücadele etmektedir. Şirket Ağustos 2021’de IFCN imzacısı Associated Press ve Reuters ile Birdwatch'ın performansını anlamak için bir ortaklık yürütmeye başladıklarını ve bu iki kurumdan doğruluk kontrolü desteği alacağını açıklamıştır.

Instagram

Instagram 2019’dan beri doğrulama faaliyeti için üçüncü taraf doğrulama platformları ile işbirliği içindedir.

Bir içerik, doğrulama platformları tarafından yanlış olarak değerlendirildiğinde, Instagram bu içeriği keşfet ve etiket akışlarından kaldırarak ve hikâyelerdeki öne çıkışını azaltarak yayılmasını önlemeye çalışmaktadır. Aynı zamanda kullanıcılara içeriğin yanlış ya da yanıltıcı bilgi içerdiğini belirten uyarı etiketler göstermektedir.

Facebook

Facebook yanlış bilgiyle mücadele sorunuyla mücadele için IFCN imzacısı üçüncü taraf bağımsız doğrulama platformlarıyla birlikte çalışmaktadır. Bu platformlar birincil kaynaklarla görüşme, fotoğraf ve video içeriklerin doğruluğunun kontrol edilmesi, çeşitli verilerin incelenmesi gibi adımları Facebook adına gerçekleştirmektedirler. Doğrulama platformları bir içeriği yanlış olarak değerlendirdiğinde Facebook bu içeriği tamamen kaldırmak yerine etkileşimini, görünürlüğünü önemli ölçüde azaltmaktadır. Böylece yanlış bilginin yayılımı azaltılmayı hedeflemektedir. Aynı zamanda paylaşımın yanlış bilgi içerdiğini belirten bir etiket sayesinde paylaşmaya çalışan kişileri bilgilendirmektedir. Doğrulama platformları Facebook üzerinde içeriği, hesapları ya da sayfaları kaldırmamaktadır. Facebook Türkiye’de Teyit ve Doğruluk Payı ile çalışmaktadır.

TikTok

Kısa video platformu TikTok, 2020’den bu yana dünya çapında yerel doğrulama platformlarıyla yanlış bilgiyle mücadele konusunda işbirliği yapmaktadır. Türkiye’de Teyit ile çalışan TikTok, uygulamasında sunduğu “Gerçekleri bil” özelliği ile doğrulama kuruluşları tarafından doğrulanamamış videoları paylaşmama konusunda kullanıcılarını uyarmaktadır. Doğrulanamayan içerikler yanıltıcı bilgilerin yayılmasını sınırlamak amacıyla kullanıcılara ‘Sizin İçin’ akışında önerilmemektedir. İçeriğin yanlış olduğunu tespit etmesi halinde video platformdan kaldırılmaktadır.

Vikipedi

Herkesin katkıda bulunabildiği çevrimiçi ansiklopedi Vikipedi, doğruluk kontrolünü izlediği politika ve yönergeleriyle sürdürmektedir. Bu mekanizma , ve gibi ilkelerle sağlanabilmektedir. Ayrıca kullanıcılar, onlara şüpheli gelen içerikleri bu ilkeler doğrultusunda düzeltip milyonlarca kişinin ziyaret ettiği Vikipedi’de yanlış bilginin yayılımını engelleyebilmektedir. Türkiye’deki doğrulama platformlarıyla yürüttüğü işbirlikleriyle ise Vikipedi’deki doğru bilgi kültürünün yaygınlaşmasını amaçlamaktadır.

Doğrulama araçları ve yöntemleri

Teyit etme, bilgi doğrulama, doğruluk kontrolü

Doğrulama sürecinde içeriğin üretilme ya da paylaşılma motivasyonunu, doğruluğunu, içeriği kimin paylaştığını, ne zaman ve nerede oluşturulduğunu incelemek gerekmektedir.

Doğruluk kontrolü kendi içinde “iddia kontrolü” ile “belge/görsel doğrulama” olarak kabaca iki ana dala ayrılır. İddia/bilgi kontrolü, daha çok siyasilerin, kamuoyundaki önemli kişilerin söylediklerinin doğru olup olmadığının kontrol edilmesidir. Belge/görsel doğrulama ise özellikle sosyal medyada çok paylaşılan gönderilerde bulunan imajların, bilgilerin doğruluğunun kontrol edilmesidir.

Doğruluk kontrolcüleri bir iddiayı yahut haberi kontrol ederken belli başlı noktalara dikkat etmektedirler. İddianın yer aldığı kaynağı ve içeriğin ilk önce nerede ve nasıl paylaşıldığına ulaşmaya çalışmaktadır. Bir haber ya da görsel eski tarihli ya da bağlamından koparılarak başka bir olayı gösteriyor olabilir; bu gibi durumları tespit edebilmek için de ilk paylaşıma ulaşabilmek her zaman mümkün olmamaktadır. Doğrulama bir süreç olduğu için bu yolda ilerlerken çeşitli dijital araç ve yöntemlerden yaralanmaktadırlar.

İlgili haber görselini tersine görsel arama özelliği bulunan arama motorlarında aratmak ve fotoğrafın EXIF bilgisini kontrol etmek gibi doğru kaynağa ve güvenilir bilgiye götürecek önemli adımlar yer almaktadır. Video hileleri, manipüle edilmiş veri ve dijital manipülasyon gibi çeşitli sahte teknikler vardır. Doğruluk kontrolü bu içeriklerdeki değişikliği tespit etmek için de InVid, Youtube DataViewer, ImgOps, FotoForensics gibi araçları kullanmaktadır. Bu yüzden doğrulama sürecinden kullandığımız araçlar kadar üretilen, yayılan ve etkileşim alan içeriğin hangi özellikleri taşıdığı da önemlidir.

Bireysel olarak şüpheli bilgiyi tespit etme yöntemleri

Günlük hayatta internet kullanıcıları, çeşitli mecralarda çeşitli bilgilere maruz kalmaktadır. Bu bilgiler her zaman doğru olmamaktadır. Bireylerin şüpheli bilgileri tespit edebilmesi için uygulanabilecek bazı adımlar mevcuttur. Öncelikle bir bilgiye yönelik farklı kaynakları değerlendirmek en iyi başlangıç olacaktır.

Ardından bilgileri sakin ve sindirerek okumak, bilgileri yanlış anlamanın önüne geçecektir. Sosyal medyadaki haber akışınızdaki bilgi ve haberlerden her zaman şüphe duymak ve okuduklarınızın kaynağını sorgulamak da doğrulamak için yapabileceğiniz ilk adımlardan biridir. Okuduğunuz haberin kaynağının güvenilir olup olmadığını sorgulamak için çeşitli yollar mevcuttur. Bir haber bağlamından koparılıp paylaşılıyor olabilir. Bu yanılgıya düşmemek için haberin ilk paylaşıldığı tarihi kontrol etmek ve haberin aslına ulaşmaya çalışmak bir diğer doğrulama yöntemidir. Sosyal medyada görülen bir paylaşıma konu olayın birden fazla boyutu olabileceğini, her konuya dair gazeteciler ve konunun uzmanları kadar ayrıntılı ve derinlikli bilgiye sahip olamayacağımızı göz önünde bulundurularak şüphe duyduğumuz haberleri teyit sitelerinde aratmak da bir başka doğrulama yöntemidir.

Görsel ve video doğrulaması

Karşımıza çıkan görselleri doğrulamak için tersine görsel arama tekniğini kullanılabilmektedir. Bu teknik, arama motorları ve çeşitli yazılımları kullanarak görsel içeriğin kaynağını bulmak için kullanılmaktadır. Video içeriklerde ise orijinal videoya editleme, efekt kullanma, kırpma, içeriğin bağlamından koparma gibi yöntemler uygulanarak kullanıcının yanlış bilgiye maruz kalması hedeflenebilmektedir. İddia görsel ve videolardaki ipuçlarını takip etmek de işe yarayabilmektedir. Bir olayı gösterdiği iddia edilerek paylaşılan videoda insanların giydiklerine dikkat etmek, etraftaki ağaç veya binaları ayırt edebilmek, güneşin düştüğü açıdan yahut hava durumundan konum tespiti yapabilmeye çalışmak bunlar arasında sayılabilir. Yol tabelaları, yer şekilleri, iddia video ise etrafta duyulan sesler ve konuşulan dil de teyitlemeye yardımcı olabilir.

Sosyal medyada yer alan görselleri teyitlemek için de fotoğrafların paylaşıldığı tarihi bulmaya yarayan EXIF bilgisinin indirilebileceği araçlar, görsel üzerinde oynama yapılıp yapılmadığını anlayabilmek için basit fotoğraf editleme bilgisine sahip olmak ve video doğrulama dijital araçlar sayılabilir. Bunların yanında sosyal medyadaki veya haberlerdeki bir bilginin doğruluğunu kontrol etmek için doğruluk kontrolcüleri internet üzerindeki açık kaynaklardan yararlanırlar. Açık kaynak ve veri gazeteciliği olarak da adlandırılan bu gazetecilik türünde ortalama bir internet kullanıcısının ulaşabileceği kaynaklardan gazetecilik etiği içerisinde ve veri toplama yöntemleri ile derlenen bilgiler üzerinden araştırmanın yürütülmesi esastır. Açık kaynak gazeteciliği, bazı devletler ve kurumlarının gizli veritabanları ve belgelerinin kamuoyuna sızıntı şeklinde gerçekleşen ve WikiLeaks ve Panama Belgeleri gibi örnekleri olan sızıntı gazeteciliğinden de yararlanabilir.

Bilgi ve veri doğrulamak için doğruluk kontrolcüleri herkese açık güvenilir veri veritabanlarından, devletlerin istatistik ofislerinden veriye ulaşılabilecek internet sitelerinden de yararlanırlar. İkincil kaynak olarak doğruluk kontrolcüleri bilgi almak çeşitli alanlarda çalışan uzmanlara ulaşırlar.

Yanlış bilgiyi düzeltme yolları

Yanlış bilgileri düzeltmek yanlış bilgi sorunundan kaynaklı kötü olayların yaşanmasını engellemek için önemlidir. Bu nedenle yanlış bilgileri doğruluk kontrolü yöntemleri ile çürütmek gereklidir. Özellikle doğal afetler, seçimler, salgınlar gibi kriz anlarında paylaşılabilecek yanlış bilgilerin önüne geçmek için çevrenizdekileri önden uyarmak çürütmeye başlamadan önce yapılabilecekler arasındadır. Çürütmeye doğru bilgiyle başlamak, bir bilgiyi/iddiayı çürütürken yanlış bilgiyi sadece bir kez tekrar etmek, yanlış bilginin yanıltıcı olmasının sebebini açıklamak ve doğru bilgiyi birden fazla tekrar etmek yanlış bilgiyi düzeltme yolları arasında sayılabilir. Bunun dışında yanlış bilgi konusunda kendinizi eğitmek, yanlış bilgileri düzenli bir şekilde çürüten sosyal medya hesaplarını ve kaynakları takip etmek ve bu çürütmeleri paylaşmak da yanlış bilginin daha fazla yayılmasını önlemek için yapılabilecek yollardandır.

Eleştirel düşünme ve eleştirel dijital okuryazarlık

Sosyal medya artık bilgiye erişimin birincil kaynağı olduğu için paylaşılan tüm içeriklere şüpheyle yaklaşmak doğruluk kontrolünün temellerinden biridir. Sorgulama ve bilgi üretim süreçlerine şüpheyle yaklaşma eleştirel düşünme beceresini de beraberinde getirmektedir. Bilimsel kanıtlara dayalı hükümlere varmak için eleştirel dijital okuryazarlığa sahip olmak önem taşımaktadır. Eleştirel dijital okuryazarlık doğruluk kontrolü yolunda ilk adımı oluşturmaktadır. Şüpheli bir bilginin yanlış olduğunun tespiti yapıldıktan sonra bu bilginin paylaşılmasının ardındaki motivasyondan söz etmek çevrimiçi platformlarda dolaşan çokça bilgiye karşı kullanıcıları daha dirençli kılmaktadır.

Bilginin kim tarafından paylaşıldığı, nasıl yayıldığı, hangi kaynaklara dayandırıldığı ve hangi motivasyonla paylaşıldığı gibi verileri internet tabanlı arama motorları ve doğrulama araçları yardımıyla inceleyerek birlikte tartışmak eleştirel dijital okuryazarlık yöntemleri arasında sayılabilir. Bilgi düzensizliğine içkin yankı fanusu, filtre balonları, sözdebilim, komplo teorileri gibi kavramları anlamını bilmek ve günlük hayatımızdaki kullanımlarının farkına varmak eleştirel dijital okuryazarlığa adım atarken yapılabilecek şeylerden bir diğeridir.

IFCN ve doğrulama kuruluşları

Uluslararası Doğruluk Kontrolü Ağı (IFCN), dünya üzerinde teyitçilik faaliyetleri yürüten kurumları bir ağ altında bir araya getirmek amacıyla 2015 yılında Poynter Enstitüsü bünyesinde kurulmuştur. Ağın içerisinde yer almak isteyen doğruluk kontrolü kuruluşlarının taraf olmama ve adil olma, kaynakların (teyit edilirken kullanılan kanıtların) şeffaflığı, finansal ve organizasyonel yapının şeffaflığı, metodolojinin şeffaflığı, açık ve güvenilir bir düzeltme politikasının olması ilkelerine sadık olduğunu kanıtlaması gerekmektedir.

Duke Üniversitesi DeWitt Wallace Medya ve Demokrasi Merkezi Reporter’s Lab'ın oluşturduğu ve dünya üzerindeki doğruluk kontrolü sitelerinin yer aldığı veritabanına göre Ağustos 2021 itibarıyla dünya üzerinde 348 aktif doğruluk kontrolü girişimi bulunmaktadır. Bağımsız denetçiler tarafından onaylanan ve IFCN İlkeleri Kılavuzu imzacısı olmaya hak kazanan aktif kuruluşların sayısı ise 93'tür.

IFCN, İlkeler Kılavuzu'yla doğruluk kontrolcüleri için en yüksek standartları oluşturma gayesinin yanı sıra, doğruluk kontrolü kuruluşlarının yanlış bilgiyle mücadele faaliyetlerini sürdürülebilir kılmak, dünya üzerindeki teyit kuruluşlarının işbirliği yapmasına alan açmak ve teyitçilik alanını genişletmek üzere çalışmalar yürütmektedir.

Farklı alanlarda doğruluk kontrolü

Doğruluk kontrolü başlı başına bir alan olarak genişlerken, farklı alanlarda uzmanlaşmış alt kolları da eş zamanlı gelişmeye devam etmektedir. Dünyada siyaset, sağlık, bilim doğruluk kontrolü alanında uzmanlaşmış doğruluk kontrolü platformları bulunmaktadır.

Siyasette doğruluk kontrolü

Günümüzün doğruluk kontrolü akımının kökenini 1980’lerde ABD Başkanı olan Ronald Reagan'ın çok dikkat çeken “ağaçların arabalardan dört kat daha fazla çevre kirliliğine neden olduğunu” iddia ettiği döneme kadar götürmek mümkün. Yakın tarihte ise 2016 ABD başkanlık seçimleri ve Brexit referandumu dönemi boyunca dezenformasyonun etkilerine dair yapılan çalışmalar yanlış bilginin seçmen davranışlarını değiştirebildiği, kutuplaşmaya yol açabildiği ve toplumsal sorunlara neden olduğunu göstermiştir. Özellikle seçim zamanlarında mülteci ve göçmenleri hedef alan yanlış bilgiler, basit ya da ileri tekniklerle manipüle edilen görseller ve komplo teorileri ve kasten yayılan yanlış bilgiler demokrasilere zarar verebiliyor.

Politik iddialara odaklanan doğruluk kontrolü platformlarına PolitiFact, Washington Post Fact-Checker, CNN, FullFact örnek verilebilir. Bu tür platformlar politikacıların konuşmalarını, iddialarını ve beyanlarını teyit etmeye odaklanır.

Sağlık alanında doğruluk kontrolü

Sağlık mezenformasyonu ya da sağlık dezenformasyonu, mevcut bilimsel konsensüse göre yanlış olarak nitelendirilen sağlıkla ilgili herhangi bir iddia olarak tanımlanabilir.

Sağlıkla ilgili yanlış bilgiler, önemli bir sağlık sorununu ciddiye almama, aldatıcı bir güvenlik hissi oluştuğundan tedaviyi reddetme ya da geciktirme, abartılı ifadelerle endişe ve korkunun artması sonucunda yanlış kararların alınması veya riskli yolların denenmesi gibi sonuçlar doğurmaktadır.

Özellikle Covid-19 salgınıyla birlikte yanlış bilgilerin sosyal medyada koronavirüsten daha hızlı yayılabildiği gözlemlenmiştir. Bu süreçte virüsün çıkışı, hastalığın belirtileri, tedavisi ile ilgili yanlış ve yanıltıcı bilgiler internette dolaşıma girmiştir. Takip eden süreçte aşıların güvenilirliği ve etkinliği hakkında yanlış bilgiler ve asılsız iddialar komplo teorilerine varan iddiaların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Öyle ki Dünya Sağlık Örgütü, “Biz sadece bir epidemiyle değil, aynı zamanda bir infodemiyle savaşıyoruz. Sahte haber koronavirüsten daha hızlı ve daha kolay bir şekilde yayılıyor ve en az koronavirüs kadar tehlikeli” demiştir.

Genel olarak sağlıkla ilgili bilgilere internet üzerinden erişen insanların sayıca artması, sosyal medyada kullanıcıların karşılaştıkları içerikleri bilinçsiz olarak tüketmeleri ve yanlış bilgiye maruz kalmaları ve sağlık haberciliği açısından sorunlu olan gazetecilik pratikleri sağlıkla ilgili yanlış bilgi sorunuyla mücadele etmek gerektiğini göstermektedir. İnternet kullanıcılarının bu nedenle medya okuryazarlığı becerilerini sağlık alanında da artırmaları çok önemlidir. Bu amaçla faaliyet sürdüren platformlara örnek olarak Meedan verilebilir. Ayrıca, kâr amacı gütmeyen Fransa merkezli Science Feedback özellikle iklim ve sağlık alanında bilimsel olduğu iddiasıyla paylaşılan içerikleri teyit etmektedir.

Kaynakça

  1. ^ Cherilyn Ireton & Julie Posetti (2018). "Journalism, 'Fake News' & Disinformation" (PDF). en.unesco.org. UNESCO Publishing. s. 32. 7 Eylül 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  2. ^ "Sahte Haberin 17. Yüzyıla Dayanan Tarihi". teyit.org. Teyit.org. 25 Şubat 2017. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  3. ^ "Here's How the First Fact-Checkers Were Able to Do Their Jobs Before the Internet". Time. 24 Ağustos 2017. 16 Ocak 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  4. ^ "The Inextricable Role of Gender in the History of Fact-Checking". Time. 2 Ağustos 2019. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  5. ^ Acanerler, Alican (15 Kasım 2019). "Tık tuzağı yaratan kulis haberlerine nasıl yaklaşmalıyız?". Teyit.org. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  6. ^ "Hakikat-sonrası: Derin bir sorunun anatomisi". K24. 27 Haziran 2019. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  7. ^ Yurdigül, Yusuf (1 Aralık 2012). "Gazeteciliğin Dönüşümü: Yeni Medyaya Entegrasyon Sürecinde Değişen Habercilik Pratikleri". dergipark.org.tr. Akdeniz Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  8. ^ "Snopes and the Search for Facts in a Post-Fact World". wired.com. Wired. 20 Eylül 2017. 25 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  9. ^ "Türkiye'nin Dezenformasyon Ekosistemi" (PDF). edam.org.tr. EDAM. 9 Eylül 2020. ss. 1-4. 21 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  10. ^ Uzunoğlu, Sarphan; Uyar, Verda (2 Nisan 2021). "Türkiye'de Doğru Bilgiyi Aramak: Çöldeki Vahanın Peşinde" (PDF). NLTR Research Hub. s. 7. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  11. ^ . ifcncodeofprinciples.poynter.org. 12 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  12. ^ . First Draft. 21 Ekim 2019. 9 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  13. ^ Wardle, Claire (16 Şubat 2017). "Fake news. It's complicated". firstdraftnews.org. First Draw. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  14. ^ Silsüpür, Sinan (14 Aralık 2018). "Bilgi bozukluğunu anlamak için kavramlar". Teyit.org. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  15. ^ a b Foça, Mehmet Atakan (1 Mart 2019). "Sözlük: Yanlış bilginin en yaygın yedi türü". Teyit.org. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  16. ^ Baban, Ece (21-22 Ekim 2010). "21. Yüzyılda İktidar - Basın İlişkisi: Kamunun Modern Düşün Hapisanesi ve Gazeteciliğin Sıfır Derecesi" (PDF). researchgate.net. İstanbul Üniversitesi Tercüman-ı Ahval’in 150. Yılında İstanbul’da Fikir Gazeteciliği Sempozyumu. s. 277. 23 Eylül 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 13 Mayıs 2022. 
  17. ^ "Dijital dünyada dezenformasyon-mezenformasyon". changeuptoday.com. Change Up Today Cut Blog. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  18. ^ Silverman, Craig; Yılmaz, Mert Can (Kasım 2020). "Dezenformasyon ve Medya Manipülasyonu üzerine Doğrulama El Kitabı" (PDF). Teyit.org. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  19. ^ "Metoloji". teyit.org. Teyit.org. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  20. ^ Silverman, Craig; Yılmaz, Mert Can (Kasım 2020). "Dezenformasyon ve Medya Manipülasyonu üzerine Doğrulama El Kitabı" (PDF). Teyit.org. s. 12. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  21. ^ Aydın, Ali Fikret (30 Haziran 2020). "Post-Truth Dönemde Sosyal Medyada Dezenformasyon". dergipark.org.tr. Asya Studies-Academic Social Studies. s. 82. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  22. ^ Wardle, Claire (22 Eylül 2020). "Understanding Information disorder". firstdraftnews.org. First Draw. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  23. ^ Lewandowsky, Stephan; Cook, John; Başaçek, Can (Mart 2020). "Komplo Teorisi El Kitabı" (PDF). Teyit.org. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  24. ^ Jack, Caroline (5 Ocak 2017). "What's Propaganda Got To Do With It?". points.datasociety.net. Data & Society Research Institute. 10 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  25. ^ Tanca, Kansu Ekin (2 Aralık 2019). "Teyit Sözlük". Teyit.org. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  26. ^ Molina, Maria D.; Sundar, S. Shyam; Le, Thai; Lee, Dongwon (14 Ekim 2019). ""Fake News" Is Not Simply False Information: A Concept Explication and Taxonomy of Online Content". journals.sagepub.com. American Behavioral Scientist. 
  27. ^ Yılmaz, Nilgün; Keskin, Öyküm Hüma (20 Eylül 2020). "Doğruyu "Teyit": Teyit'in COVID-19 İnfodemisi ile Sekiz Aylık Macerası" (PDF). ttb.org.tr. Türk Tabipleri Birliği. ss. 644-645. 10 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  28. ^ Ünver, H. Akın (Mayıs 2020). (PDF). edam.org.tr. EDAM. 8 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  29. ^ Cihangir, Arzu (30 Haziran 2018). "Haber Doğrulama (Fact-Checking) Ölüyor Mu?". basinhayati.net. Basın İlan Kurumu. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  30. ^ Kocabay Şener, Nihal (28 Nisan 2018). "Gazeteciliğin Geleceğini "Gelecek" Biliyor Mu? Doğruluk Kontrol Merkezlerinin Bilinirliğinin Üniversite Öğrencileri Üzerinde Araştırılması" (PDF). acikerisim.ticaret.edu.tr. 16th International Symposium Communication in the Millennium. s. 491. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  31. ^ . a.com.tr/en. Anadolu Agency. 22 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  32. ^ . aa.com.tr. Anadolu Agency. 12 Temmuz 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Haziran 2021. 
  33. ^ "Anadolu Ajansı teyit editörlüğü kuruldu". Yeni Şafak. 13 Eylül 2022. 28 Ekim 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Ekim 2022. 
  34. ^ . trtworld.com. TRT World. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Mayıs 2020. 
  35. ^ . bbc.com. BBC News. 20 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  36. ^ "Additional steps we're taking ahead of the 2020 US Election". blog.twitter.com. Twitter. 9 Ekim 2020. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  37. ^ Conklin, Audrey (13 Temmuz 2020). . foxbusiness.com. FOX Business. 15 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  38. ^ Lyons, Kim (25 Ocak 2021). "Twitter launches Birdwatch, a fact-checking program intended to fight misinformation". The Verge. 24 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  39. ^ Mantas, Harrison (5 Ağustos 2021). . poynter.org. The Poynter Institute. 5 Ağustos 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  40. ^ Lyon, Tessa (14 Haziran 2018). "Hard Questions: How Is Facebook's Fact-Checking Program Working?". about.fb.com. Facebook. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  41. ^ . about.instagram.com. Instagram. 16 Aralık 2019. 10 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  42. ^ . facebook.com. Facebook. 28 Temmuz 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  43. ^ "TikTok 'Gerçekleri Bil' özelliğiyle yanlış bilgilerin önüne geçiyor". newsroom.tiktok.com. TikTok. 23 Mart 2021. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  44. ^ "TikTok partners with fact-checking experts to combat misinformation". newsroom.tiktok.com. TikTok. 1 Ekim 2020. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  45. ^ Tanca, Kansu Ekin (15 Ocak 2021). "Vikipedi'nin sadece tüketicisi değil, teyitçisi de olun". teyit.org. Teyit.org. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  46. ^ Urbani, Shaydanay (Ekim 2019). (PDF). firstdraftnews.org. First Draw. s. 10. 26 Aralık 2019 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  47. ^ Silverman, Craig; Tsubaki, Rina (18 Mart 2014). "A Guide to Verifying Digital Content in Emergencies". gijn.org. Global Investigative Journalism Network. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  48. ^ Foça, Mehmet Atakan (19 Temmuz 2016). . journo.com.tr. Journo. 23 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  49. ^ . gijn.org. Global Investigative Journalism Network. 20 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  50. ^ Joseph, Raymond (27 Şubat 2018). . gijn.org. Global Investigative Journalism Network. 7 Mart 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  51. ^ . teyit.org. Teyit.org. 2 Haziran 2021. 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  52. ^ . teyit.org. Teit.org. 9 Ekim 2020. 25 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  53. ^ Toler, Aric (26 Aralık 2019). . bellingcat.com. Bellingcat. 26 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  54. ^ "The Washington Post's guide to manipulated video". washingtonpost.com. The Washington Post. 25 Haziran 2019. 28 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 10 Eylül 2021. 
  55. ^ Yorulmaz, Atakan (11 Kasım 2018). . newslabturkey.org. News Lab Turkey. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  56. ^ Tanca, Kansu Ekin (23 Aralık 2020). . teyit.org. Teyit.org. 24 Aralık 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  57. ^ Gürkaynak, İpek; Üstel, Füsun; Gülgöz, Sami (Ocak 2004). (PDF). egitimreformugirisimi.org. Eğitim Reformu Girişimi. 12 Temmuz 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  58. ^ Tanca, Kansu Ekin (1 Haziran 2019). . teyit.org. Teyit.org. 11 Haziran 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  59. ^ Tanca, Kansu Ekin (27 Nisan 2021). . teyit.org. Teyit.org. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  60. ^ . ifcncodeofprinciples.poynter.org. Poynter Institute. 27 Kasım 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Eylül 2021. 
  61. ^ . reporterslab.org. Duke Üniversitesi. 3 Şubat 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  62. ^ . ifcncodeofprinciples.poynter.org. Poynter Institute. 12 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  63. ^ Dobbs, Michael (Şubat 2012). (PDF). issuelab.org. New America Foundation. ss. 4-5. 1 Aralık 2017 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  64. ^ Çömlekçi, Mehmet Fatih (29 Nisan 2020). . dergipark.org.tr. Akdeniz İletişim Dergisi. ss. 2015-2016. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  65. ^ Kavaklı, Nurhan (21 Ocak 2019). . dergipark.org.tr. Erciyes İletişim Dergisi. ss. 674-675. 10 Mayıs 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  66. ^ Sylvia Chou, Wen-Ying; Gaysynsky, Anna; Cappella, Joseph N. (Ekim 2020). (PDF). American Journal of Public Health. 10 Eylül 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  67. ^ . p24akademi.org. P24. 13 Ocak 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  68. ^ Yılmaz, Nilgün (25 Kasım 2020). . teyit.org. Teyit.org. 25 Kasım 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  69. ^ . un.org. Birleşmiş Milletler. 31 Mart 2020. 1 Nisan 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
  70. ^ Değerli, Alper (Kasım 2018). (PDF). researchgate.net. 4. Sağlık İletişimi Sempozyumu. 4 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. 
  71. ^ . meedan.com. Meedan. 8 Ekim 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 
  72. ^ . sciencefeedback.co. Science Feedback. 31 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 9 Eylül 2021. 

wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar

Dogruluk kontrolu supheli bilgilerin dogrulugunun acik kaynaklar ve sistematik bir metodoloji kullanilarak kanitlanmasi ya da curutulmesidir Medyaya ve gazetecilige guven sosyal medyanin yayginlasmasindan da once zayiflamaya baslamisti Demokratik kurumlara guvenin asinmasiyla birlikte vatandaslar yuzunu haber gibi gorunen ve sosyal medya araciligiyla yayilan supheli bilgilere donmus dogru bilgi arayisina yanit uretemeyen gazeteciligin itibari daha da zedelenmistir Medyada yanlis bilgi ve dezenformasyonun yayilmasini onlemek amaciyla cesitli mudahalelere ihtiyac duyulmustur Bircok ulke bu sorunu yasal duzenlemelerle cozmeye calismis fakat bu kisitlar otoriter liderlerin suiistimaline acik oldugundan insan haklari savunucularinda tepki uyandirmistir Ifade ozgurlugu ve coksesliligi savunanlarin onerisi tepeden inme duzenlemelerdense kitleleri bilinclendirmek elestirel dusuncenin yayilmasini saglamak icin sivil aktorleri guclendirmek olmustur TarihceGazetecilik Dogruluk kontrolunu gerekli kilan kosullar sosyal medyayla birlikte ortaya cikmadi uzak gecmisteki ornekleri de bulunmaktadir 6 yuzyilda yasamis Bizansli tarihci Prokopius resmi tarih yazimiyla Imparator Justinianous un dikkatini cekmeyi basardiktan sonra imparatorun sayginligini lekelemek icin anekdot olarak bilinen supheli bilgiler uretmis ve sirrini olene kadar saklamistir 1522 deki papalik secimlerini manipule etmek icin adaylar hakkinda garip soneler yazmistir Roma da bulunan Pasquino olarak bilinen heykelin yakinlarinda halka bu soneleri soylemeye baslamistir Pasquinade taslama tabiri halka mal olmus kisiler hakkindaki ahlaksiz ve cogunlukla da yanlis haberler icin soylenen genel bir kullanima boyle evirilmistir 19 yuzyil sonlarinda ortaya cikan sansasyonel habercilik anlayisi olan sari gazeteciligin yayginlasmasi Time ve Der Spiegel gibi onde gelen gazetelerin kendi bunyelerinde dogruluk kontrolu birimleri kurmasina yol acmistir Ancak o zamanki cabalar hatalarin basilmasini onlemek yerine tekzip ve ozurlerle yetinir nitelikteydi Time dergisinde 1930 lu yillarda agirlikli olarak kadin calisanlarin arastirmaci pozisyonlara istihdam edilmesiyle modern anlamda dogruluk kontrolu mekanizmalarinin ilk defa bir yayinci bunyesinde baslatildigi bilinmektedir 20 yuzyildaki iki dunya savasinin ardindan gazetecilige guvenin saglamlastirilmasina donuk bazi cabalara rastlanabilmektedir Ozellikle Avrupa da 1930 lu yillarda guclenen Nazi iktidari sirasinda gorulen genis capli manipulasyonlar ve propagandanin dorduncu bir kuvvet olarak basinin nasil bir donusturucu etkisi olabilecegini gostermistir Bu yillardan sonra olanlari anlatirken Hakikat Sonrasi isimli kitabinda tarafsizlik ilkesinin kaynagina 20 yuzyilda Associated Press ve New York Times gibi seckin haber kaynaklarinin kendi okuyucu kitlelerini bir arada tutabilmek icin baslattiklari cabalari koymakta zamanla gazeteciligin ana ilkelerinden birine donustugune deginmektedir Bu tarihten sonra etik gazetecilik ilkeleri geregi haberin dogrulugu haberciligin ana odaklarindan biri haline gelmistir 20 yuzyilin ikinci yarisindan itibaren buyuk bir endustri haline gelen haber endustrisi agirlikli olarak medya disi ekonomik etkilere acik hale gelmistir Gazetelerin sahiplik yapilarinin haberciligi etkiledigi bilinmektedir Bir yandan da degisen ve gelisen haber alma teknolojileri geregi habercilikte hiz on plana cikmistir 90 li yillarin basindan itibaren gazetecilik pratikleri disinda yer almaya baslayan dogruluk kontrolu uygulamalarina rastlanmaktadir 1994 te kurulan Snopes 2003 te kurulan FactCheck org ve 2007 de kurulan PolitiFact onde gelen dogruluk kontrolu platformlari arasindadir Sosyal medyanin tamamen yayginlastigi dunyada hizli ve kutlesel bir bilgi akisi oldugundan internet oncesi dogrulama prosedurleri islevsiz ve yetersiz kalabilmektedir Yillar icerisinde bu ihtiyaci da karsilamak icin sayilari artan dogruluk kontrolu platformlari onceleri forum sitelerinde ardindan da sosyal aglarda yer alan asilama gida guvenligi ilac gibi halk sagligina iliskin bircok konudaki sehir efsaneleri ve yanlis bilgilerin dogrulanmasini saglamaktadirlar Haber medyasinin disinda yer alan dogrulama kuruluslarinin kisa tarihine bakildiginda ilk kusak platformlar Turkiye den Yalansavar Malumatfurus orneklerinde oldugu gibi daha gonulluluk esasina dayali iken yeni kusak platformlar tam zamanli teyitciler dogruluk kontrolculerinden olusmaktadir Turkiye de Dogruluk Payi ve Teyit org gibi kuruluslar Uluslararasi Dogruluk Kontrolu Agi nin International Fact Checking Network koydugu belirli bir metodolojide hareket etmektedirler Gunumuzde artik belli yayin ilkeleri olan gelir modelini cesitlendirebilen tam zamanli emek verenlerden olusan teyit dogruluk kontrolu platformlarinin sayica arttigini gorulmektedir Dunya uzerindeki bagimsiz dogrulama kuruluslari bir bilginin dogrulugunu teyit edebilmek iddianin dogru ya da yanlis oldugunu ortaya koyabilmek icin farkli metodolojiler kullanmaktadirlar Fakat genel anlamiyla dogruluk kontrolunun uc ana asamasi vardir Dogrulanabilir iddialari bulmak Sosyal ve konvansiyonel medya taramasi yaparak ana akim medyada gundemi takip ederek ve politikacilarin soylemlerini inceleyerek kamuoyunu ilgilendiren ve dogrulugunu veya yanlisligi konusunda supheye dusulmus veya dogrulugu konusunda yanlis kaniya varilmis iddialar tespit edilir Dogru bilgileri gercekleri bulmak Incelenen iddiayla ilgili gecerli ve guvenilir birden cok kaynak ve kanit arastirilir Dogrusunu ortaya cikarmak Iddia arastirilan kaynaklar dogrultusunda inceleyerek dogru veya yanlis olarak neticelendirilir Bilgi duzensizligi ve yanlis bilgi turleriBilgi duzensizligi bilginin hangi amacla olusturulduguna uretildigine ya da yayildigina gore mezenformasyon dezenformasyon ve malenformasyon olarak uce ayrilabilmektedir First Draft ise 2017 yilinda hatali iliskilendirme uydurma parodi taklit carpitma baglamdan koparma ve manipulasyon olmak uzere yanlis bilginin en yaygin yedi turunu de listelemistir Bunlarin yani sira komplo teorileri sahte haber propaganda asimetrik propaganda ve infodemi de bilgi duzensizligi konusunda sikca basvurulan kavramlardir Bunlarin yani sira komplo teorileri sahte haber propaganda asimetrik propaganda ve infodemi de bilgi duzensizligi konusunda sikca basvurulan kavramlardir Bilgi duzensizligi Bilgi duzensizligi internet basta olmak uzere sosyal ortamlarda yer alan bilgi kirliligini daha iyi aciklamak icin tanimlanmis bir kavramdir 2016 tarihli ABD baskanlik secimleriyle beraber hakikat otesi veya sahte haber gibi kavramlarin politikacilar tarafindan kullanildikca anlamini yitirmesi veya farkli anlamlar kazanmasi uzerine yeni bir kavram ihtiyaci dogmustur Cunku hem bilgi kirliliginin daha kapsamli bir sekilde incelenmesi gerekmis hem de yanlis bilginin toplumsal bir sorun haline gelmistir Bilgi duzensizligi ilk kez Avrupa Konseyi nin 2017 de yayinladigi bir makaleyle kavramsallastirilmistir Bilgi duzensizligi temel olarak uce ayrilmaktadir dezenformasyon mezenformasyon ve malenformasyon Bazi arastirmacilar dezenformasyon ve mezenformasyon arasindaki farkin vurgulanmasi gerektigini dusunmektedir Mezenformasyon dezenformasyon ve malenformasyon Bilincli ve kasten uretilen paylasilan ya da yayginlastirilan yanlis bilgiye dezenformasyon herhangi bir kasit olmaksizin ya da kastin tam olarak anlasilmadigi durumlarda paylasilan yanlis bilgiye ise mezenformasyon ismi verilmektedir Bilgi duzensizliginin ucuncu turu olan malenformasyon ise motivasyonun ve niyetin de sorgulanmasi gerektigini dusunen arastirmacilar tarafindan ortaya atilmistir Malenformasyon dogru bilginin zarar verme amaciyla paylasilmasina verilen isimdir 2016 ABD baskanlik secimlerinde Hillary Clinton in e posta yazismalarinin sizdirilmasi ya da intikam pornosu paylasmak malenformasyon ornegi sayilabilir Yanlis bilgi turleri Hatali iliskilendirme Yanlis bilgi turlerinden hatali iliskilendirme bir olayla bagdastirilan ancak farkli bir olayi gosteren icerikleri tanimlamak icin kullanilir Bu icerikler fotograf video alinti gibi cesitli formatlarda olabilmektedir Bazen haber ya da olayla ilgili uygun fotograf ya da video gibi gorsel medya bulunmadigi icin bazen haberi ya da olayi oldugundan daha abartili gostermek icin bazen de tamamen yaniltma amaciyla kullanilmaktadir Ozellikle haber mecralari durumla ilgili guncel gorsel bulunmadigi zaman eski tarihli fotograf ve videolar da kullanabilmektedir Ancak goruntulerin arsiv goruntusu oldugu belirtilmezse kullanicilar bu goruntuleri guncel durumla bagdastirabilmektedir Bu sebeple bu durum hatali iliskilendirme olarak tanimlanir Bu turde fotograf da icerik de gercek olabilir hatali olan ikisinin arasindaki iliskidir Uydurma Tamami uretilmis hicbir gerceklik payi bulunmayan yanlis bilgi turune uydurma denmektedir Icerigin tamami uydurma oldugundan bu turdeki yanlis bilgileri tespit etmek digerlerine kiyasla daha guctur Yapay zeka kullanilarak olusturulan birinin gercekte yapmadigi ya da soylemedigi seyleri yapiyormus ve soyluyormus gibi gosteren deepfake videolar da bu kategoride yer almaktadir Parodi Eglence ve dalga gecme amacli haber formatinda yazilan veya uretilen iceriklere parodi denmektedir Parodi iceriklerin genellikle zarar verme amaci yoktur ancak kullanicilar tarafindan gercek oldugu dusunulerek yeniden uretilip paylasilip yayginlastirilabilmektedir ABD de The Onion Turkiye de Zaytung gibi internet siteleri parodi haber sitelerine ornek olarak gosterilebilir Bu kuruluslar sitelerinin bir kosesinde haberlerin gercek olmadigini belirtse de bunu fark etmeyen kullanicilar edindiklerini bilgilerin dogru oldugunu dusunebilmektedir bu da yanlis bilginin yayilmasina sebep olmaktadir Taklit Kisiler kurumlar ya da gruplar gibi davrananlarin yaydiklari iceriklere taklit denmektedir Bir internet sitesi sosyal medya hesabi hatta e posta adresi dahi taklit edilebilir Hedef genellikle guvenilir yuksek itibarli ve taninmis kaynaklari taklit ederek kullanicilarin dikkat eksikliginden faydalanmak ve yanlis bilgi paylasmak yaymaktir Sosyal medyanin yaygin oldugu ulkelerde taklit yoluyla saniyeler icinde yanlis bilgi yayilabilmektedir Carpitma Yanlis bilgi turlerinden carpitma First Draft tarafindan bir kisi ya da olaya dair anlati kurgulamak icin bilginin carpitilmis kullanimi olarak tanimlanmaktadir Bu turde bilgi gercek anlamindan saptirilarak ya da koparilarak yanlisa yonlendirir Ilk haliyle dogru olan carpitildigi icin yanlisa yonlendiren yanlis bilgi turudur Baglamdan koparma Dogru bir bilginin icinde bulundugu olaylar durumlar veya iliskilerden koparilarak sunulmasina baglamdan koparma ismi verilmektedir Baglamdan koparilan bilgi fotograf video ses kaydi alinti hatta veri gibi cesitli formatlarda karsimiza cikabilmektedir Ornegin kirpilarak sunulan bir roportaj kaydi baglamdan koparma olarak gosterilebilir Kisi gercekten o seyi soylese de konusmanin oncesi sonrasi ve konunun butunu verilmedigi zaman anlatilanlar bambaska anlamlara cekilebilmektedir Manipulasyon Manipulasyon TDK nin tanimiyla secme ekleme ve cikarma yoluyla bilgileri degistirme olarak bilinen manipulasyon gercek bir bilginin ya da goruntunun kandirma amaciyla manipule edilmesidir videolarda ve fotograflarda daha sik karsimiza cikar Understanding Information disorder First Draft Dogrudan montajlanan kesilerek bir araya getirilen nesnelerin yeri degistirilen videofotograf gibi icerikler bu kategoriye girmektedir Komplo teorisi Komplo teorisi bir kimse kurulus veya ulkeye karsi gizlice zarar verici tuzak kuruldugu varsayimina dayanan dusuncelerin tumu olarak tanimlanabilir Kesin kanit eksikligine ragmen komplo teorileri varligini surdurmeye egilimlilerdir Asiri suphecilik kanitlara duyarsiz olmak ve celiskili dusunceler komplo odakli dusunen kisilerin ortak ozelliklerindendir Propaganda ve asimetrik propaganda Bir konuyu veya dusunceyi tanitma karsi tarafi bilinclendirme kitleleri harekete gecirme o dusunceyi benimsetme istenen sekilde davranilmasini saglama amaciyla uretilen yazili gorsel ya da isitsel kanallardan yayilan icerikler butunune verilen isimdir Ote yandan asimetrik propaganda internetin anonim olma ozelliginden faydalanarak genellikle karsit goruse sahip kisileri kurumlari ya da gruplari etkilemek kotulemek ve kitlenin o kisilere kurumlara ya da gruplara bakisini olumsuz yonde degistirmek amaciyla yurutulen propagandadir Ozellikle secim donemlerinde daha yogun gorulur ornegin A partisinden biri B partisindenmis gibi gorunerek B partisini kotu gosterecek imajini zedeleyecek bilgiler yayarak halkin algisini yonlendirmeye calisir Gercek addetme Gercek addetme uydurma tamamen uretilmis ya da populer kulturden film dizi oyun gibi sahnelerin gercek yasamdan alinmis gibi gosterilerek paylasilmasidir Ornegin bir bilgisayar oyunundan alinan goruntunun gercek bir operasyonu gosterdiginin iddia edilmesi gercek addetmeye ornektir Sahte haber Yanlis bilgilerin ya da yanlisa surukleyen bilgilerin haber olarak sunulmasina sahte haber ismi verilmektedir Burada yanlis icerik haber gorunumune burundurulerek haber oldugu algisi yaratilmaya calisilmaktadir Geleneksel medyada da karsilasilan sahte haberler sosyal medyanin ve internetin yayginlasmasiyla buyuk bir artis gostermistir Secim zamanlarinda propaganda amaciyla bilincli bir sekilde kullanilsa da bilincsizce bilgi eksikliginden de kaynaklanabilir ve siyaset disindaki farkli konularda da olabilir Gunumuzde pek cok arastirmaci sahte haberin mucadele edilmesi gereken ciddi bir sorun oldugunu savunmaktadir Haberlerin dogrulanmasi icin cok sayida insana ihtiyac duyuldugunu hesaplayan arastirmacilar bu isi yapabilecek cesitli programlar gelistirilmesi gerektigini dusunmekte ve oneriler uzerinde calismaktadir Infodemi Covid 19 salginiyla populerlesen infodemi kavrami kimi dogru kimi yanlis hizla bir virus gibi yayilan bilgi yiginini ifade eder Dunya Saglik Orgutu DSO tarafindan tanimlanan bu kavram Ingilizcede bilgi anlamina gelen information ile salgin anlamina gelen epidemic kelimelerinden olusmustur Bu bilgi yigini saglikli bir bilgi ekosistemini engelledigi icin resmi kurumlara ve bilim insanlarina guvensizlik toplumda panik ve korkuya sebep olup krizle bas etmeyi guclestirme gibi olumsuz sonuclar dogurabilmektedir Geleneksel ve dijital medyaYazili basin Gazete Temelde tabloid gazetelerin icat edilmesinden bu yana dogruluk kontrolunun yazi isleri akisinin ayrilmaz bir parcasi oldugu kabul edilmektedir Ancak bugunku anlamiyla ayri bir faaliyet olarak yazili basinda dogrulamadan bahsedebilmek mumkun degildir Ozellikle son 10 yil icinde bilgi kirliliginin ve sahte haberlerin yayilmasinin sosyal medya araciligiyla artmasiyla beraber onem kazanan dogruluk kontrolu geleneksel basinda kendine yeni yer bulmaya baslayan bir kavramdir Dijital basin amp dijital medya Web Siteleri amp haber siteleri Dunya genelinde bazi basin kuruluslari kendi dogruluk kontrolu ekiplerini kurmaya baslamistir Kimi yayincilar ise bagimsiz kurumlardan destek almayi tercih etmektedir Durum Turkiye de de benzerdir Uluslararasi basinda AP AFP Reuters BBC gibi kuruluslar kendi bunyelerinde veri dogrulama ekibi kurmuslardir Bazi haber yayincilari ise sivil toplum kuruluslarindan faydalanmaktadir Bati Avrupa ulkelerinde dogruluk kontrolu daha cok medya kuruluslari tarafindan yapilirken Dogu Avrupa ulkelerinde kontrolu sivil toplum aktorleri ve bagimsiz kuruluslar tarafindan yurutulmektedir Anadolu Ajansi uluslararasi ajanslardan ornek alarak 2019 da kendi dogruluk kontrolu yaptigi icerikler yayinlamaya baslamistir Ancak ajansin yalnizca Ingilizce surumunde var olan dogruluk kontrolu paylasimlari 2020 yilindan bu yana yapilmamaktadir Ajans 2021 yilinda fact checker pozisyonu acarak Turkiye medyasinda dikkat ceken bir adim atmistir Eylul 2022 de ise Teyit Hatti isimli bir dogruluk kontrolu sitesi kurulmustur TRT nin uluslararasi haber agi TRT World de Turkiye de dogrulama kontrolu konusunda adim atan ikinci haber sitesi olmustur Ancak bu kontrollerin surekliligi olmamis ve 2020 den bu yana kontrol yapilmamistir BBC ise bu konuda uluslararasi basindan bir ornek teskil etmektedir Reality Check adli bolumde gundemde olan ve dogrulugu kanitlanmamis haberler ve bilgiler incelenmektedir Twitter Sosyal medya platformlari yanlis bilgiyle mucadele farkli yollar izlemektedirler Twitter 2020 ABD baskanlik secimleri sirasinda yasanan guvenilir bilgi krizine yonelik cozum uretmek icin kullanicilarini secim hakkinda yanlis veya yaniltici bilgi iceren paylasimlarla ilgili o paylasimlarin kenarina bilgi notu koyarak uyarmayi denemistir Ancak eski ABD Baskani Donald Trump basta olmak uzere Cin Disisleri Bakanligi Sozcusu Lijian Zhao gibi isimlerin paylasimlarinin etiketlenmesi sansur tartismalarina yol acmistir Ocak 2021 de Birdwatch isimli program ile diger sosyal medya platformlarindan farkli bir yol izleyerek topluluk odakli bir yaklasim benimseyecegini duyuran platform yanlis bilgiyle Twitter kullanicilari araciligi ile mucadele etmektedir Sirket Agustos 2021 de IFCN imzacisi Associated Press ve Reuters ile Birdwatch in performansini anlamak icin bir ortaklik yurutmeye basladiklarini ve bu iki kurumdan dogruluk kontrolu destegi alacagini aciklamistir Instagram Instagram 2019 dan beri dogrulama faaliyeti icin ucuncu taraf dogrulama platformlari ile isbirligi icindedir Bir icerik dogrulama platformlari tarafindan yanlis olarak degerlendirildiginde Instagram bu icerigi kesfet ve etiket akislarindan kaldirarak ve hikayelerdeki one cikisini azaltarak yayilmasini onlemeye calismaktadir Ayni zamanda kullanicilara icerigin yanlis ya da yaniltici bilgi icerdigini belirten uyari etiketler gostermektedir Facebook Facebook yanlis bilgiyle mucadele sorunuyla mucadele icin IFCN imzacisi ucuncu taraf bagimsiz dogrulama platformlariyla birlikte calismaktadir Bu platformlar birincil kaynaklarla gorusme fotograf ve video iceriklerin dogrulugunun kontrol edilmesi cesitli verilerin incelenmesi gibi adimlari Facebook adina gerceklestirmektedirler Dogrulama platformlari bir icerigi yanlis olarak degerlendirdiginde Facebook bu icerigi tamamen kaldirmak yerine etkilesimini gorunurlugunu onemli olcude azaltmaktadir Boylece yanlis bilginin yayilimi azaltilmayi hedeflemektedir Ayni zamanda paylasimin yanlis bilgi icerdigini belirten bir etiket sayesinde paylasmaya calisan kisileri bilgilendirmektedir Dogrulama platformlari Facebook uzerinde icerigi hesaplari ya da sayfalari kaldirmamaktadir Facebook Turkiye de Teyit ve Dogruluk Payi ile calismaktadir TikTok Kisa video platformu TikTok 2020 den bu yana dunya capinda yerel dogrulama platformlariyla yanlis bilgiyle mucadele konusunda isbirligi yapmaktadir Turkiye de Teyit ile calisan TikTok uygulamasinda sundugu Gercekleri bil ozelligi ile dogrulama kuruluslari tarafindan dogrulanamamis videolari paylasmama konusunda kullanicilarini uyarmaktadir Dogrulanamayan icerikler yaniltici bilgilerin yayilmasini sinirlamak amaciyla kullanicilara Sizin Icin akisinda onerilmemektedir Icerigin yanlis oldugunu tespit etmesi halinde video platformdan kaldirilmaktadir Vikipedi Herkesin katkida bulunabildigi cevrimici ansiklopedi Vikipedi dogruluk kontrolunu izledigi politika ve yonergeleriyle surdurmektedir Bu mekanizma dogrulanabilirlik kaynak gosterme ve tarafsiz bakis acisi gibi ilkelerle saglanabilmektedir Ayrica kullanicilar onlara supheli gelen icerikleri bu ilkeler dogrultusunda duzeltip milyonlarca kisinin ziyaret ettigi Vikipedi de yanlis bilginin yayilimini engelleyebilmektedir Turkiye deki dogrulama platformlariyla yuruttugu isbirlikleriyle ise Vikipedi deki dogru bilgi kulturunun yayginlasmasini amaclamaktadir Dogrulama araclari ve yontemleriTeyit etme bilgi dogrulama dogruluk kontrolu Dogrulama surecinde icerigin uretilme ya da paylasilma motivasyonunu dogrulugunu icerigi kimin paylastigini ne zaman ve nerede olusturuldugunu incelemek gerekmektedir Dogruluk kontrolu kendi icinde iddia kontrolu ile belge gorsel dogrulama olarak kabaca iki ana dala ayrilir Iddia bilgi kontrolu daha cok siyasilerin kamuoyundaki onemli kisilerin soylediklerinin dogru olup olmadiginin kontrol edilmesidir Belge gorsel dogrulama ise ozellikle sosyal medyada cok paylasilan gonderilerde bulunan imajlarin bilgilerin dogrulugunun kontrol edilmesidir Dogruluk kontrolculeri bir iddiayi yahut haberi kontrol ederken belli basli noktalara dikkat etmektedirler Iddianin yer aldigi kaynagi ve icerigin ilk once nerede ve nasil paylasildigina ulasmaya calismaktadir Bir haber ya da gorsel eski tarihli ya da baglamindan koparilarak baska bir olayi gosteriyor olabilir bu gibi durumlari tespit edebilmek icin de ilk paylasima ulasabilmek her zaman mumkun olmamaktadir Dogrulama bir surec oldugu icin bu yolda ilerlerken cesitli dijital arac ve yontemlerden yaralanmaktadirlar Ilgili haber gorselini tersine gorsel arama ozelligi bulunan arama motorlarinda aratmak ve fotografin EXIF bilgisini kontrol etmek gibi dogru kaynaga ve guvenilir bilgiye goturecek onemli adimlar yer almaktadir Video hileleri manipule edilmis veri ve dijital manipulasyon gibi cesitli sahte teknikler vardir Dogruluk kontrolu bu iceriklerdeki degisikligi tespit etmek icin de InVid Youtube DataViewer ImgOps FotoForensics gibi araclari kullanmaktadir Bu yuzden dogrulama surecinden kullandigimiz araclar kadar uretilen yayilan ve etkilesim alan icerigin hangi ozellikleri tasidigi da onemlidir Bireysel olarak supheli bilgiyi tespit etme yontemleri Gunluk hayatta internet kullanicilari cesitli mecralarda cesitli bilgilere maruz kalmaktadir Bu bilgiler her zaman dogru olmamaktadir Bireylerin supheli bilgileri tespit edebilmesi icin uygulanabilecek bazi adimlar mevcuttur Oncelikle bir bilgiye yonelik farkli kaynaklari degerlendirmek en iyi baslangic olacaktir Ardindan bilgileri sakin ve sindirerek okumak bilgileri yanlis anlamanin onune gececektir Sosyal medyadaki haber akisinizdaki bilgi ve haberlerden her zaman suphe duymak ve okuduklarinizin kaynagini sorgulamak da dogrulamak icin yapabileceginiz ilk adimlardan biridir Okudugunuz haberin kaynaginin guvenilir olup olmadigini sorgulamak icin cesitli yollar mevcuttur Bir haber baglamindan koparilip paylasiliyor olabilir Bu yanilgiya dusmemek icin haberin ilk paylasildigi tarihi kontrol etmek ve haberin aslina ulasmaya calismak bir diger dogrulama yontemidir Sosyal medyada gorulen bir paylasima konu olayin birden fazla boyutu olabilecegini her konuya dair gazeteciler ve konunun uzmanlari kadar ayrintili ve derinlikli bilgiye sahip olamayacagimizi goz onunde bulundurularak suphe duydugumuz haberleri teyit sitelerinde aratmak da bir baska dogrulama yontemidir Gorsel ve video dogrulamasi Karsimiza cikan gorselleri dogrulamak icin tersine gorsel arama teknigini kullanilabilmektedir Bu teknik arama motorlari ve cesitli yazilimlari kullanarak gorsel icerigin kaynagini bulmak icin kullanilmaktadir Video iceriklerde ise orijinal videoya editleme efekt kullanma kirpma icerigin baglamindan koparma gibi yontemler uygulanarak kullanicinin yanlis bilgiye maruz kalmasi hedeflenebilmektedir Iddia gorsel ve videolardaki ipuclarini takip etmek de ise yarayabilmektedir Bir olayi gosterdigi iddia edilerek paylasilan videoda insanlarin giydiklerine dikkat etmek etraftaki agac veya binalari ayirt edebilmek gunesin dustugu acidan yahut hava durumundan konum tespiti yapabilmeye calismak bunlar arasinda sayilabilir Yol tabelalari yer sekilleri iddia video ise etrafta duyulan sesler ve konusulan dil de teyitlemeye yardimci olabilir Sosyal medyada yer alan gorselleri teyitlemek icin de fotograflarin paylasildigi tarihi bulmaya yarayan EXIF bilgisinin indirilebilecegi araclar gorsel uzerinde oynama yapilip yapilmadigini anlayabilmek icin basit fotograf editleme bilgisine sahip olmak ve video dogrulama dijital araclar sayilabilir Bunlarin yaninda sosyal medyadaki veya haberlerdeki bir bilginin dogrulugunu kontrol etmek icin dogruluk kontrolculeri internet uzerindeki acik kaynaklardan yararlanirlar Acik kaynak ve veri gazeteciligi olarak da adlandirilan bu gazetecilik turunde ortalama bir internet kullanicisinin ulasabilecegi kaynaklardan gazetecilik etigi icerisinde ve veri toplama yontemleri ile derlenen bilgiler uzerinden arastirmanin yurutulmesi esastir Acik kaynak gazeteciligi bazi devletler ve kurumlarinin gizli veritabanlari ve belgelerinin kamuoyuna sizinti seklinde gerceklesen ve WikiLeaks ve Panama Belgeleri gibi ornekleri olan sizinti gazeteciliginden de yararlanabilir Bilgi ve veri dogrulamak icin dogruluk kontrolculeri herkese acik guvenilir veri veritabanlarindan devletlerin istatistik ofislerinden veriye ulasilabilecek internet sitelerinden de yararlanirlar Ikincil kaynak olarak dogruluk kontrolculeri bilgi almak cesitli alanlarda calisan uzmanlara ulasirlar Yanlis bilgiyi duzeltme yollari Yanlis bilgileri duzeltmek yanlis bilgi sorunundan kaynakli kotu olaylarin yasanmasini engellemek icin onemlidir Bu nedenle yanlis bilgileri dogruluk kontrolu yontemleri ile curutmek gereklidir Ozellikle dogal afetler secimler salginlar gibi kriz anlarinda paylasilabilecek yanlis bilgilerin onune gecmek icin cevrenizdekileri onden uyarmak curutmeye baslamadan once yapilabilecekler arasindadir Curutmeye dogru bilgiyle baslamak bir bilgiyi iddiayi curuturken yanlis bilgiyi sadece bir kez tekrar etmek yanlis bilginin yaniltici olmasinin sebebini aciklamak ve dogru bilgiyi birden fazla tekrar etmek yanlis bilgiyi duzeltme yollari arasinda sayilabilir Bunun disinda yanlis bilgi konusunda kendinizi egitmek yanlis bilgileri duzenli bir sekilde curuten sosyal medya hesaplarini ve kaynaklari takip etmek ve bu curutmeleri paylasmak da yanlis bilginin daha fazla yayilmasini onlemek icin yapilabilecek yollardandir Elestirel dusunme ve elestirel dijital okuryazarlik Sosyal medya artik bilgiye erisimin birincil kaynagi oldugu icin paylasilan tum iceriklere supheyle yaklasmak dogruluk kontrolunun temellerinden biridir Sorgulama ve bilgi uretim sureclerine supheyle yaklasma elestirel dusunme beceresini de beraberinde getirmektedir Bilimsel kanitlara dayali hukumlere varmak icin elestirel dijital okuryazarliga sahip olmak onem tasimaktadir Elestirel dijital okuryazarlik dogruluk kontrolu yolunda ilk adimi olusturmaktadir Supheli bir bilginin yanlis oldugunun tespiti yapildiktan sonra bu bilginin paylasilmasinin ardindaki motivasyondan soz etmek cevrimici platformlarda dolasan cokca bilgiye karsi kullanicilari daha direncli kilmaktadir Bilginin kim tarafindan paylasildigi nasil yayildigi hangi kaynaklara dayandirildigi ve hangi motivasyonla paylasildigi gibi verileri internet tabanli arama motorlari ve dogrulama araclari yardimiyla inceleyerek birlikte tartismak elestirel dijital okuryazarlik yontemleri arasinda sayilabilir Bilgi duzensizligine ickin yanki fanusu filtre balonlari sozdebilim komplo teorileri gibi kavramlari anlamini bilmek ve gunluk hayatimizdaki kullanimlarinin farkina varmak elestirel dijital okuryazarliga adim atarken yapilabilecek seylerden bir digeridir IFCN ve dogrulama kuruluslari Uluslararasi Dogruluk Kontrolu Agi IFCN dunya uzerinde teyitcilik faaliyetleri yuruten kurumlari bir ag altinda bir araya getirmek amaciyla 2015 yilinda Poynter Enstitusu bunyesinde kurulmustur Agin icerisinde yer almak isteyen dogruluk kontrolu kuruluslarinin taraf olmama ve adil olma kaynaklarin teyit edilirken kullanilan kanitlarin seffafligi finansal ve organizasyonel yapinin seffafligi metodolojinin seffafligi acik ve guvenilir bir duzeltme politikasinin olmasi ilkelerine sadik oldugunu kanitlamasi gerekmektedir Duke Universitesi DeWitt Wallace Medya ve Demokrasi Merkezi Reporter s Lab in olusturdugu ve dunya uzerindeki dogruluk kontrolu sitelerinin yer aldigi veritabanina gore Agustos 2021 itibariyla dunya uzerinde 348 aktif dogruluk kontrolu girisimi bulunmaktadir Bagimsiz denetciler tarafindan onaylanan ve IFCN Ilkeleri Kilavuzu imzacisi olmaya hak kazanan aktif kuruluslarin sayisi ise 93 tur IFCN Ilkeler Kilavuzu yla dogruluk kontrolculeri icin en yuksek standartlari olusturma gayesinin yani sira dogruluk kontrolu kuruluslarinin yanlis bilgiyle mucadele faaliyetlerini surdurulebilir kilmak dunya uzerindeki teyit kuruluslarinin isbirligi yapmasina alan acmak ve teyitcilik alanini genisletmek uzere calismalar yurutmektedir Farkli alanlarda dogruluk kontroluDogruluk kontrolu basli basina bir alan olarak genislerken farkli alanlarda uzmanlasmis alt kollari da es zamanli gelismeye devam etmektedir Dunyada siyaset saglik bilim dogruluk kontrolu alaninda uzmanlasmis dogruluk kontrolu platformlari bulunmaktadir Siyasette dogruluk kontrolu Gunumuzun dogruluk kontrolu akiminin kokenini 1980 lerde ABD Baskani olan Ronald Reagan in cok dikkat ceken agaclarin arabalardan dort kat daha fazla cevre kirliligine neden oldugunu iddia ettigi doneme kadar goturmek mumkun Yakin tarihte ise 2016 ABD baskanlik secimleri ve Brexit referandumu donemi boyunca dezenformasyonun etkilerine dair yapilan calismalar yanlis bilginin secmen davranislarini degistirebildigi kutuplasmaya yol acabildigi ve toplumsal sorunlara neden oldugunu gostermistir Ozellikle secim zamanlarinda multeci ve gocmenleri hedef alan yanlis bilgiler basit ya da ileri tekniklerle manipule edilen gorseller ve komplo teorileri ve kasten yayilan yanlis bilgiler demokrasilere zarar verebiliyor Politik iddialara odaklanan dogruluk kontrolu platformlarina PolitiFact Washington Post Fact Checker CNN FullFact ornek verilebilir Bu tur platformlar politikacilarin konusmalarini iddialarini ve beyanlarini teyit etmeye odaklanir Saglik alaninda dogruluk kontrolu Saglik mezenformasyonu ya da saglik dezenformasyonu mevcut bilimsel konsensuse gore yanlis olarak nitelendirilen saglikla ilgili herhangi bir iddia olarak tanimlanabilir Saglikla ilgili yanlis bilgiler onemli bir saglik sorununu ciddiye almama aldatici bir guvenlik hissi olustugundan tedaviyi reddetme ya da geciktirme abartili ifadelerle endise ve korkunun artmasi sonucunda yanlis kararlarin alinmasi veya riskli yollarin denenmesi gibi sonuclar dogurmaktadir Ozellikle Covid 19 salginiyla birlikte yanlis bilgilerin sosyal medyada koronavirusten daha hizli yayilabildigi gozlemlenmistir Bu surecte virusun cikisi hastaligin belirtileri tedavisi ile ilgili yanlis ve yaniltici bilgiler internette dolasima girmistir Takip eden surecte asilarin guvenilirligi ve etkinligi hakkinda yanlis bilgiler ve asilsiz iddialar komplo teorilerine varan iddialarin ortaya cikmasina neden olmustur Oyle ki Dunya Saglik Orgutu Biz sadece bir epidemiyle degil ayni zamanda bir infodemiyle savasiyoruz Sahte haber koronavirusten daha hizli ve daha kolay bir sekilde yayiliyor ve en az koronavirus kadar tehlikeli demistir Genel olarak saglikla ilgili bilgilere internet uzerinden erisen insanlarin sayica artmasi sosyal medyada kullanicilarin karsilastiklari icerikleri bilincsiz olarak tuketmeleri ve yanlis bilgiye maruz kalmalari ve saglik haberciligi acisindan sorunlu olan gazetecilik pratikleri saglikla ilgili yanlis bilgi sorunuyla mucadele etmek gerektigini gostermektedir Internet kullanicilarinin bu nedenle medya okuryazarligi becerilerini saglik alaninda da artirmalari cok onemlidir Bu amacla faaliyet surduren platformlara ornek olarak Meedan verilebilir Ayrica kar amaci gutmeyen Fransa merkezli Science Feedback ozellikle iklim ve saglik alaninda bilimsel oldugu iddiasiyla paylasilan icerikleri teyit etmektedir Kaynakca Cherilyn Ireton amp Julie Posetti 2018 Journalism Fake News amp Disinformation PDF en unesco org UNESCO Publishing s 32 7 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Sahte Haberin 17 Yuzyila Dayanan Tarihi teyit org Teyit org 25 Subat 2017 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Here s How the First Fact Checkers Were Able to Do Their Jobs Before the Internet Time 24 Agustos 2017 16 Ocak 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 The Inextricable Role of Gender in the History of Fact Checking Time 2 Agustos 2019 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Acanerler Alican 15 Kasim 2019 Tik tuzagi yaratan kulis haberlerine nasil yaklasmaliyiz Teyit org 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Hakikat sonrasi Derin bir sorunun anatomisi K24 27 Haziran 2019 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Yurdigul Yusuf 1 Aralik 2012 Gazeteciligin Donusumu Yeni Medyaya Entegrasyon Surecinde Degisen Habercilik Pratikleri dergipark org tr Akdeniz Universitesi Iletisim Fakultesi Dergisi 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Snopes and the Search for Facts in a Post Fact World wired com Wired 20 Eylul 2017 25 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Turkiye nin Dezenformasyon Ekosistemi PDF edam org tr EDAM 9 Eylul 2020 ss 1 4 21 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Uzunoglu Sarphan Uyar Verda 2 Nisan 2021 Turkiye de Dogru Bilgiyi Aramak Coldeki Vahanin Pesinde PDF NLTR Research Hub s 7 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 10 Eylul 2021 ifcncodeofprinciples poynter org 12 Agustos 2018 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Eylul 2021 First Draft 21 Ekim 2019 9 Haziran 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Wardle Claire 16 Subat 2017 Fake news It s complicated firstdraftnews org First Draw 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Silsupur Sinan 14 Aralik 2018 Bilgi bozuklugunu anlamak icin kavramlar Teyit org 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 a b Foca Mehmet Atakan 1 Mart 2019 Sozluk Yanlis bilginin en yaygin yedi turu Teyit org 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Baban Ece 21 22 Ekim 2010 21 Yuzyilda Iktidar Basin Iliskisi Kamunun Modern Dusun Hapisanesi ve Gazeteciligin Sifir Derecesi PDF researchgate net Istanbul Universitesi Tercuman i Ahval in 150 Yilinda Istanbul da Fikir Gazeteciligi Sempozyumu s 277 23 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 13 Mayis 2022 Dijital dunyada dezenformasyon mezenformasyon changeuptoday com Change Up Today Cut Blog 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 9 Eylul 2021 Silverman Craig Yilmaz Mert Can Kasim 2020 Dezenformasyon ve Medya Manipulasyonu uzerine Dogrulama El Kitabi PDF Teyit org 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Metoloji teyit org Teyit org 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 9 Eylul 2021 Silverman Craig Yilmaz Mert Can Kasim 2020 Dezenformasyon ve Medya Manipulasyonu uzerine Dogrulama El Kitabi PDF Teyit org s 12 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Aydin Ali Fikret 30 Haziran 2020 Post Truth Donemde Sosyal Medyada Dezenformasyon dergipark org tr Asya Studies Academic Social Studies s 82 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Wardle Claire 22 Eylul 2020 Understanding Information disorder firstdraftnews org First Draw 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Lewandowsky Stephan Cook John Basacek Can Mart 2020 Komplo Teorisi El Kitabi PDF Teyit org 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Jack Caroline 5 Ocak 2017 What s Propaganda Got To Do With It points datasociety net Data amp Society Research Institute 10 Mart 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Tanca Kansu Ekin 2 Aralik 2019 Teyit Sozluk Teyit org 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Molina Maria D Sundar S Shyam Le Thai Lee Dongwon 14 Ekim 2019 Fake News Is Not Simply False Information A Concept Explication and Taxonomy of Online Content journals sagepub com American Behavioral Scientist Yilmaz Nilgun Keskin Oykum Huma 20 Eylul 2020 Dogruyu Teyit Teyit in COVID 19 Infodemisi ile Sekiz Aylik Macerasi PDF ttb org tr Turk Tabipleri Birligi ss 644 645 10 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Unver H Akin Mayis 2020 PDF edam org tr EDAM 8 Agustos 2020 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Cihangir Arzu 30 Haziran 2018 Haber Dogrulama Fact Checking Oluyor Mu basinhayati net Basin Ilan Kurumu 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Kocabay Sener Nihal 28 Nisan 2018 Gazeteciligin Gelecegini Gelecek Biliyor Mu Dogruluk Kontrol Merkezlerinin Bilinirliginin Universite Ogrencileri Uzerinde Arastirilmasi PDF acikerisim ticaret edu tr 16th International Symposium Communication in the Millennium s 491 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 10 Eylul 2021 a com tr en Anadolu Agency 22 Ekim 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Eylul 2021 aa com tr Anadolu Agency 12 Temmuz 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 12 Haziran 2021 Anadolu Ajansi teyit editorlugu kuruldu Yeni Safak 13 Eylul 2022 28 Ekim 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 28 Ekim 2022 trtworld com TRT World 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Mayis 2020 bbc com BBC News 20 Haziran 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Eylul 2021 Additional steps we re taking ahead of the 2020 US Election blog twitter com Twitter 9 Ekim 2020 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Conklin Audrey 13 Temmuz 2020 foxbusiness com FOX Business 15 Temmuz 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Lyons Kim 25 Ocak 2021 Twitter launches Birdwatch a fact checking program intended to fight misinformation The Verge 24 Mart 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Mantas Harrison 5 Agustos 2021 poynter org The Poynter Institute 5 Agustos 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Lyon Tessa 14 Haziran 2018 Hard Questions How Is Facebook s Fact Checking Program Working about fb com Facebook 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 about instagram com Instagram 16 Aralik 2019 10 Mart 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi facebook com Facebook 28 Temmuz 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Eylul 2021 TikTok Gercekleri Bil ozelligiyle yanlis bilgilerin onune geciyor newsroom tiktok com TikTok 23 Mart 2021 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 TikTok partners with fact checking experts to combat misinformation newsroom tiktok com TikTok 1 Ekim 2020 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Tanca Kansu Ekin 15 Ocak 2021 Vikipedi nin sadece tuketicisi degil teyitcisi de olun teyit org Teyit org 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Urbani Shaydanay Ekim 2019 PDF firstdraftnews org First Draw s 10 26 Aralik 2019 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Silverman Craig Tsubaki Rina 18 Mart 2014 A Guide to Verifying Digital Content in Emergencies gijn org Global Investigative Journalism Network 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Foca Mehmet Atakan 19 Temmuz 2016 journo com tr Journo 23 Mart 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi gijn org Global Investigative Journalism Network 20 Agustos 2018 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Eylul 2021 Joseph Raymond 27 Subat 2018 gijn org Global Investigative Journalism Network 7 Mart 2018 tarihinde kaynagindan arsivlendi teyit org Teyit org 2 Haziran 2021 2 Haziran 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi teyit org Teit org 9 Ekim 2020 25 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Toler Aric 26 Aralik 2019 bellingcat com Bellingcat 26 Aralik 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi The Washington Post s guide to manipulated video washingtonpost com The Washington Post 25 Haziran 2019 28 Mayis 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 10 Eylul 2021 Yorulmaz Atakan 11 Kasim 2018 newslabturkey org News Lab Turkey 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Tanca Kansu Ekin 23 Aralik 2020 teyit org Teyit org 24 Aralik 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Gurkaynak Ipek Ustel Fusun Gulgoz Sami Ocak 2004 PDF egitimreformugirisimi org Egitim Reformu Girisimi 12 Temmuz 2018 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Tanca Kansu Ekin 1 Haziran 2019 teyit org Teyit org 11 Haziran 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Tanca Kansu Ekin 27 Nisan 2021 teyit org Teyit org 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi ifcncodeofprinciples poynter org Poynter Institute 27 Kasim 2018 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 3 Eylul 2021 reporterslab org Duke Universitesi 3 Subat 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Eylul 2021 ifcncodeofprinciples poynter org Poynter Institute 12 Agustos 2018 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Eylul 2021 Dobbs Michael Subat 2012 PDF issuelab org New America Foundation ss 4 5 1 Aralik 2017 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Comlekci Mehmet Fatih 29 Nisan 2020 dergipark org tr Akdeniz Iletisim Dergisi ss 2015 2016 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Kavakli Nurhan 21 Ocak 2019 dergipark org tr Erciyes Iletisim Dergisi ss 674 675 10 Mayis 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Sylvia Chou Wen Ying Gaysynsky Anna Cappella Joseph N Ekim 2020 PDF American Journal of Public Health 10 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi p24akademi org P24 13 Ocak 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Eylul 2021 Yilmaz Nilgun 25 Kasim 2020 teyit org Teyit org 25 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi un org Birlesmis Milletler 31 Mart 2020 1 Nisan 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Degerli Alper Kasim 2018 PDF researchgate net 4 Saglik Iletisimi Sempozyumu 4 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi meedan com Meedan 8 Ekim 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Eylul 2021 sciencefeedback co Science Feedback 31 Mart 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 9 Eylul 2021

Yayın tarihi: Temmuz 10, 2024, 13:58 pm
En çok okunan
  • Kasım 20, 2024

    Esgos

  • Kasım 15, 2024

    Esentepe, Edremit

  • Kasım 05, 2024

    Esentepe, Bismil

  • Kasım 10, 2024

    Estádio Municipal de Braga

  • Kasım 04, 2024

    Estrella Damm

Günlük

  • Yunanlar

  • Hande Yener

  • Pop müzik

  • Bana Anlat

  • Çocuk Hakları Sözleşmesi

  • Galešnjak

  • Mazda 6

  • Örümcek

  • Yıldız Geçidi (film)

  • Kurtarıcı İsa

NiNa.Az - Stüdyo

  • Vikipedi

Bültene üye ol

Mail listemize abone olarak bizden her zaman en son haberleri alacaksınız.
Temasta ol
Bize Ulaşın
DMCA Sitemap Feeds
© 2019 nina.az - Her hakkı saklıdır.
Telif hakkı: Dadaş Mammedov
Üst