Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Horemheb, Antik Mısır'da yaklaşık milattan önce 1319 ila 1292 yılları arasında hüküm sürmüş 18. hanedanın son firavunudur.
Horemheb | |
|---|---|
 | |
| Doğum | bilinmiyor |
| Defin yeri | Horemheb'in mezarı |
| Etkin yıllar | 1319 - 1292 |
| Dönem | Mısır'ın on sekizinci hanedanı |
| Yerine geldiği | Ay (firavun) |
| Yerine gelen | I. Ramses |
| Evlilik | Nedjemmut |
Hayatı
Horemheb'in hayatı hakkındaki bilgiler oldukça kısıtlıdır. III. Amenhotep döneminde doğduğuna kesin gözüyle bakılsa da, ailesi ve nereli olduğu hakkında neredeyse hiçbir şey bilinmemektedir. Biliminsanları onun Yukarı Mısır'ın 18. nomundan geldiğini düşünmektedirler. Esasen soylu bir aileden gelmeyen buna rağmen askeri kariyeri sonrası Mısır tahtına oturmayı başaran Horemheb'in hayatı hakkında yazılan en önemli eser 1964 yılında tarafından kaleme alınan "Horemheb et la reine Moutnedjemet ou la fin d'une dynastie" adlı çalışmadır.
Kariyeri
Askeri Kariyer
Askeri kariyerine muhtemelen III. Amenhotep'in firavunluğunun son yıllarında başlayan Horemheb, 18. Hanedan'ın çeşitli firavunlarına hizmet etmiş ve çok daha sonraları Nefertiti'nin kardeşi Nedjemmut ile evlenerek kraliyet ailesi ile akrabalık ilişkisine girmiştir.
Firavun Naipliği
Tutankhamun
Yeni Krallık döneminde büyük çalkantılara yol açan, tektanrılı din Atenizmi getirmek adına, kadim çok tanrılı mısır dinini ortadan kaldırmaya çalışan Firavun Akhenaton'un ölümü sonrası, onun yerine küçük yaştaki oğlu Tutankhamun geçer. Bütün bu çalkantılı döneme bizzat şahit olan Horemheb, ilk olarak Tutankhamun'un hizmetinde Firavun Naipliğine yükseltilir. Bu dönemde yetkileri bir hayli genişletilen Horemheb yalnızca general olarak adlandırılmakla kalmaz, kraliyet hazinesinin yönetimini de elinde tutmaktadır. Horemheb, sahip olduğu yüksek yetki ve rütbelere rağmen, henüz tecrübesiz ve oldukça genç olan Tutankhamun'un naipliğini, daha önce Akhenaton'un firavunluğu döneminde de kraliyet mensubu olan Firavun Ay ile paylaşmaktadır.
Kendinden önceki herhangi bir firavuna kan bağı olmadığı ve ordu kumandanı olarak başarılı bir kariyere sahip olduğu için Horemheb'in zamanla Firavun Ay ile bir çeşit rekabete giriştiği, Firavun Ay'ın Horemheb'i kendisine karşı almamak için Tutankhamun öldükten sonra da onu önemli yetki ve görevler ile donattığı bilinmektedir. Bu dönemde kuşkusuz Horemheb'in de etkisiyle Amarna terk edilmiş ve adım adım Akhenaton'un yenilikleri geriye çevrilmeye başlanmıştır. Bu dönemde yaşanan en önemli değişikliklerden birisi başkentin Teb şehrinden Memfis'e taşınmasıdır. Bu dönemde firavuna hizmette bulunan yüksek memurlar ve saray hizmetlileri de eski başkent Teb'e gömülmek yerine, yeni başkent Memfis'i tercih etmişlerdir. Horemheb'in de kendisine bu mezarlıkta bir memur mezarı yaptırdığı bilinmektedir. Muhtemelen define avcıları tarafından talan edilen mezara ait objeler bugün dağınık bir biçimde dünyanın çeşitli müzelerinde (Leiden, Kahire, Berlin, Bologna, New York, Paris ve Viyana) sergilenmektedir.
Kraliçe Ankhesenamen
Tutankhamun'un varis bırakmadan beklenmedik bir şekilde erken ölümü sonrası (yaklaşık MÖ 1338) eşi Ankhesenamen dul kalır. Hitit kaynakları, Kraliçe Ankhesenamen'in bu dönemde Hitit hükümdarı I. Şuppiluliuma'ya bir mektup yazarak hanedanlar arası bir evlilik teklifinde bulunduğu aktarmaktadır. Mektupta Ankhesenamen Mısır'da artık bir firavun varisi bulunmadığından ve kendisinin de hizmetçilerinden birisiyle evlenmeye hazır olmadığından bahsetmektedir. I. Şuppiluliuma bunun üzerine Prens 'yı bu amaç uğruna Mısır'a göndermiştir. Kraliçe Ankhesenamen'in her iki naibi birden es geçip, hem onları hem de bütün Mısır'ı karşısına alacak böylesi bir davranışta bulunması düşünülemez. Hanedanları birleştirmeyi amaçlayan bu evlilik teklifiyle Kraliçe, özellikle Suriye'de genişleme döneminde olan kuvvetli Hitit İmparatorluğu ile hem gücüne güç katmış olacak, hem de bölgedeki diğer rakiplerine yönelik bit avantaj sahibi olacaktı. Verilen bu bilgiler ışığında, çok önemli diplomatik bir amaca hizmet eden bu mektubun ve evlilik teklifinin büyük bir uyum içerisinde yaşamayı başaran her iki naibin bilgisi dahilinde olduğunu düşünmek mümkündür.
Tutankhamun'un ölümü sonrası firavun tahtının birkaç ay süre ile boş kaldığı ve bu süre zarfında Kraliçe Ankhesenamen'in Prens 'yı beklediği söylenebilir. Prens 'nın Mısır sınırında öldürülmesi üzerine MÖ 1337'de firavun naibi Ay tahta oturur. Zanzanna'nın ölümü Hititler ve Mısırlılar arasında bir gerilime yol açsa da, Ay'ın tahta çıkması ile aynı yıl vuku bulan I. Şuppiluliuma'nın ölümü Mısırlıların yardımına koşar. Literatürde zaman zaman Prens 'nın iki firavun naibinin tahta oturma hevesi sonucu öldürüldüğü şüphesi de dile getirilse de, Hornung'a göre diplomatik bir evlilik senaryosu daha inanılır bir hikâye anlatmaktadır. Nitekim Zanzanna'nın ölümü üzerine Ay'ın tahta çıkar. Öte yandan dile getirilen bir diğer iddia, Horemheb'in Suriye'deki isyanlar ile meşgul olmasından dolayı Ay'ın tahta çıkışını durduramamış olmasıdır. Hornung iki naibin birbirleri ile Tutankhamun döneminden beri sürdürdükleri ortaklığı göz önünde bulundurarak, böyle bir iddianın altının doldurulamayacağını öne sürmektedir. Ona göre Ay döneminde yaptırıldığı bilinen "Berliner Trauerrelief" ve Tutankhamun'un mezarının dar odasındaki tasvirler Horemheb'i bu iddiayı destekleyecek biçimde yüksek rütbeli ve saygıdeğer biçimde tasvir etmektedir.
Ay
Günümüze ulaşan kaynaklardan anlaşıldığı üzere Horemheb, Ay'ın hükümdarlığı döneminde de naipliğe devam etmiştir. Yeni Firavun Ay'ın tahta çıktıktan yalnızca 4 yıl sonra hayatını kaybetmesi, biliminsanları tarafından çeşitli şekillerde yorumlanmaktadır. K.Pflüger ve W. Helck gibi bilim adamları Ay'ın ölümünde Horemheb'in parmağı olduğunu iddia ederken, Hornung Ay'ın doğal sebeplerden ötürü öldüğünü düşünmektedir. Robert Hari'ye göre Ay'ın geride hiçbir erkek varis bırakmaması üzerine muhtemelen Ay'ın kızı olan Nedjemmet ile evlenen Horemheb, bu sayede tahta çıkmasını da resmi hale getirmiştir.
Firavunluk
Horemheb'in tahta çıkış tarihi ve kaç yıl hüküm sürdüğü tam olarak bilinmemekte ve bilim dünyasında hala tartışma konusudur. Sık sık dile getirilen tarihlerden birisi MÖ 1333 yılıdır. Horemheb'in 18. Hanedan ile kan bağı olmaması nedeniyle derhal bir meşrulaştırmaya ihtiyacı vardı. Bu nedenle tahta çıkışının hemen ardından çeşitli tapınaklarda Tanrı Amon'un onun tahta çıkışını kutladığını bildirerek, hükümdarlığını meşrulaştırmaya çalışmıştır. Çeşitli tapınaklarda bulunan Horemheb yazıtları onun dış politika ve kültün dışında, içişleri, tarım ve ekonomi gibi konularda da bazı yenilik planları olduğunu açık şekilde ortaya koymaktadır. Örneğin bu metinlerden birinde Horemheb güvenilir hakimleri iş başına getirdiğinden söz edilmektedir. Horemheb'in bu yenilikçi çabalarının ne kadar başarılı olduğu bilinmemektedir. Kaynaklar güvenilir hakimler ve rüşvetin ortadan kalkması gibi hedeflere yaklaşık 100 yıl sonra ancak II. Ramses döneminde ulaşılabildiğini göstermektedir.
Hitit hükümdarı II. Murşili'nin analları Suriye'de Karkamış şehrinin, yerel Kral Nuhasseli Tetta ile müttefik olan Mısır ordularınca işgal edildiği aktarılır. Hitit analları bu savaşı MÖ 1331'e tarihliemektedirler. Gerek Akhenaton gerekse Tutankhamun gibi eski Firavunların pratikte resmen bir savaşa girmedikleri göz önünde bulundurulursa, Horemheb dönemindeki bu gelişim, Mısır'ın artık Hititlilerin kendisine kabul ettirdiği savunma rolünden çıkarak, bölgede müttefikler arayıp söz sahibi olma amacını gözler önüne sermektedir.
Horemheb'in döneminden onun firavunluk süresini belirleyecek herhangi bir metin yahut anıta ulaşmak zordur. Yaklaşık 20-25 yıl gibi bir süre zarfında tahtta kaldığı düşünülse de bu döneme denk gelen, sarayda görevli yüksek rütbeli memur sayısı önceki dönemlere kıyasen oldukça azdır. Bazen iki kişinin bile atandığı vezirlik görevine dair yalnızca daha sonraları I. Ramses adını alacak olan Paramessu adı bilinmektedir. Ayrıca Horemheb'in döneminden esasen 18. Hanedan için tipik olan herhangi bir Amon Başrahibi yahut 'de bilinmemektedir.
Horemheb döneminden ismi bilinen tek kişi, hazine ve yapı işlerini denetiminde bulunduran Maya'dır. Maya'nın daha önceki dönemlerde de bu görevi üstlendiği ancak Horemheb döneminde rütbesinin yükseltildiği sanılmaktadır. Hazine'den sorumlu olan Maya'nın aynı zamanda Tutankhamun ve Ay'ın mezarlarının nasıl dekore edileceğini de planladığı bilinmektedir.
Bu zaman boyunca kendisinden önce gelen bazı firavunların isimlerini silmeye çalışmış ve kısmen başarılı olmuştur. Bu unutturma çabası tapınak mezar ve taşlardaki firavun isimlerini kendi ismi ile değiştirme olarak yaşanmış ve bu çabanın sonucu olarak unutulan Tutankhamun'un mezarı 20. yüzyıla dek soyulmadan kalmıştır. Kendisine varis bırakamayan Horemheb, veziri I. Ramses'i kendisinden sonra firavun olacak şekilde onurlandırmıştır. I. Ramses 19. hanedanın kurucusu ve ünlü II. Ramses'in dedesidir.
Horemheb'in tapınakları yıktırıp, kendisinden önce yaşanan dini devrimi geri çevirmek amacıyla Aton adını kazıtıp her yere Amon adını yeniden yazdırmaya çalıştığı bilinmektedir.
Ölümü
Hornung'un yaptığı incelemelere göre Horemheb'in MÖ 1305 yılında ölmüş olması muhtemeldir.
Ayrıca bakınız
Konuyla ilgili yayınlar
- Robert Hari, Horemheb et la reine Moutnedjemet ou la fin d'une dynastie (Genf 1964)
- Kurt Pflüger, Haremhab und die Amarnazeit (Teildruck: Haremhabs Laufbahn bis zur Thronbesteigung) (Zwickau 1936)
Dipnotlar
- ^ Erik Hornung, Das Grab des Haremhab im Tal der Könige (Bern 1971) S. 16
- ^ Felicien Challaye, Dinler Tarihi, varlık yayınları S. 44
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Horemheb Antik Misir da yaklasik milattan once 1319 ila 1292 yillari arasinda hukum surmus 18 hanedanin son firavunudur HoremhebDogumbilinmiyorDefin yeriHoremheb in mezariEtkin yillar1319 1292DonemMisir in on sekizinci hanedaniYerine geldigiAy firavun Yerine gelenI RamsesEvlilikNedjemmutHayatiHoremheb in hayati hakkindaki bilgiler oldukca kisitlidir III Amenhotep doneminde dogduguna kesin gozuyle bakilsa da ailesi ve nereli oldugu hakkinda neredeyse hicbir sey bilinmemektedir Biliminsanlari onun Yukari Misir in 18 nomundan geldigini dusunmektedirler Esasen soylu bir aileden gelmeyen buna ragmen askeri kariyeri sonrasi Misir tahtina oturmayi basaran Horemheb in hayati hakkinda yazilan en onemli eser 1964 yilinda tarafindan kaleme alinan Horemheb et la reine Moutnedjemet ou la fin d une dynastie adli calismadir KariyeriAskeri Kariyer Askeri kariyerine muhtemelen III Amenhotep in firavunlugunun son yillarinda baslayan Horemheb 18 Hanedan in cesitli firavunlarina hizmet etmis ve cok daha sonralari Nefertiti nin kardesi Nedjemmut ile evlenerek kraliyet ailesi ile akrabalik iliskisine girmistir Firavun Naipligi Tutankhamun Yeni Krallik doneminde buyuk calkantilara yol acan tektanrili din Atenizmi getirmek adina kadim cok tanrili misir dinini ortadan kaldirmaya calisan Firavun Akhenaton un olumu sonrasi onun yerine kucuk yastaki oglu Tutankhamun gecer Butun bu calkantili doneme bizzat sahit olan Horemheb ilk olarak Tutankhamun un hizmetinde Firavun Naipligine yukseltilir Bu donemde yetkileri bir hayli genisletilen Horemheb yalnizca general olarak adlandirilmakla kalmaz kraliyet hazinesinin yonetimini de elinde tutmaktadir Horemheb sahip oldugu yuksek yetki ve rutbelere ragmen henuz tecrubesiz ve oldukca genc olan Tutankhamun un naipligini daha once Akhenaton un firavunlugu doneminde de kraliyet mensubu olan Firavun Ay ile paylasmaktadir Horemheb Kendinden onceki herhangi bir firavuna kan bagi olmadigi ve ordu kumandani olarak basarili bir kariyere sahip oldugu icin Horemheb in zamanla Firavun Ay ile bir cesit rekabete giristigi Firavun Ay in Horemheb i kendisine karsi almamak icin Tutankhamun oldukten sonra da onu onemli yetki ve gorevler ile donattigi bilinmektedir Bu donemde kuskusuz Horemheb in de etkisiyle Amarna terk edilmis ve adim adim Akhenaton un yenilikleri geriye cevrilmeye baslanmistir Bu donemde yasanan en onemli degisikliklerden birisi baskentin Teb sehrinden Memfis e tasinmasidir Bu donemde firavuna hizmette bulunan yuksek memurlar ve saray hizmetlileri de eski baskent Teb e gomulmek yerine yeni baskent Memfis i tercih etmislerdir Horemheb in de kendisine bu mezarlikta bir memur mezari yaptirdigi bilinmektedir Muhtemelen define avcilari tarafindan talan edilen mezara ait objeler bugun daginik bir bicimde dunyanin cesitli muzelerinde Leiden Kahire Berlin Bologna New York Paris ve Viyana sergilenmektedir Kralice Ankhesenamen Tutankhamun un varis birakmadan beklenmedik bir sekilde erken olumu sonrasi yaklasik MO 1338 esi Ankhesenamen dul kalir Hitit kaynaklari Kralice Ankhesenamen in bu donemde Hitit hukumdari I Suppiluliuma ya bir mektup yazarak hanedanlar arasi bir evlilik teklifinde bulundugu aktarmaktadir Mektupta Ankhesenamen Misir da artik bir firavun varisi bulunmadigindan ve kendisinin de hizmetcilerinden birisiyle evlenmeye hazir olmadigindan bahsetmektedir I Suppiluliuma bunun uzerine Prens yi bu amac ugruna Misir a gondermistir Kralice Ankhesenamen in her iki naibi birden es gecip hem onlari hem de butun Misir i karsisina alacak boylesi bir davranista bulunmasi dusunulemez Hanedanlari birlestirmeyi amaclayan bu evlilik teklifiyle Kralice ozellikle Suriye de genisleme doneminde olan kuvvetli Hitit Imparatorlugu ile hem gucune guc katmis olacak hem de bolgedeki diger rakiplerine yonelik bit avantaj sahibi olacakti Verilen bu bilgiler isiginda cok onemli diplomatik bir amaca hizmet eden bu mektubun ve evlilik teklifinin buyuk bir uyum icerisinde yasamayi basaran her iki naibin bilgisi dahilinde oldugunu dusunmek mumkundur Tutankhamun un olumu sonrasi firavun tahtinin birkac ay sure ile bos kaldigi ve bu sure zarfinda Kralice Ankhesenamen in Prens yi bekledigi soylenebilir Prens nin Misir sinirinda oldurulmesi uzerine MO 1337 de firavun naibi Ay tahta oturur Zanzanna nin olumu Hititler ve Misirlilar arasinda bir gerilime yol acsa da Ay in tahta cikmasi ile ayni yil vuku bulan I Suppiluliuma nin olumu Misirlilarin yardimina kosar Literaturde zaman zaman Prens nin iki firavun naibinin tahta oturma hevesi sonucu olduruldugu suphesi de dile getirilse de Hornung a gore diplomatik bir evlilik senaryosu daha inanilir bir hikaye anlatmaktadir Nitekim Zanzanna nin olumu uzerine Ay in tahta cikar Ote yandan dile getirilen bir diger iddia Horemheb in Suriye deki isyanlar ile mesgul olmasindan dolayi Ay in tahta cikisini durduramamis olmasidir Hornung iki naibin birbirleri ile Tutankhamun doneminden beri surdurdukleri ortakligi goz onunde bulundurarak boyle bir iddianin altinin doldurulamayacagini one surmektedir Ona gore Ay doneminde yaptirildigi bilinen Berliner Trauerrelief ve Tutankhamun un mezarinin dar odasindaki tasvirler Horemheb i bu iddiayi destekleyecek bicimde yuksek rutbeli ve saygideger bicimde tasvir etmektedir Ay Gunumuze ulasan kaynaklardan anlasildigi uzere Horemheb Ay in hukumdarligi doneminde de naiplige devam etmistir Yeni Firavun Ay in tahta ciktiktan yalnizca 4 yil sonra hayatini kaybetmesi biliminsanlari tarafindan cesitli sekillerde yorumlanmaktadir K Pfluger ve W Helck gibi bilim adamlari Ay in olumunde Horemheb in parmagi oldugunu iddia ederken Hornung Ay in dogal sebeplerden oturu oldugunu dusunmektedir Robert Hari ye gore Ay in geride hicbir erkek varis birakmamasi uzerine muhtemelen Ay in kizi olan Nedjemmet ile evlenen Horemheb bu sayede tahta cikmasini da resmi hale getirmistir Firavunluk Horemheb in tahta cikis tarihi ve kac yil hukum surdugu tam olarak bilinmemekte ve bilim dunyasinda hala tartisma konusudur Sik sik dile getirilen tarihlerden birisi MO 1333 yilidir Horemheb in 18 Hanedan ile kan bagi olmamasi nedeniyle derhal bir mesrulastirmaya ihtiyaci vardi Bu nedenle tahta cikisinin hemen ardindan cesitli tapinaklarda Tanri Amon un onun tahta cikisini kutladigini bildirerek hukumdarligini mesrulastirmaya calismistir Cesitli tapinaklarda bulunan Horemheb yazitlari onun dis politika ve kultun disinda icisleri tarim ve ekonomi gibi konularda da bazi yenilik planlari oldugunu acik sekilde ortaya koymaktadir Ornegin bu metinlerden birinde Horemheb guvenilir hakimleri is basina getirdiginden soz edilmektedir Horemheb in bu yenilikci cabalarinin ne kadar basarili oldugu bilinmemektedir Kaynaklar guvenilir hakimler ve rusvetin ortadan kalkmasi gibi hedeflere yaklasik 100 yil sonra ancak II Ramses doneminde ulasilabildigini gostermektedir Hitit hukumdari II Mursili nin anallari Suriye de Karkamis sehrinin yerel Kral Nuhasseli Tetta ile muttefik olan Misir ordularinca isgal edildigi aktarilir Hitit anallari bu savasi MO 1331 e tarihliemektedirler Gerek Akhenaton gerekse Tutankhamun gibi eski Firavunlarin pratikte resmen bir savasa girmedikleri goz onunde bulundurulursa Horemheb donemindeki bu gelisim Misir in artik Hititlilerin kendisine kabul ettirdigi savunma rolunden cikarak bolgede muttefikler arayip soz sahibi olma amacini gozler onune sermektedir Horemheb turbesi Horemheb in doneminden onun firavunluk suresini belirleyecek herhangi bir metin yahut anita ulasmak zordur Yaklasik 20 25 yil gibi bir sure zarfinda tahtta kaldigi dusunulse de bu doneme denk gelen sarayda gorevli yuksek rutbeli memur sayisi onceki donemlere kiyasen oldukca azdir Bazen iki kisinin bile atandigi vezirlik gorevine dair yalnizca daha sonralari I Ramses adini alacak olan Paramessu adi bilinmektedir Ayrica Horemheb in doneminden esasen 18 Hanedan icin tipik olan herhangi bir Amon Basrahibi yahut de bilinmemektedir Horemheb doneminden ismi bilinen tek kisi hazine ve yapi islerini denetiminde bulunduran Maya dir Maya nin daha onceki donemlerde de bu gorevi ustlendigi ancak Horemheb doneminde rutbesinin yukseltildigi sanilmaktadir Hazine den sorumlu olan Maya nin ayni zamanda Tutankhamun ve Ay in mezarlarinin nasil dekore edilecegini de planladigi bilinmektedir Bu zaman boyunca kendisinden once gelen bazi firavunlarin isimlerini silmeye calismis ve kismen basarili olmustur Bu unutturma cabasi tapinak mezar ve taslardaki firavun isimlerini kendi ismi ile degistirme olarak yasanmis ve bu cabanin sonucu olarak unutulan Tutankhamun un mezari 20 yuzyila dek soyulmadan kalmistir Kendisine varis birakamayan Horemheb veziri I Ramses i kendisinden sonra firavun olacak sekilde onurlandirmistir I Ramses 19 hanedanin kurucusu ve unlu II Ramses in dedesidir Horemheb in tapinaklari yiktirip kendisinden once yasanan dini devrimi geri cevirmek amaciyla Aton adini kazitip her yere Amon adini yeniden yazdirmaya calistigi bilinmektedir OlumuHornung un yaptigi incelemelere gore Horemheb in MO 1305 yilinda olmus olmasi muhtemeldir Ayrica bakinizHoremheb in mezariKonuyla ilgili yayinlar Robert Hari Horemheb et la reine Moutnedjemet ou la fin d une dynastie Genf 1964 Kurt Pfluger Haremhab und die Amarnazeit Teildruck Haremhabs Laufbahn bis zur Thronbesteigung Zwickau 1936 Dipnotlar Erik Hornung Das Grab des Haremhab im Tal der Konige Bern 1971 S 16 Felicien Challaye Dinler Tarihi varlik yayinlari S 44