Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Hareket işlem sistemi (Alm. Transaktionssystem; İng. transaction processing system; kısaca TPS) bir işletmede meydana gelen yapılandırılmış ve sürekli yinelenen olguları kaydetmek, izlemek, saklamak, işlemek ve yayımlamak için kullanılan bir bilgisayar tabanlı bilişim sistemidir. Bu olgulara örnek olarak arasında sipariş almak, fatura ve irsaliye hazırlamak, mal ve hizmet teslim almak ya da etmek, bordro hazırlamak gösterilebilir. Bir işletmede kullanılan kaynakların, işletme içinde ve dışındaki çıkar ve ilgi gruplarının her biri açısından anlamlı olan ve zamanla meydana gelen her bir değişimine hareket (ya da işlem) denir. Hareketler bir kurumun işleyişi sırasında meydana gelen olgulardır. Bu olgular fiziksel, parasal ya da kavramsal kaynakların özelliklerinden birinin, bir bölümünün ya da tümünün değişimini içerir. Kimi zaman bir hareket başka hareketlerin meydana gelmesine neden olur.
Her kaynak, kendisiyle ilgili çıkar grubu açısından anlamlı özelliklerini betimleyen bir veri kümesi kullanılarak tanımlanabilir. İşletme kaynaklarının geçirdikleri değişimler, kaynakları tanımlamakta ve soyutlamakta kullanılan verilerin de değişimini gerektirir.
Bilgisayar bilimlerinde hareket işlem sistemleri
Bilgisayar bilimleri açısından, hareket, bir bilgisayar sisteminin yerine getireceği birbiriyle ilişkili bir dizi işlemden ibarettir. Bu işlemler bir bütün olarak görülür ve sonuçta bir hareket ya başarıyla gerçekleşir ya da gerçekleşmeyerek hareketin başlamasından hemen önceki noktaya dönülür. Bu işlemlerin gerçekleştirilmesiyle bir veri tabanında yer alan bir dizi veri değişim geçirerek yeni değerler alır.
Hareket bütünlüğü
Tüm işlemlerin sonuçları kalıcı olacak biçimde gerçekleştirildiğinde hareketin bütünlüğü korunmuş ve hareket başarıyla gerçekleşmiş demektir.
Hareketin bütünlüğü iki amaca hizmet eder:
- Hareketi talep eden kullanıcının isteğni yerine getirmek.
- Veri bütünlüğünü korumak.
Bütünlüğü koruyabilmak için hareket sonuçları sistem arızalarından ya da çökmelerden etkilenmemelidir. En küçük bir aksaklık durumunda, sistem gerçekleşen tüm işlemleri geriye doğru iptal ederek başlangıç durumuna geri dönebilmelidir. Bir hareket bir ya da daha çok veri kaynağı üzerinden gerçekleşebilir. Yerel kaynaklar üzerinde gerçekleşen hareketler kolay yönetilebilir ve tek bir kaynak (veri tabanı ya da ileti kuyruğu) kullanılarak hızla gerçekleşebilirken, dağıtılmış hareketler için birden çok kaynak kullanılır.
Bir sanal alışveriş merkezinden bilgisayar satın alındığında, birçok hesapta değişiklik yapmak gerekir. Önce alışveriş sepeti oluşturulur. Bilgisayar alışveriş sepetine konur. Ardından sanal kasaya gidildiğinde banka hesabı güncellenir ve bilgisayar stoktan düşülür. Banka hesabı güncellendiğinde bilgisayar stoktan düşülmezse banka hesabı da güncellenmeden önceki durumuna döndürülür. Hareketi oluşturan işlemlerin, veri tabanı üzerinde değil de verilerin kopyaları üzerinde gerçekleştirilmesi geri dönüşü olanaklı kılar. İşlemlerden en az biri başarısız olursa tüm kopyalar silinir.
Hareket özellikleri
Bir hareketin dört temel özelliği vardır:
- Atomsallık: Bir hareket ya bütünüyle gerçekleştirilir ya da sistem hareket başlamadan önceki durumuna döner. Hareketin gerçekleşmesi, onun başlangıcı ve bitimi arasındaki tüm işlemlerin başarıyla gerçekleşmesine bağlıdır. Atomsallık özelliği harekete kaynak olan amacın geçekleşmesini garanti eder.
- Tutarlılık: Sistem (ya da harekete konu olan veriler) ya yeni ve anlambilimsel açıdan geçerli bir duruma geçer ya da eski geçerli durumunu korur. Böylelikle verilerin doğruluğu ve bütünlüğü güvence altına alınır. Sistemde tutarlılığı sağlayan kurallara bütünlük kısıtları adı verilir.
- Yalıtılmışlık: İşlemlerin gerçekleşmesi sırasında hareket diğer tüm hareketlerden bağımsız olarak cereyan eder. İdeal olarak ardışık işlemler ve hareketler yalıtılmışlığı garanti altına alırsa da, eşzmanlı işlemler sistem performansını yükseltir.
- Devamlılık: Sistem bir başarısızlık durumunda dahi geçerli durumda bulunur. Bir hareketin gerçekleşmesi sırasında sistem çökerse, veriler hareket başlamadan önceki geçerli değerlerine geri döner. Bir hareket bittikten sonra sistem çökerse, veriler kalıcı hale gelmiş bulunduklarından hareket bittiğinde aldıkları değerleri korurlar.
Bu özellikler ACID (‘esid’ okunur; İng. A: atomicity; C: consistency; I: isolation; D: durability) özellikleri olarak bilinir. Hareket işlem sistemlerinin bu dört özelliği sağlayabilesi, hareketlerin her koşulda geçerliliğini ve sonuçlarının öngörülebilirliğini sağlar; yönetim ve denetim yükünü azaltır. Aynı zamanda bu özellikler, hareket işlemeyi (İng. batch processing) ayırır. Toplu işlem, hareketleri önce bir araya getirirek gruplar. Gruplanan hareketler belirli aralıklarla ya da belirli olguların gerçekleşmesinden sonra veri tabanının güncellenmesi için kullanılır. Toplu işlem yaklaşımının işletmecilikte kullanım alanı daha çok bordro vb. dönemsel hareketlerle sınırlıdır.
Çevrimiçi hareket işleme (OLTP)
Çevrimiçi hareket işleme (İng. online transaction processing; kısaca OLTP) ise gerçek zamanlı olarak icra edilir. Bu sayede kurumsal verilerin güncelliği sürekli korunur. Kurumun işleyişinin haftanın yedi günü 24 saat süreyle (7 × 24) gerçek zamanlı olarak modellenebilmesi mümkün hale gelir. Bu üstünlüğüne karşın, çevrimiçi hareket işlemciliğinin güvenlik ve devamlılık giderleri çok daha yüksektir.
Hareket işlem sistemlerinin yetenekleri
Günümüzde işletme operasyonlarının sürekliliği ve başarısı, hareket işlemlerinin sürekliliğine neredeyse tümüyle bağımlı duruma gelmiştir. Hareket işlem sistemlerinin bu niteliği onlarda üç temel yeteneğin aranmasına neden olmuştur:
- İki aşamalı üstlenim.
- Endüstriyel güçlülük.
- Hataya dayanıklılık.
İki aşamalı üstlenim (İng. two-phase commit) bir hareketin iki aşamada oluştuğunu ifade eder. Birinci aşamada hareket için gereken tüm kaynakların oluşacak değişliklikleri üstenmeye hazır olup olmadıkları belirlenir. Bu aşamada gerekiyorsa harekete konu olan veriler kilitlenerek başka bir hareket tarafından kullanılmaları engellenebilir. Eğer veriler kilitlenmemişse ve hareket süresince başka hareketler tarafından değiştirilebiliyorsa hareket tamamlandığında bu durum hesaba katılmalıdır. İkinci aşamada tüm kaynaklar gereken değişiklikleri ve dolayısı ile de hareketi yerine getirirler. İki aşamalı üstlenim hareketin neden olduğu tüm değişikliklerin gerçekleşmesini sağlar; hareket başarısız olursa tüm kaynaklar hareket öncesi duruma dönerler.
Endüstriyel güçteki yazılımlar, çok miktarda verinin pek çok kullanıcı tarafından eşzamanlı olarak ve hatasız biçimde işlenebilmesini gerektirir. Program kusursuz çalışabilmeli ve sistem aksaklıklarından kaynaklanabilecek hatalara olanak vermemelidir. Veri tabanı yönetim sistemlerinin endüstriyel güçte olmalarını sağlayan, bu iki aşamalı üstlenim özelliğidir.
Hataya dayanıklı (fault tolerant) hareket işlem sistemleri, donanımda bir hata oluştuğunda işlevlerini aksatmadan sürdürürler. Bu tür sistemlerin merkezi işlem birimi, bellek, sabit disk, dentim birimi, soğutucu fan ve güç kaynağı gibi kritik bileşenlerinin en az bir yedeği bulunur; asıl bileşende bir arıza oluştuğunda yedek bileşen kesintisiz olarak devreye girer.
Hareket işlem sistemi mimarileri
Hareket işlem sistemleri için başlıca iki tür sistem mimarisi yaklaşımı kullanılmaktadır:
- Anabilgisayar mimarisi.
- İstemci-sunucu mimarisi.
Anabilgisayar mimarisinde tüm iş kuralları ve veriler bir merkezi bilgisayarda toplanır; veriler bu bilgisayarda işlenir. Kullanıcılar anabilgisayarla bir ya da daha çok (terminal) veya kişisel bilgisayarlarında çalışan bir aracılığı ile etkileşirler. Bilgisayar ağları üzerinden ana bilgisayara bağlanan iş istasyonları da emülatörler vasıtası ile yalnızca birer uçbirim işlevi görür. Uçbirimlerin ve emülatörlerin işlevi, klavye ile girilen verileri anabilgisayara iletmek ve anabilgisayardan gelen bilgileri göstermekten ibarettir. Anabilgisayar mimarisi grafik kullanıcı arayüzü kullanımını kısıtladığı gibi çoklu ve dağıtılmış veri tabanlarının kullanımına olanak vermez.
Hareket işlem sistemlerinde en yaygın olarak kullanılan mimari yaklaşım istemci-sunucu modelidir. İstemci-sunucu mimarisi iki bilgisayar programı arasındaki hizmet talebi ve hizmet arzı ilişkisine dayanır. İstemci sunucudan bir hizmet ya da veri talep eder; sunucu da istemciye talep ettiği hizmet ya da veriyi arzeder. İstemci belirli bir uygulama için özel olarak tasarlanmış ve o uygulamaya özgü bir kullanıcı arayüzü olabildiği gibi bir Web sayfası da olabilir. Web sayfaları, iş mantığından daha çok kullanıcı arayüzü öğelerini içerdiğinden, zayıf istemci olarak adlandırılır. Buna karşılık bir şişman istemci, veri işlemlerinin hemen tümünü yerine getirir; yalnızca iletişim ve depolama için veri iletimine gerek duyar. Kullanıcı, istemci arayüzü aracılığı ile bir uygulama sunucusu ya da veritabanından gereksindiği hizmet ya da verileri alır, işler ve kimi zaman da geri dönerek sunucuyu günceller.
İstemci-sunucu yaklaşımı özellikle bilgisayar ağlarının yaygınlaşması sonucunda farklı bilgisayarların farklı roller üstlenmesi biçimini almıştır. Bir yerel ya da geniş alan ağında yer alan bazı bilgisayarlar istemci, diğerleri ise sunucu görevleri üstlenmişlerdir. İstemci-sunucu modeli özellikle farklı coğrafi noktalara dağıtılmış sistem bileşenlerinin birbiriyle ilişkilendirilmesini kolaylaştırmıştır.
İstemci-sunucu mimarisi en az iki katmandan oluşur: Birinci katman sunuş katmanı olarak adlandırılır ve istemci tarafında yer alır. İkinci katman veri katmanıdır. Veri katmanı ya bir veritabanından ya da tek katmandan oluşan bir uygulama programından ibarettir ve sunucu tarafında yer alır. İki katmandan oluşan istemci-sunucu uygulamaları iki katmanlı istemci-sunucu mimarisi modeli üzerine kurulmuştur.
Üç katmanlı istemci-sunucu mimarisi modelinde, sunuş ve veri katmanlarının arasında bir uygulama katmanı bulunur. Uygulama katmanı iş mantığını barındırır ve iş mantığının verilerden ve istemci arayüzünden ayrılmasını sağlar. Bu katmanda yer alan bir uygulama sunucusu, belirli uygulama yazılımlarını üzerinde barındıran bir platformdur.
Zayıf istemcili istemci-sunucu uygulamaları dört katmanlı model çerçevesinde oluşturulur. Bu modelde uygulama katmanı, sunuş ve veri katmanları arsındaki geçişi sağlar. Web tarayıcısının meydana getirdiği sunuş ve veri tabanı sunucusunun meydana getirdiği veri katmalarının arasında Web ve uygulama katmanları bulunmaktadır. Kullanıcı arayüzü olarak Web tarayıcısından yararlanıldığından, dört katmanlı model zayıf istemci-sunucu kategorisine girmektedir. Genel istemci-sunucu modeli ise çok katmanlı (n-katmanlı) olarak nitelendirilir.
Zayıf istemcili sistemler, daha ucuz ve kolay yönetilebilir olmalarına karşın, hem iş hem de sunuş verilerini aynı zamanda gereksindiklerinden bilgisayar ağı üzerinde daha yüksek veri iletim hızlarına gereksinim duyarlar. Zayıf istemcilere hizmet veren sunucular diğerlerinden daha masraflı olmakla birlikte, sunuş katmanı her bir istemci üzerinde ayrı ayrı değil de, bir defaya mahsus olmak üzere yalnızca Web sunucusu üzerinde kurulur ve güncellenir. Arayüzdeki değişimler kurum içi ve dışındaki tüm kullanıcılara eşzamanlı olarak yansır.
Hareket işlem yönetimi yazılımları
Yerel ve yalın hareket işlem uygulamalarda, uygulama sunucusu hareketin sınırlarını belirleyip denetleyebilir. Fakat bir bilgisayar ağı üzerinde dağıtılmış sistemlerde karmaşıklığın azaltılması ve alt sistemlerin eşgüdümlenmesi için daha yetkin bir uygulama ortamına gereksinme duyulmaktadır.
Büyük işletmelerde çok katmanlı sistemler çok sayıda veri, uygulama ve Web sunucusu ile kurum içi ve dışı kullanıcılara şişman ve zayıf istemciler üzerinden hizmet verirler. Kurumsal veriler ve iş mantığı sistemi oluşturan sunucular arasında dağıtılır. Sonuçta sunucular arasında karmaşık bir ilişkiler yumağı ve veri alışverişi ortamı meydana gelir. Bu durum, sistemden yararlanan iç ve dış kullanıcı sayısının dönem dönem azalıp artmasıyla daha da karmaşık bir hal alır. Sunuculardan veri ve hizmet talebinin düzensiz ve öngörülemez olması, bilgisayar ağı üzerinde iletişim ve işlem yükünün dengelenmesini, sunuculara olabildiğince eşit ölçüde dağıtılmasını önemli kılar. Bir sunucuya olan talebin aşırı artması, benzer taleplerin aynı işleve sahip başka bir sunucuya yönlendirilmesini gerektirir.
Hareketlerin işlem sırasında bir aşamadan diğerine geçişini gözeten, yönlendiren, hareketlerin kaybolmasını ya da hatalı oluşmasını engelleyen ve sistemde yük dengesi oluşturan [[ara yazılımı|ara yazılımlarına (İng.' middleware) hareket işlem yöneticisi (İng. transaction processing monitor) denir. Bir hareket işlem yöneticisi üç amaca hizmet eder:
- Dağıtılmış bir yapıda ve pek çok kaynak kullanılarak gerçekleşen karmaşık hareketlerin atomsallık, tutarlılık, yalıtılmışlık ve dayanıklılığını sağlamak.
- Sistem üzerinde kullanıcı taleplerindeki değişimlerinden kaynaklanan yükleri, sistem işlevini ve performansını olumsuz yönde etkilemesine engel olacak biçimde sistem kaynaklarına dağıtmak.
- Bir veri ya da uygulama sunucusu devreden çıktığında başarısız olan hareketi başka bir sunucuya yönlendirerek sistemin yararlanılabilirliğini yükseltmek.
Kavramsal olarak bir hareketin bağlamı, o hareket hakkındaki bilgileri içeren bir veri yapısıdır. Hareket bağlamı, hareketin özgün bir tanımını, kapsamını ve hangi koşullarda zaman aşımına uğrayacağını içerir. Gerekirse hareketi parallel görevlere böler; işlemin parallel ilmekler halinde gerçekleşmesini sağlar. Birden fazla hareket işlem yöneticisinin yer aldığı ortamlarda, bağlamın bir yöneticiden diğerine aktarılabilmesi gerekir.
Hareket işlem yönetimi teknolojisi, iletilerin sıraya sokulmasını, işlem zamanlaması ve işlem önceliklerinin belirlenmesini sağlar. İstemciler, uygulama sunucuları ya da veri tabanları yerine, önce hareket işlem yöneticisine bağlanırlar. Yönetici işlem sorumluluklarını üzerine alarak istemciyi serbest bırakır; hareket tamamlanıncaya dek tüm işlemlerin gerçekleşmesini gözetir; birden çok veri tabanını günceller; hareketin başarılı ya da başarısız olduğunu istemciye iletir. Hareket işlem yönetimi yazılımları bir hareket işlem sisteminin ölçeklenebilirliğini büyük ölçüde artırır. Sistem her biri farklı hareketleri gerçekleştiren binlerce kullanıcıya aynı anda hizmet verebilir. Yönetici büyük ölçekli çevrimiçi hareket işlem uygulamalarının etkin ve güvenilir biçimde çalışmasını sağlar.
Hareket işlem yönetimi pazarında bulunan belli başlı yazılımevleri ve ürünleri şunlardır:
- Unix işletim sistemi için Oracle Tuxedo; eskiden BEA Tuxedo idi.
- IBM CICS, Encina ve IMS.
- Oracle EJB JTS (Java Transaction Service); eskiden Sun JTS idi.
- Microsoft COM+.
- Adabas TPF.
Günümüzde uygulama sunucularının çoğu Web uygulamaları barındırdığından, hem bu sunucuların hem de hareket işlem yöneticilerinin C ve COBOL gibi geleneksel programlama dillerinin yanı sıra Java ve (C#) gibi modern dilleri desteklemesi gerekmektedir.
İşletmecilikte hareket işlem sistemleri
Hareket işlem sistemlerinin özellikleri
Hareket işlem sistemleri doğaları gereği büyük miktarlarda veri barındırır ve barındırdıkları bu verileri neredeyse sürekli olarak işlerler. Verilerin çoğunluğu kurum içinden kaynaklanır ve kullanıcılar da çoğunlukla kurumsaldır. Veriler hareketlerin ayrıntılarını betimler ve son derece biçimlenmiştir; tüm girdiler ve hemen hemen tüm çıktılar hareketlerin ayrıntılarını gösterir. Hareketlerin mantıkları görece basit olduğundan, işlemsel karmaşıklık düzeyleri oldukça düşüktür. Yüksek miktarda veriyi barındırmak için veri depolama kapasitelerinin yüksek olması gerektiği gibi, bu verileri işleyerek çok sayıda hareketi gerçekleştirmek zorunda olduklarından yüksek hızlara da gereksinme duyarlar. Son olarak, kurumsal operasyonların sürekliliği, doğruluğu ve geçerliliğini sağlayabilmek için hareket işlem sistemlerinin güvenilirlik, bütünlük, süreklilik ve yararlanılabilirliklerinin yüksek olması gerekir.
Hareket işlem sistemlerinin amacı ve önemi
Hareket işlem sistemlerinin ana amacı kurum içi ve dışındaki paydaşların gereksindiği her türlü veri ve bilgiyi doğru, hızlı ve ekonomik biçimde işlemek ve sunmaktır. Bu veri ve bilgilerin bir bölümü yasa gereği saklanırken, diğer bölümü ise kurumsal politikalar çerçevesinde belirlenir. Hareket işlem sistemlerinin iki özelliği onları önenli kılmaktadır:
- Yönetim bilişim sistemleri ve karar destek sistemleri gibi sistemlerin hareket işlem verilerine gereksinim duyması.
- Hareket işlem sistemlerinin kurum dışındaki paydaşlara kısmen açık ve onlarla ilişkide olması.
Birinci özelliğin önemi, kurumsal raporların doğruluğu ve yönetim kararlarının isabetliliğinin hareket işlem sisteminin tasarımının yetkinliğine ve işleyişinin sağlıklılığına bağlı olmasından kaynaklanmaktadır. Hareket işlem sistemi yasal ve kurumsal belge ve raporların hazırlanmasında olduğu gibi stratejik ve operasyonel kararların alınabilmesi için gereken verilerin bir bölümünü de içlerinde barındırır.
Müşteriler, tedarikçiler ya da diğer ilgi ve çıkar grupları sistemlerle doğrudan ya da dolaylı olarak etkileşimde bulunduklarında, bu deneyimlerinden yola çıkarak işletmenin niteliği ve yönetiminin yetkinliği hakkında vardıkları yargıyı etkilemesi ikinci özelliği önemli kılmaktadır. İyi çalışan bir hareket işlem sistemi yalnızca veri doğruluğu, bütünlüğü ve güvenliğini sağlamakla kalmaz, müşteri hizmetlerinin daha hızlı ve etkin bir biçimde yürütülmesine olanak verir. Bu yolla müşterilerin işletmeye bağlılığının artmasına katkıda bulunur.
Hareket işlem sistemi yönetimi
Hareket işlem sistemi yönetiminde temel amaç sistemin performansının yanı sıra güvenilirlik, bütünlük, süreklilik ve yararlanılabilirliğinin kurumsal hedeflere uygun düzeylerde olmasının sağlanmasıdır. Sistemlerin kritiklikleri ve işletmelerin olanakları ölçüsünde farklı politika ve yordamlar uygulanarak, bu amaçların gerçekleştirilmesi gerekir. Alınacak önlemlerin en temel olanı, yerinde ve uzakta veri yedeklemedir. Doğal veya insan eliyle meydana gelecek yıkımlar karşısında sistemin en kısa sürede ve en az iş yitimiyle devreye girmesini sağlayacak yıkım onarımı planları hareket işlem sistemi yönetiminin bir parçasıdır. Yıkım onarımı seçenekleri arasında uzak bir yerde—örneğin bir başka kentte—başka bir işletme tarafından sağlanan sistemin ve ofis düzeninin çalışır durumda bir benzeri olan sıcak tesisler; veya diğer işletmenin yalnızca bilişim altyapısını sağladığı, yazılım ve donanımın bizzat işletmenin kendisi tarafından sağlandığı soğuk tesisler sayılabilir.
Kaynakça
Kitaplar
Hareket işlem sistemleri
- Bernstein, P. A. ve E. Newcomer. (2009). Principles of Transaction Processing. 2. Basım. Morgan Kaufmann.
- Chorafas, D. N. (1998). Transaction Management: Managing Complex Transactions and Sharing Distributed Databases. Macmillan.
- Claybrook, B. G. (1992). OLTP: Online Transaction Processing Systems. Wiley.
- Gray, J. ve A. Reuter. (1992). Transaction Processing: Concepts and Techniques. Morgan Kaufmann.
- Weikum, G. ve G. Vossen. (2001). Transactional Information Systems: Theory, Algorithms, and the Practice of Concurrency Control and Recovery. Morgan Kaufmann.
Dağıtılmış sistemler
- Kshemkalyani, A. J. ve M. Singhal. (2011). Distributed Computing: Principles, Algorithms, and Systems. Cambridge University Press.
- Mandl, P. (2008). Masterkurs Verteilte Betriebliche Informationssysteme: Prinzipien, Architekturen und Technologien. Vieweg + Teubner.
- Mullender, S. (1993). Distributed Systems. 2. Basım. Longman.
- Özsu, M. T. ve P. Valduriez. (2011). Principles of Distributed Database Systems. 3. Basım. Springer.
- Tanenbaum, A. S. ve M. Van Steen. (2006). Distributed Systems: Principles and Paradigms. 2. Basım. Prentice Hall.
Veri tabanları ve hareket işlemleri
- Bernstein, P, V. Radzilacos ve V. Hadzilacos. (1987). Concurrency Control and Recovery in Database Systems. Addison Wesley 28 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..
- Elmasri, R. ve S. B. Navathe. (2007). Fundamentals of Database Systems. 5. Basım. S.596-680. Addison Wesley.
- Silberschatz, A., H. F. Korth ve S. Sudarshan. (2006). Database System Concepts. 5. Basım. S. 609-718. McGraw-Hill.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Hareket islem sistemi Alm Transaktionssystem Ing transaction processing system kisaca TPS bir isletmede meydana gelen yapilandirilmis ve surekli yinelenen olgulari kaydetmek izlemek saklamak islemek ve yayimlamak icin kullanilan bir bilgisayar tabanli bilisim sistemidir Bu olgulara ornek olarak arasinda siparis almak fatura ve irsaliye hazirlamak mal ve hizmet teslim almak ya da etmek bordro hazirlamak gosterilebilir Bir isletmede kullanilan kaynaklarin isletme icinde ve disindaki cikar ve ilgi gruplarinin her biri acisindan anlamli olan ve zamanla meydana gelen her bir degisimine hareket ya da islem denir Hareketler bir kurumun isleyisi sirasinda meydana gelen olgulardir Bu olgular fiziksel parasal ya da kavramsal kaynaklarin ozelliklerinden birinin bir bolumunun ya da tumunun degisimini icerir Kimi zaman bir hareket baska hareketlerin meydana gelmesine neden olur Her kaynak kendisiyle ilgili cikar grubu acisindan anlamli ozelliklerini betimleyen bir veri kumesi kullanilarak tanimlanabilir Isletme kaynaklarinin gecirdikleri degisimler kaynaklari tanimlamakta ve soyutlamakta kullanilan verilerin de degisimini gerektirir Bilgisayar bilimlerinde hareket islem sistemleriBilgisayar bilimleri acisindan hareket bir bilgisayar sisteminin yerine getirecegi birbiriyle iliskili bir dizi islemden ibarettir Bu islemler bir butun olarak gorulur ve sonucta bir hareket ya basariyla gerceklesir ya da gerceklesmeyerek hareketin baslamasindan hemen onceki noktaya donulur Bu islemlerin gerceklestirilmesiyle bir veri tabaninda yer alan bir dizi veri degisim gecirerek yeni degerler alir Hareket butunlugu Tum islemlerin sonuclari kalici olacak bicimde gerceklestirildiginde hareketin butunlugu korunmus ve hareket basariyla gerceklesmis demektir Hareketin butunlugu iki amaca hizmet eder Hareketi talep eden kullanicinin istegni yerine getirmek Veri butunlugunu korumak Butunlugu koruyabilmak icin hareket sonuclari sistem arizalarindan ya da cokmelerden etkilenmemelidir En kucuk bir aksaklik durumunda sistem gerceklesen tum islemleri geriye dogru iptal ederek baslangic durumuna geri donebilmelidir Bir hareket bir ya da daha cok veri kaynagi uzerinden gerceklesebilir Yerel kaynaklar uzerinde gerceklesen hareketler kolay yonetilebilir ve tek bir kaynak veri tabani ya da ileti kuyrugu kullanilarak hizla gerceklesebilirken dagitilmis hareketler icin birden cok kaynak kullanilir Bir sanal alisveris merkezinden bilgisayar satin alindiginda bircok hesapta degisiklik yapmak gerekir Once alisveris sepeti olusturulur Bilgisayar alisveris sepetine konur Ardindan sanal kasaya gidildiginde banka hesabi guncellenir ve bilgisayar stoktan dusulur Banka hesabi guncellendiginde bilgisayar stoktan dusulmezse banka hesabi da guncellenmeden onceki durumuna dondurulur Hareketi olusturan islemlerin veri tabani uzerinde degil de verilerin kopyalari uzerinde gerceklestirilmesi geri donusu olanakli kilar Islemlerden en az biri basarisiz olursa tum kopyalar silinir Hareket ozellikleri Bir hareketin dort temel ozelligi vardir Atomsallik Bir hareket ya butunuyle gerceklestirilir ya da sistem hareket baslamadan onceki durumuna doner Hareketin gerceklesmesi onun baslangici ve bitimi arasindaki tum islemlerin basariyla gerceklesmesine baglidir Atomsallik ozelligi harekete kaynak olan amacin geceklesmesini garanti eder Tutarlilik Sistem ya da harekete konu olan veriler ya yeni ve anlambilimsel acidan gecerli bir duruma gecer ya da eski gecerli durumunu korur Boylelikle verilerin dogrulugu ve butunlugu guvence altina alinir Sistemde tutarliligi saglayan kurallara butunluk kisitlari adi verilir Yalitilmislik Islemlerin gerceklesmesi sirasinda hareket diger tum hareketlerden bagimsiz olarak cereyan eder Ideal olarak ardisik islemler ve hareketler yalitilmisligi garanti altina alirsa da eszmanli islemler sistem performansini yukseltir Devamlilik Sistem bir basarisizlik durumunda dahi gecerli durumda bulunur Bir hareketin gerceklesmesi sirasinda sistem cokerse veriler hareket baslamadan onceki gecerli degerlerine geri doner Bir hareket bittikten sonra sistem cokerse veriler kalici hale gelmis bulunduklarindan hareket bittiginde aldiklari degerleri korurlar Bu ozellikler ACID esid okunur Ing A atomicity C consistency I isolation D durability ozellikleri olarak bilinir Hareket islem sistemlerinin bu dort ozelligi saglayabilesi hareketlerin her kosulda gecerliligini ve sonuclarinin ongorulebilirligini saglar yonetim ve denetim yukunu azaltir Ayni zamanda bu ozellikler hareket islemeyi Ing batch processing ayirir Toplu islem hareketleri once bir araya getirirek gruplar Gruplanan hareketler belirli araliklarla ya da belirli olgularin gerceklesmesinden sonra veri tabaninin guncellenmesi icin kullanilir Toplu islem yaklasiminin isletmecilikte kullanim alani daha cok bordro vb donemsel hareketlerle sinirlidir Cevrimici hareket isleme OLTP Cevrimici hareket isleme Ing online transaction processing kisaca OLTP ise gercek zamanli olarak icra edilir Bu sayede kurumsal verilerin guncelligi surekli korunur Kurumun isleyisinin haftanin yedi gunu 24 saat sureyle 7 24 gercek zamanli olarak modellenebilmesi mumkun hale gelir Bu ustunlugune karsin cevrimici hareket islemciliginin guvenlik ve devamlilik giderleri cok daha yuksektir Hareket islem sistemlerinin yetenekleriGunumuzde isletme operasyonlarinin surekliligi ve basarisi hareket islemlerinin surekliligine neredeyse tumuyle bagimli duruma gelmistir Hareket islem sistemlerinin bu niteligi onlarda uc temel yetenegin aranmasina neden olmustur Iki asamali ustlenim Endustriyel gucluluk Hataya dayaniklilik Iki asamali ustlenim Ing two phase commit bir hareketin iki asamada olustugunu ifade eder Birinci asamada hareket icin gereken tum kaynaklarin olusacak degisliklikleri ustenmeye hazir olup olmadiklari belirlenir Bu asamada gerekiyorsa harekete konu olan veriler kilitlenerek baska bir hareket tarafindan kullanilmalari engellenebilir Eger veriler kilitlenmemisse ve hareket suresince baska hareketler tarafindan degistirilebiliyorsa hareket tamamlandiginda bu durum hesaba katilmalidir Ikinci asamada tum kaynaklar gereken degisiklikleri ve dolayisi ile de hareketi yerine getirirler Iki asamali ustlenim hareketin neden oldugu tum degisikliklerin gerceklesmesini saglar hareket basarisiz olursa tum kaynaklar hareket oncesi duruma donerler Endustriyel gucteki yazilimlar cok miktarda verinin pek cok kullanici tarafindan eszamanli olarak ve hatasiz bicimde islenebilmesini gerektirir Program kusursuz calisabilmeli ve sistem aksakliklarindan kaynaklanabilecek hatalara olanak vermemelidir Veri tabani yonetim sistemlerinin endustriyel gucte olmalarini saglayan bu iki asamali ustlenim ozelligidir Hataya dayanikli fault tolerant hareket islem sistemleri donanimda bir hata olustugunda islevlerini aksatmadan surdururler Bu tur sistemlerin merkezi islem birimi bellek sabit disk dentim birimi sogutucu fan ve guc kaynagi gibi kritik bilesenlerinin en az bir yedegi bulunur asil bilesende bir ariza olustugunda yedek bilesen kesintisiz olarak devreye girer Hareket islem sistemi mimarileriHareket islem sistemleri icin baslica iki tur sistem mimarisi yaklasimi kullanilmaktadir Anabilgisayar mimarisi Istemci sunucu mimarisi Anabilgisayar mimarisinde tum is kurallari ve veriler bir merkezi bilgisayarda toplanir veriler bu bilgisayarda islenir Kullanicilar anabilgisayarla bir ya da daha cok terminal veya kisisel bilgisayarlarinda calisan bir araciligi ile etkilesirler Bilgisayar aglari uzerinden ana bilgisayara baglanan is istasyonlari da emulatorler vasitasi ile yalnizca birer ucbirim islevi gorur Ucbirimlerin ve emulatorlerin islevi klavye ile girilen verileri anabilgisayara iletmek ve anabilgisayardan gelen bilgileri gostermekten ibarettir Anabilgisayar mimarisi grafik kullanici arayuzu kullanimini kisitladigi gibi coklu ve dagitilmis veri tabanlarinin kullanimina olanak vermez Hareket islem sistemlerinde en yaygin olarak kullanilan mimari yaklasim istemci sunucu modelidir Istemci sunucu mimarisi iki bilgisayar programi arasindaki hizmet talebi ve hizmet arzi iliskisine dayanir Istemci sunucudan bir hizmet ya da veri talep eder sunucu da istemciye talep ettigi hizmet ya da veriyi arzeder Istemci belirli bir uygulama icin ozel olarak tasarlanmis ve o uygulamaya ozgu bir kullanici arayuzu olabildigi gibi bir Web sayfasi da olabilir Web sayfalari is mantigindan daha cok kullanici arayuzu ogelerini icerdiginden zayif istemci olarak adlandirilir Buna karsilik bir sisman istemci veri islemlerinin hemen tumunu yerine getirir yalnizca iletisim ve depolama icin veri iletimine gerek duyar Kullanici istemci arayuzu araciligi ile bir uygulama sunucusu ya da veritabanindan gereksindigi hizmet ya da verileri alir isler ve kimi zaman da geri donerek sunucuyu gunceller Istemci sunucu yaklasimi ozellikle bilgisayar aglarinin yayginlasmasi sonucunda farkli bilgisayarlarin farkli roller ustlenmesi bicimini almistir Bir yerel ya da genis alan aginda yer alan bazi bilgisayarlar istemci digerleri ise sunucu gorevleri ustlenmislerdir Istemci sunucu modeli ozellikle farkli cografi noktalara dagitilmis sistem bilesenlerinin birbiriyle iliskilendirilmesini kolaylastirmistir Istemci sunucu mimarisi en az iki katmandan olusur Birinci katman sunus katmani olarak adlandirilir ve istemci tarafinda yer alir Ikinci katman veri katmanidir Veri katmani ya bir veritabanindan ya da tek katmandan olusan bir uygulama programindan ibarettir ve sunucu tarafinda yer alir Iki katmandan olusan istemci sunucu uygulamalari iki katmanli istemci sunucu mimarisi modeli uzerine kurulmustur Uc katmanli istemci sunucu mimarisi modelinde sunus ve veri katmanlarinin arasinda bir uygulama katmani bulunur Uygulama katmani is mantigini barindirir ve is mantiginin verilerden ve istemci arayuzunden ayrilmasini saglar Bu katmanda yer alan bir uygulama sunucusu belirli uygulama yazilimlarini uzerinde barindiran bir platformdur Zayif istemcili istemci sunucu uygulamalari dort katmanli model cercevesinde olusturulur Bu modelde uygulama katmani sunus ve veri katmanlari arsindaki gecisi saglar Web tarayicisinin meydana getirdigi sunus ve veri tabani sunucusunun meydana getirdigi veri katmalarinin arasinda Web ve uygulama katmanlari bulunmaktadir Kullanici arayuzu olarak Web tarayicisindan yararlanildigindan dort katmanli model zayif istemci sunucu kategorisine girmektedir Genel istemci sunucu modeli ise cok katmanli n katmanli olarak nitelendirilir Zayif istemcili sistemler daha ucuz ve kolay yonetilebilir olmalarina karsin hem is hem de sunus verilerini ayni zamanda gereksindiklerinden bilgisayar agi uzerinde daha yuksek veri iletim hizlarina gereksinim duyarlar Zayif istemcilere hizmet veren sunucular digerlerinden daha masrafli olmakla birlikte sunus katmani her bir istemci uzerinde ayri ayri degil de bir defaya mahsus olmak uzere yalnizca Web sunucusu uzerinde kurulur ve guncellenir Arayuzdeki degisimler kurum ici ve disindaki tum kullanicilara eszamanli olarak yansir Hareket islem yonetimi yazilimlariYerel ve yalin hareket islem uygulamalarda uygulama sunucusu hareketin sinirlarini belirleyip denetleyebilir Fakat bir bilgisayar agi uzerinde dagitilmis sistemlerde karmasikligin azaltilmasi ve alt sistemlerin esgudumlenmesi icin daha yetkin bir uygulama ortamina gereksinme duyulmaktadir Buyuk isletmelerde cok katmanli sistemler cok sayida veri uygulama ve Web sunucusu ile kurum ici ve disi kullanicilara sisman ve zayif istemciler uzerinden hizmet verirler Kurumsal veriler ve is mantigi sistemi olusturan sunucular arasinda dagitilir Sonucta sunucular arasinda karmasik bir iliskiler yumagi ve veri alisverisi ortami meydana gelir Bu durum sistemden yararlanan ic ve dis kullanici sayisinin donem donem azalip artmasiyla daha da karmasik bir hal alir Sunuculardan veri ve hizmet talebinin duzensiz ve ongorulemez olmasi bilgisayar agi uzerinde iletisim ve islem yukunun dengelenmesini sunuculara olabildigince esit olcude dagitilmasini onemli kilar Bir sunucuya olan talebin asiri artmasi benzer taleplerin ayni isleve sahip baska bir sunucuya yonlendirilmesini gerektirir Hareketlerin islem sirasinda bir asamadan digerine gecisini gozeten yonlendiren hareketlerin kaybolmasini ya da hatali olusmasini engelleyen ve sistemde yuk dengesi olusturan ara yazilimi ara yazilimlarina Ing middleware hareket islem yoneticisi Ing transaction processing monitor denir Bir hareket islem yoneticisi uc amaca hizmet eder Dagitilmis bir yapida ve pek cok kaynak kullanilarak gerceklesen karmasik hareketlerin atomsallik tutarlilik yalitilmislik ve dayanikliligini saglamak Sistem uzerinde kullanici taleplerindeki degisimlerinden kaynaklanan yukleri sistem islevini ve performansini olumsuz yonde etkilemesine engel olacak bicimde sistem kaynaklarina dagitmak Bir veri ya da uygulama sunucusu devreden ciktiginda basarisiz olan hareketi baska bir sunucuya yonlendirerek sistemin yararlanilabilirligini yukseltmek Kavramsal olarak bir hareketin baglami o hareket hakkindaki bilgileri iceren bir veri yapisidir Hareket baglami hareketin ozgun bir tanimini kapsamini ve hangi kosullarda zaman asimina ugrayacagini icerir Gerekirse hareketi parallel gorevlere boler islemin parallel ilmekler halinde gerceklesmesini saglar Birden fazla hareket islem yoneticisinin yer aldigi ortamlarda baglamin bir yoneticiden digerine aktarilabilmesi gerekir Hareket islem yonetimi teknolojisi iletilerin siraya sokulmasini islem zamanlamasi ve islem onceliklerinin belirlenmesini saglar Istemciler uygulama sunuculari ya da veri tabanlari yerine once hareket islem yoneticisine baglanirlar Yonetici islem sorumluluklarini uzerine alarak istemciyi serbest birakir hareket tamamlanincaya dek tum islemlerin gerceklesmesini gozetir birden cok veri tabanini gunceller hareketin basarili ya da basarisiz oldugunu istemciye iletir Hareket islem yonetimi yazilimlari bir hareket islem sisteminin olceklenebilirligini buyuk olcude artirir Sistem her biri farkli hareketleri gerceklestiren binlerce kullaniciya ayni anda hizmet verebilir Yonetici buyuk olcekli cevrimici hareket islem uygulamalarinin etkin ve guvenilir bicimde calismasini saglar Hareket islem yonetimi pazarinda bulunan belli basli yazilimevleri ve urunleri sunlardir Unix isletim sistemi icin Oracle Tuxedo eskiden BEA Tuxedo idi IBM CICS Encina ve IMS Oracle EJB JTS Java Transaction Service eskiden Sun JTS idi Microsoft COM Adabas TPF Gunumuzde uygulama sunucularinin cogu Web uygulamalari barindirdigindan hem bu sunucularin hem de hareket islem yoneticilerinin C ve COBOL gibi geleneksel programlama dillerinin yani sira Java ve C gibi modern dilleri desteklemesi gerekmektedir Isletmecilikte hareket islem sistemleriHareket islem sistemlerinin ozellikleri Hareket islem sistemleri dogalari geregi buyuk miktarlarda veri barindirir ve barindirdiklari bu verileri neredeyse surekli olarak islerler Verilerin cogunlugu kurum icinden kaynaklanir ve kullanicilar da cogunlukla kurumsaldir Veriler hareketlerin ayrintilarini betimler ve son derece bicimlenmistir tum girdiler ve hemen hemen tum ciktilar hareketlerin ayrintilarini gosterir Hareketlerin mantiklari gorece basit oldugundan islemsel karmasiklik duzeyleri oldukca dusuktur Yuksek miktarda veriyi barindirmak icin veri depolama kapasitelerinin yuksek olmasi gerektigi gibi bu verileri isleyerek cok sayida hareketi gerceklestirmek zorunda olduklarindan yuksek hizlara da gereksinme duyarlar Son olarak kurumsal operasyonlarin surekliligi dogrulugu ve gecerliligini saglayabilmek icin hareket islem sistemlerinin guvenilirlik butunluk sureklilik ve yararlanilabilirliklerinin yuksek olmasi gerekir Hareket islem sistemlerinin amaci ve onemi Hareket islem sistemlerinin ana amaci kurum ici ve disindaki paydaslarin gereksindigi her turlu veri ve bilgiyi dogru hizli ve ekonomik bicimde islemek ve sunmaktir Bu veri ve bilgilerin bir bolumu yasa geregi saklanirken diger bolumu ise kurumsal politikalar cercevesinde belirlenir Hareket islem sistemlerinin iki ozelligi onlari onenli kilmaktadir Yonetim bilisim sistemleri ve karar destek sistemleri gibi sistemlerin hareket islem verilerine gereksinim duymasi Hareket islem sistemlerinin kurum disindaki paydaslara kismen acik ve onlarla iliskide olmasi Birinci ozelligin onemi kurumsal raporlarin dogrulugu ve yonetim kararlarinin isabetliliginin hareket islem sisteminin tasariminin yetkinligine ve isleyisinin saglikliligina bagli olmasindan kaynaklanmaktadir Hareket islem sistemi yasal ve kurumsal belge ve raporlarin hazirlanmasinda oldugu gibi stratejik ve operasyonel kararlarin alinabilmesi icin gereken verilerin bir bolumunu de iclerinde barindirir Musteriler tedarikciler ya da diger ilgi ve cikar gruplari sistemlerle dogrudan ya da dolayli olarak etkilesimde bulunduklarinda bu deneyimlerinden yola cikarak isletmenin niteligi ve yonetiminin yetkinligi hakkinda vardiklari yargiyi etkilemesi ikinci ozelligi onemli kilmaktadir Iyi calisan bir hareket islem sistemi yalnizca veri dogrulugu butunlugu ve guvenligini saglamakla kalmaz musteri hizmetlerinin daha hizli ve etkin bir bicimde yurutulmesine olanak verir Bu yolla musterilerin isletmeye bagliliginin artmasina katkida bulunur Hareket islem sistemi yonetimi Hareket islem sistemi yonetiminde temel amac sistemin performansinin yani sira guvenilirlik butunluk sureklilik ve yararlanilabilirliginin kurumsal hedeflere uygun duzeylerde olmasinin saglanmasidir Sistemlerin kritiklikleri ve isletmelerin olanaklari olcusunde farkli politika ve yordamlar uygulanarak bu amaclarin gerceklestirilmesi gerekir Alinacak onlemlerin en temel olani yerinde ve uzakta veri yedeklemedir Dogal veya insan eliyle meydana gelecek yikimlar karsisinda sistemin en kisa surede ve en az is yitimiyle devreye girmesini saglayacak yikim onarimi planlari hareket islem sistemi yonetiminin bir parcasidir Yikim onarimi secenekleri arasinda uzak bir yerde ornegin bir baska kentte baska bir isletme tarafindan saglanan sistemin ve ofis duzeninin calisir durumda bir benzeri olan sicak tesisler veya diger isletmenin yalnizca bilisim altyapisini sagladigi yazilim ve donanimin bizzat isletmenin kendisi tarafindan saglandigi soguk tesisler sayilabilir KaynakcaKitaplar Hareket islem sistemleri Bernstein P A ve E Newcomer 2009 Principles of Transaction Processing 2 Basim Morgan Kaufmann Chorafas D N 1998 Transaction Management Managing Complex Transactions and Sharing Distributed Databases Macmillan Claybrook B G 1992 OLTP Online Transaction Processing Systems Wiley Gray J ve A Reuter 1992 Transaction Processing Concepts and Techniques Morgan Kaufmann Weikum G ve G Vossen 2001 Transactional Information Systems Theory Algorithms and the Practice of Concurrency Control and Recovery Morgan Kaufmann Dagitilmis sistemler Kshemkalyani A J ve M Singhal 2011 Distributed Computing Principles Algorithms and Systems Cambridge University Press Mandl P 2008 Masterkurs Verteilte Betriebliche Informationssysteme Prinzipien Architekturen und Technologien Vieweg Teubner Mullender S 1993 Distributed Systems 2 Basim Longman Ozsu M T ve P Valduriez 2011 Principles of Distributed Database Systems 3 Basim Springer Tanenbaum A S ve M Van Steen 2006 Distributed Systems Principles and Paradigms 2 Basim Prentice Hall Veri tabanlari ve hareket islemleri Bernstein P V Radzilacos ve V Hadzilacos 1987 Concurrency Control and Recovery in Database Systems Addison Wesley 28 Nisan 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Elmasri R ve S B Navathe 2007 Fundamentals of Database Systems 5 Basim S 596 680 Addison Wesley Silberschatz A H F Korth ve S Sudarshan 2006 Database System Concepts 5 Basim S 609 718 McGraw Hill