Kış Fırtınası Harekâtı Almanca Unternehmen Wintergewitter II Dünya Savaşı nın Doğu Cephesi nde Stalingrad Mu

Kış Fırtınası Harekâtı (Almanca: Unternehmen Wintergewitter), II. Dünya Savaşı'nın Doğu Cephesi'nde, Stalingrad Muharebesi sonucunda kuşatılan Mihver kuvvetleri kurtarmak için girişilen bir Alman taarruz harekâtıdır. Taarruz, 12 - 23 Aralık 1942 tarihleri arasında esas olarak Alman 4. Panzer Ordusu tarafından yürütülmüştür. Kızıl Ordu 19 ve 20 Kasım 1942 tarihlerinde başlattığı bir karşı taarruzla (Uranüs Harekâtı Stalingrad'daki Mihver kuvvetleri kuşatmıştı. Hitler'in kararıyla, esas olarak Alman 4. Panzer Ordusu'nun takviye edilmesiyle oluşturulan Don Ordular Grubu, dışarıdan bir yarma hareketiyle Kızıl Ordu kuşatmasına saldırmıştır. Stalingrad'da kuşatılmış bulunan Mihver kuvvetleri General Friedrich Paulus komutasında yeniden tertiplenirken Don Ordular Grubu da General von Manstein komutasına verilmişti. Don Ordular Grubu, B Ordular Grubu yerine geçtiği için aslında bütün bu teşkiller Mareşal von Manstein emrindedir. Bu arada Stavka (Sovyet Yüksek Komutanlığı), Kafkasya'da petrol sahalarını ele geçirmek için muharebe halindeki A Ordular Grubu'nu, geri çekilme hattını keserek tecrit etme planları içindedir. Bu harekât planına Satürn Harekâtı kapalı adı verilmiştir. Stalingrad'da kuşatılmış birliklerin, Kurtarma harekâtına kadar ikmali için tek çözüm Luftwaffe'nin hava köprüsüyle ikmal sağlamasıydı. Luftwaffe bu görevi yerine getirmekte başarısız oldu. Bu durumda, başarılı bir yardım hareketi ancak mümkün olduğunca erken başlarsa, işe yarar olabileceği açıkça ortaya çıkmıştır.

Kış Fırtınası Harekâtı

II. Dünya Savaşı Doğu Cephesi

Kış Fırtınası Harekâtı

Tarih	11–26 Aralık 1942
Bölge	Stalingrad, Rusya, SSCB
Sonuç	Sovyet zaferi

Taraflar

Sovyetler Birliği

Almanya

Romanya

İtalya

Komutanlar ve liderler

Güçler

150,000 asker
630 tank
1,500 top

tah. 50,000 asker
250 tank

Aslında von Manstein'e dört panzer tümeni verileceği vadedilmişti. Don Ordular Grubu'na kuvvet aktararak başka bölgelerdeki kuvvetleri zayıflatmaktan da kaçınılması gerekiyordu. Bu yüzden, 6. Ordu'ya açılacak bir koridorla ulaşma görevi 4. Panzer Ordusu'na verilmiştir. Alman kuvvetleri, hem Stalingrad'daki Mihver kuvvetleri imha etmek amacındaki birkaç Sovyet ordusuyla, hem de aşağı civarında taarruz etmekte olan birkaç Sovyet ordusuna karşı harekât yürütmek durumundadır.

Alman taarruzu Kızıl Ordu birlikleri için bir sürpriz taarruz olmuş ve daha ilk günden parlak bir başarı göstermiştir. Alman taarruzunda öncü durumundaki zırhlı birlikler hava unsurlarından yararlanarak Sovyet karşı taarruzlarını yenilgiye uğratmayı başardılar. Sovyet direnci 13 Aralık'ta gevşedi ve Alman birlikleri önemli ilerlemeler sağladılar. Alman kuvvetleri Verhni Kumski bölgesini ele geçirdilerse de 16 Aralık'ta Kızıl Ordu'nun Küçük Satürn Harekâtı da başlamıştır. Harekât, İtalyan 8. Ordu'sunu dağıtarak tüm von Manstein kuvvetlerinin emniyetini tehdit etmeye başlamıştır. Direncin ve kayıpların artması üzerine Mareşal von Manstein, Hitler'den ve General Paulus'tan, 6. Ordu'nun bir yarma hareketiyle kendi kuvvetlerine ulaşmasını istemiştir. Hitler bu emri geri çevirdi. General Paulus da Hitler'in emrine karşı gelemeyeceğini bildirerek kabul etmedi. 4. Panzer Ordusu 18 ve 19 Aralık günlerinde de Stalingrad'a bir koridor açmak için yeniden mücadeleye girişti ama ilerleyen günler taarruzda bir gelişme sağlayamadı. Bu gelişmeler üzerine Noel arifesinde, 23 Aralık 1942 tarihinde Mareşal von Manstein taarruzu durdurmaya karar vermiştir. Bu tarihten itibaren 4. Panzer Ordusu taarruz çıkış hatlarına çekilmeye başladı. Kış Fırtınası Harekâtı'nın Stalingrad'a ulaşacak bir koridor açamaması ve 6. Ordu'nun bir yarma hareketine girişmemesi sonucunda Kızıl Ordu, kuşatılmış durumdaki Mihver kuvvetlerini imha operasyonlarına başlamıştır.

Harekât öncesi

Kızıl Ordu, 22 Kasım'da Stalingrad'daki Mihver kuvvetler etrafındaki kuşatmayı tamamlamıştır. Yaklaşık 300 bin Alman ve Rumen askeriyle Rus gönüllü, 1,1 milyon Kızıl Ordu askeri tarafından Stalingrad'da kuşatılmış oldular. Hitler, kuşatılma durumunda ilk akla gelen ve en güvenli görünen bir yarma hareketiyle kuşatmayı yarmak ve ana kuvvetlerle birleşmek manevrasının kesinlikle karşısındadır. Bunun yerine 6. Ordu yerinde kalacak, ana kuvvetlerden düzenlenecek bir kurtarma kuvveti çemberi yararak 6. Ordu ile temas sağlayacaktır. Stalingrad'daki birlikleri kurtarmak için tertiplenen Don Ordular Grubu Komutanlığı'na, Leningrad'da görevli Mareşal von Manstein'i atamıştır. Don Ordular Grubu, B Ordular Grubu'nun yerini alacaktır. Stalingrad'da kuşatılan Alman ve Rumen birlikleri de (4. Panzer Ordusu'ndan bir panzer kolordusu, 6. Ordu, Rumen 3. ve 4. Ordu'sundan bu bölgede kalan birlikler), General Paulus komutası altında teşkillendiler. Alman Yüksek Komutanlığı, derhal bir yarma hareketi yerinde bu kuvvetlerin Stalingrad'da direnmesini emretmiştir. Kuşatılan birliklerin günlük ikmal malzemesi gereksinimi kabaca 750 ton kadardır. Ancak Luftwaffe bu iş için 500 nakliye uçağını bölgeye topladıysa da bu nakliye filosu yetersiz kalmıştır. Uçaklar, sert Rus kışı şartlarına uçuş yapmak zorundaydılar. Aralık ayı başlarında pek çok uçak, (Sovyet uçaksavarları tarafından düşürülenlerden fazlası) kış koşullarının yol açtığı kazalar sırasında hizmet dışı kaldı. Sonuç olarak 6. Ordu, günlük gereksinimi olan ikmal malzemesinin ortalama yüzde yirmisini alabilmiştir. Bununla birlikte Mihver kuvvetleri halen Stalingrad'da Volga kıyılarını elde tutmaktadırlar. Bu durum, Sovyet kuvvetleri için bir tehdit olmaya devam etmektedir.

Kuşatmanın tamamlanmasından hemen sonra Stalingrad'da Stavka'nın beklediğinin üzerinde bir direnme görüldü. Bu durum General Vasilevski'nin tüm planlarını altüst etti, kuşatma altında 85 - 90 bin Mihver askeri olacağı hesaplanmıştı. Oysa sayı çok daha yüksekti. Bu durumun saptanması üzerine, Stalingrad'daki Mihver kuvvetler üzerine gidilmeden önce dış kuşatma kuşağındaki kuvvetler takviye edildi. Çünkü bu durum, taarruzun en kritik evresinde bulunulduğunu gösteriyordu ve Mihver kuvvetlerin çemberi yarıp çıkacak güçleri olduğu ortadaydı ve buna engel olunmalıydı. Aynı tarihlerde Alman kuvvetlerinin dışarıdan bir yarma hareketine girişebileceği de öngörülmüş, Satürn Harekâtı'nın ertelenmesine karar verilmiştir. Bazı Sovyet birlikleri 24 Kasım'dan itibaren batı yönünde gelecek olası bir Alman baskınına karşı siper kazmaya başladılar. Öte yanda iç kuşatma kuşağındaki birlikler de olası bir yarma hareketini önleyebilmek için takviye edilmeye başlandı. Ancak tüm bu önlemler Kızıl Ordu'nun yarıdan fazla gücünü bölgeye başlamıştır. Satürn Harekâtı'nın planlamasına 25 Kasım'da başlanmıştır. Harekât, İtalyan 8. Ordu'sunu imha etmek, Don Nehri batısındaki Alman kuvvetlerinin ve Kafkasya'daki operatif kuvvetlerin geri bağlantının kesilmesini amaçlamaktadır. Bu arada Stalingrad'daki Mihver kuvvetlerinin imha edilmesini amaçlayan hazırlıklarına da başlandı.

Uranüs Harekâtı yürütülürken kuşatılan Mihver kuvvetlerin kendi başlarına bir yarma hareketine girişmek için yeterli güçleri yoktu. Her şey bir yana, eldeki zırhlı kuvvetlerin yarısı savunma muharebeleri sırasında kaybedilmişti. Ayrıca ciddi boyutta bir akaryakıt ve mühimmat sıkıntısı vardır. Luftwaffe'nin sağladığı ikmalle bu sorunun üstesinden gelmek olanağı da yoktu. Mareşal von Manstein, Sovyet kuşatmasını yarmak için bir karşı taarruz önerdi, kapalı adı Kış Fırtınası Harekâtı (Almanca: Wintergewitter) olacaktı. Mareşal, Luftwaffe'nin ikmalde yetersiz kalacağından hareketle, Stalingrad'daki kuvvetlerin kurtarılabilmesinin, bu girişimin "mümkün olan en yakın tarihte" yapılmasına bağlı olduğunu düşünüyordu. Ayrıca 28 Kasım'da Hitler'e, Don Ordular Grubu'nun durumu ve Stalingrad'daki topçu mühimmatı mevcuduna ilişkin ayrıntılı bir rapor sunmuştu. İçinde bulunulan stratejik durumun vahameti von Manstein'i endişelendirmektedir. Kurtarma operasyonunun, taarruza tahsis edilen tüm kuvvetlerin toplanmasını beklemeye şansı olup olmadığından tedirgindir.

Stavka, aşağı dolaylarındaki Mihver kuvvetlerini, özellikle de bölgedeki İtalyan 8. Ordu'sunu bölgeden atmak gereği nedeniyle Satürn Harekâtı'nı 16 Aralık'a ertelemiştir. Kızıl Ordu'nun taarruzu 30 Kasım'da 50 bin kişilik bir kuvvet kullanılarak başlatıldı. Mareşal von Manstein, Kızıl Ordu saldırısını durdurabilmek, bölgeyi elinde tutabilmek için 48. Panzer Kolordusu'nu bu işte kullanmak zorunda kalmıştır. Alman Komutanlığı'nın bu manevrasına karşılık olarak Sovyet Komutanlığı 'nu yeni teşkil edilmiş olan ile takviye etmiştir. Bu teşkil, Güneybatı Cephesi ve Stalingrad Cephesi kuvvetlerinden alınan birliklerle kurulmuş olup 71 bin kişilik bir kuvvettir. Ordu emrinde 252 tank ve 814 top bulunmaktadır. Sovyet taarruzu, kuşatmayı yarmakta kullanılacak bu asıl gücü kendi üzerine çekmekte ve etkisiz kılmakta başarılı olmuştur. Alman 6. Panzer Tümeni'nin Morozovsk'dan ayrıldığı fark edildiğinde yaklaşan Alman taarruzu konusunda uyarılmış oldu. Bu durum, Stalingrad'a yönelik bir yarma taarruzu için kuvvet toplamak olarak değerlendirildi.

Kuvvetler

Alman kuvvetleri

Yardım operasyonu Dördüncü Panzer Ordusu'nun Genel Friedrich Kirchner komutasındaki 57. Panzer Kolordusu içerecek şekilde planlandı. 57. Panzer Kolordusu emrinde A Ordular Grubu'ndan aktarılan zayıf kadrolu 23. Panzer Tümeni ile Fransa'dan gelen tam kadrolu 6. Panzer Tümeni bulunmaktadır. Ayrıca Hollidt Ordu Müfrezesi de (üç piyade tümeni, 11. Panzer Tümeni ve 22. Panzer Tümeni) Don Ordular Grubu'na dahil edildi. Toplamda dört panzer tümeni, dört piyade tümeni ve üç Luftwaffe Sahra Tümeni'nin harekâta katılması planlanmıştı. Bu birlikler 6. Ordu'ya ulaşan geçici bir koridor açılmasıyla görevli olacaktı. Luftwaffe Sahra Orduları muharip olmayan ve dolayısıyla muharebe eğitimi yetersiz askerlerden oluşuyordu ve muharebe deneyimi olmayan subayları vardı. Ayrıca bu birliklere, tanksavar topu, sahra topu gibi ağır silahlar da verilmemiştir. Kurtarma girişimi için, yerine getirilmeyen pek çok kişisel söz verildi. Ancak bazı birlikler Don Ordular Grubu'na katılamadı. Bunda, cephedeki ulaşım düzenin yetersiz olması kısmen etkili olmuştur. Harekâta katılması düşünülen bazı birlikler, son aylardaki muharebelerde uğradıkları kayıplar dolayısıyla alınmadı. Bir kısım birlikler ise zamanında harekât bölgesinde olamadılar.

Öte yandan 11. Panzer Tümeni, Don Ordular Grubu emrine alındığında Doğu Cephesi'nde en eksiksiz Alman zırhlı tümenlerinden biriydi. Ordular Grubu emrine verilen 6. Panzer Tümeni de, Batı Avrupa'dan getirildiği için eksiksiz bir tümendi. Ancak 11. Panzer Tümeni'nin etkin bir şekilde kullanılması, aşağı Çir bölgesindeki Alman kuvvetlerine karşı Sovyet saldırısı başladığında riske edilmiştir. Çünkü Hollidt Ordu Müfrezesi bu aşamada savunmaya çekildi. Bu nedenle ve von Manstein'in, Hollidt Ordu Müfrezesi ile yapılacak bir taarruzun fazlaca öngörülebilir olmasını düşünmesiyle, taarruzda 4. Panzer Ordusu'nu ve 48. Panzer Kolordusu'nu kullanmaya karar verdi. Taarruz için bir kuvvet toplama çabalarına karşın Alman kuvvetlerinin aşağı Çir bölgesindeki durumu zayıftı. Nitekim Sovyet karşı taarruzu ancak 11. Panzer Tümeni bölgeye ulaşıp iki Sovyet tank tugayının büyük kısmını imha edince kötüleşmiştir. Sonuç olarak 48. Panzer Kolordusu, Sovyet kuvvetlerinin, Stalingrad'ın ikmal üssü olarak kullanılan Tatsinskaya havaalanına bir baskın vermesi nedeniyle Çir Nehri kesiminde savunma muharebelerine çekilmek zorunda kalındı.

57. Panzer Kolordusu Don Ordular Grubu'na isteksizce verilmesine karşın 17. Panzer Tümeni toplanma bölgesine geri dönme emri aldı ve istenenden on gün sonraya kadar hazır olamadı. Sovyetler Birliği'in Chir Nehri üzerinde daha fazla mekanize kuvvet toplanmakta olduğunun saptanması ve yeterli kuvvetin toplandığının güçlüklerini göz önünde bulunduran von Manstein, Kış Fırtınası Harekâtı'nı 48. Panzer Ordusu'nu kullanarak başlatmaya karar verdi. Von Manstein, 6. Ordu'nun da kapalı adı Tunderclap olan kenti çıkış taarruzunu başlatacağını umuyordu. Diğer yandan, Hitler'in 6. Ordu'nun imha olmasını önlemenin akla yakın bir çaresi olarak bir yarma hareketine onay vereceğini umuyordu. Bu hesaplar çerçevesinde 10 Aralık'ta, General Paulus'a taarruza 24 saat içinde başlayacağını bildirdi.

Sonuç olarak, (Erhard Raus), (), (Fridolin von Senger und Etterlin), (Hermann Balck) ve 23. Panzer Tümeni (), Don Ordular Grubu'nun panzer tümenlerini oluşturdu.

Alman taarruz planına göre Don Ordular Grubu, Stalingrad’ın güney batısında Kotelnikovo'dan hareket edecektir. Don Nehrinin güneye doğru akıp güney batıya dirsek yaptığı bölgenin doğusundan Stalingrad yönünde taarruza geçeceklerdir. Romanya 4. Ordusu'nun kalıntıları, 57. Panzer Kolordusu’nun sağ kanadını örtecektir. 48. Panzer Kolordusu'na bağlı , 'dan doğuya ilerileyerek yarma harekâtını destekleyecektir.

Sovyet kuvvetleri

Mareşal Jukov, Uranüs Harekâtı için 11 Sovyet ordusunu bir araya getirmiştir. Üç haftalık sürede, 111 bin asker, 420 tank ve 556 top, Stalingrad Cephesi taarruz gücünü takviye etmek amacıyla Volga'nın batı kesimine, geçirilmiştir. Kızıl Ordu ve Kızıl Hava Kuvvetleri bir milyonun üzerinde asker, 13,500 top, 890 tank ve 1,100 uçağı bir araya getirildi. Bu kuvvetler 66 piyade tümeni, 5 tank kolordusu, 14 tank tugayı, bir mekanize tugay, bir süvari kolordusu ve 127 top ve havan alayı oluşturmaktadır. Stalingrad üzerinde kuşatma tamamlanırken Stavka, ile 'yuf kuşatmanın dış çemberine konuşlandırmıştı. 51. Ordu 34 bin kişilik ve 77 tankı olan bir kuvvettir. Onun hemen güneyinde pozisyon almış olan 28. Ordu ise 44 bin kişilik, 40 tankı, 707 top ve havanı olan bir teşkildi. Aynı zamanda Satürn Harekâtı kuvvetlerini oluşturulmaya başlandı. Bu harekâtta amaç, Kafkasya'da ilerlemekte olan Alman A Ordular Grubu'nun tecrit etmek ve daha sonra da imha etmekti.

Alman taarruzu

Kotelnikovo'nun emniyete alınması

Taarruzun ana gücünü oluşturan 57. Panzer Kolordusu'nun 6. Panzer Tümeni, Kotelnikovo'ya 27 Kasım'da gelmeye başladı. Tümen'in trenden inan ilk unsurları derhal kasaba civarındaki Sovyet kuvvetlerine karşı muharebeye sürüldü. Zaten bu sırada istasyon bombalanmaktaydı. Tümen'in büyük bölümü Kotelnikovo civarındaki toplanma bölgesine 4 Aralık tarihinde ulaşmış bulunmaktadır. Bu süre içinde, bir dizi direnek noktalarını da içeren 20 km derinlikte bir savunma düzeni kurulmuştur. Bu savunma hatlarına karşı ilk Sovyet taarruzu 1. Süvari Tümeni tarafından 5 Aralık'ta gerçekleştirildi. Sonraki birkaç gün içinde Tümen'in diğer unsurları bölgeye ulaşırken Sovyet taarruzu da kırıldı ve 23. Panzer Tümeni'nin izleyen unsurları da Sal Nehri gerisinde tertiplendiler.

Alman Tiger VI tankı ve isabet almış bir Sovyet T-34

Kış Fırtınası Harekâtı, 12 Aralık 1942 tarihinde General Hoth'un 4. Panzer Ordusu'na bağlı 57. Panzer Kolordusu tarafından, Kotelnikovo köprübaşından kuzeydoğu yönündeki taarruzla başlatıldı. Bu taarruz Kızıl Ordu savunması yönünden sürpriz bir saldırı olmuştu ve 6. Panzer Tümeni ile 23. Panzer Tümeni, Sovyet 51. Ordu'sunun geri hatlarını tehdit eder biçimde geniş bir girme sağladılar. Alman taarruzuna bir Tiger I ağır tank taburu öncülük etmiştir. Bazı birlikler ilk günde 50 km ilerlemeyi başardılar. Panzerler savunmasını taarruzun ilk günü sonu itibarıyla geçmişlerdir. Alman Komutanlığı sürpriz faktörünü kullanmıştı. Stavka, bu kadar yakın bir tarihte bir karşı taarruz beklemiyordu. General Vasilevski, von Manstein'in ileri unsurlarını durdurmak için 'nu kısa sürede emrine alamadı. Başlangıçtaki Alman ilerlemesi öylesine hızlıydı ki, 6. Panzer Tümeni, bir kısım Sovyet top bataryalarını sağlam olarak ele geçirmişti. 6. ve 23. Panzer Tümenleri Sovyet piyadesinin büyük kısmını yenilgiye uğrattıktan sonra Sovyet direnci de belirgin bir biçimde zayıflamıştır. Aslında 51. Ordu'nun 302. Piyade Tümeni mevzileri 12 Aralık'ta ele geçirildi. Sovyet piyadesinin, Alman ilerleme hattı üzerindeki köyleri hızla takviye etmesine karşın süvari, haftalar süren muharebelerden bitkin durumdaydı ve bu nedenle Alman ilerlemesi karşısında ciddi bir direnme gösteremedi. Başlangıçtaki parlak başarılara karşın 57. Panzer Kolordusu kesin sonuç elde edemedi. 23. Panzer Tümeni'nin de, taarruzun ilk günlerinde sağladığı ilerlemeye karşın ağır bir baskıyla karşılaştığı yönünde raporlar mevcuttur. Yine de Aksay Nehri ile arasındaki 25–30 km'lik bozkırda Kızıl Ordu direncine karşın ardı ardına iki Sovyet savunma hattını von Manstein kuvvetleri ilerlemeyi sürdürmüştür.

Verhni Kumski Muharebesi

Çir Nehri kesiminde Alman savunmasını kırmak için harekete geçirilen 5. Tank Ordusu ile 6. Panzer Tümeni, 13 Aralık'ta muharebeye girmiştir. Alman kuvvetleri Sovyet kuvvetlerini geri atmıştır. Bu çatışmalarda kullanılan Sovyet alev makineli 'lerin, -ki, Stalingrad sokak çatışmaları için tasarlanmıştı- Alman Panzer-IV'lere denk bir silah olmadığı da ortya çıkmıştır. Öte yanda panzerler yeniden Aksay Nehri geçişlerini zorlamaya başladı. Bu nehir geçişinde, Verkhne-Kumski köyü civarında büyük bir zırhlı muharebesi başladı. Sovyet 51. Ordu'su ve General Şapkin'in süvari kolordusu Mişkova Nehri gerisine çekilmek zorunda kaldı. Ancak Kızıl Ordu'nun uğradığı tank kayıpları, 6. Panzer Tümeni'ne, daha sonra Verkhine-Kumski civarında hafif bir tank üstünlüğünden yararlanma olanağı vermiştir. Kızıl Ordu, kasabayı ele geçirmek için bir dizi karşı taarruz başlatmıştır. Alman köprübaşına ve kasabadaki savunmaya karşı girişilen bu karşı taarruzlar, 12 - 15 Aralık tarihleri arasında üç gün boyunca süren şiddetli çatışmalara yol açtı. Alman savunması Verhni Kurnski'de ustaca yerleştirilmiş tanksavar toplarıyla Sovyet zırhlılarını imha etmeyi başarmıştır.

Özellikle 15 Aralık günü çatışmaları oldukça şiddetli cereyan etti ve muharebenin avantajı sık sık taraf değiştirdi. Gün sonunda Alman birlikleri kasabayı tahliye ettiyse de Sovyet birlikleri de oldukça ağır zayiat vermişti. Ertesi gün girişilen Alman taarruzu, Sovyet piyadesinin, boy çukurlarında panzerlerin geçişine kadar gizlenip, geriden gelen piyadeyi ateş altına almasıyla başarısız oldu, kasabanın güneybatısındaki tepeler hattı ele geçirilemedi. Ertesi gün yenilenecek taarruzu takviye edecek birlikler gece boyu bölgede toplandı. Taarruz gün içinde ilerleme sağladıysa da kasabadaki Kızıl Ordu direnişi, ancak gece yapılan sürpriz bir baskınla kırıldı ve 17 Aralık'ta kasaba Alman birliklerinin kontrolüne geçti.

Mişkova Nehri Muharebesi

Luftwaffe'nin yoğun desteğiyle Alman kuvvetleri bölgesel bir başarı elde etmişlerdi ve yönünde hücumlarını sürdürdüler. Bu arada 6. Panzer Tümeni de ağır kayıplara uğramıştı. Bu nedenle bütünleme için kısa bir süre hareketsiz kalmıştır. Tanklardaki küçük çaplı hasarlar onarıldı ve çatışmalar sırasında muharebeden çekilmek zorunda kalan tankların büyük bir bölümü yeniden muharebeye girebilecek duruma getirildi.

Abganerovo yönünde doğuya ilerleyen 6. Panzer Tümeni, Sovyet 7. Tank Kolordusu'nun bu kesimdeki unsurlarını hızla doğuya çekilmek zorunda bıraktı. Bu olay, 23. Panzer Tümeni'nin Aksay Nehri geçişlerine taarruz etmesine olanak sağlamıştır. 17. Panzer Tümeni ise, 44 tanklık zırhlı gücüyle 17 Aralık'ta Verhniy Kumskiy civarına gelmeye başladı. Tümen, Aksay Nehri'ni Generalovski bölgesinde geçti ve Sovyet 13. Mekanize Kolordu'sunun çekilen birliklerini izlemek için kuzey yönünde hareketine devam etti. 6. ve 23. Panzer Tümenleri de kuzeye, Mişkova Nehri yönünde ileri harekete devam ettiler. Nehre 19 Aralık'ta ulaşıldı.

Alman köprübaşını imha etmek üzere harekete geçen 2. Muhafız Ordusu, 1., 13. Muhafız Piyade Kolordusu ve 3. Muhafız Mekanize Kolordusu'ndan oluşmaktadır. Bu kuvvetler daha sonra 7. Tank Kolordusu, 4. Mekanize Kolordu ve 4. Süvari Kolordusu ile takviye edilmişti. Daha da kötüsü 18 Aralık'ta Stavka Küçük Satürn Harekâtı'nı başlatmış ve Mareşal von Manstein kuvvetlerinin durumunu kötüleştirmişti. Aşağı Çir Nehri kesimindeki bu durum, 48. Panzer Kolordusu'nun bu bölgeye gönderilmesini gerektirmekte, Stalingrad kurtarma girişiminin bir parçası olmaktan çıkması yönünde gelişmektedir.

Sovyet tepkisi

4. Panzer Ordusu'nun taarruzu Stavka'yı, Satürn Harekâtı ile ilgili planlarını yeniden gözden geçirmeye zorlamıştır. General Vasilevski Alman saldırısı 12 Aralık sabahı kendisine rapor edildiğinde elindeki kuvvetlerin, özellikle topçu ve zırhlı olarak, von Mareşal von Manstein'in taarruzunu durdurmakta yetersiz kalacağını hemen anlamıştı. O saatlerde 51. Ordu Karargahı'ndaydı ve Stalin'le telefon teması olanağı yoktu. Bunun üzerine Don Cephesi Komutanı General Rokosovski'yi arayarak 2. Muhafız Ordusu'nun kendi emrine verilmesini istedi. General Rokosovski bu öneriye kesin olarak karşı çıkmıştır. General Vasilevski ancak akşam saatlerinde Stalin'le görüşme olanağı bulabildi ve 13 Aralık sabahı 05:00 dolaylarında söz konusu ordunun emrine verileceği bilgisi kendisine iletildi. Ancak bu teşkil, 15 Aralık'ta Stalingrad Cephesi emrine girecek ve Alman taarruzuna karşı kullanılacaktır. Üç muhafız kolordusundan oluşan (1., 2. ve 13. Kolordular) 2. Muhafız Ordusu, 90 bin kişilik bir kuvvettir. Satürn Harekâtı, daha dar operatif hedefli olarak Küçük Satürn Harekâtı kapalı adıyla yeniden yapılandırdı. Harekâtın operatif hedefi İtalyan 8. Ordu'sunu dağıtarak Alman Don Ordular Grubu'nun gerisine sarkmaktı. Buna bağlı olarak da taarruzun genel istikameti güneyden güneydoğuya değiştirildi. Ayrıca harekâtın başlama tarihi 16 Aralık'a ertelendi. Bu arada 4. Mekanize Kolordu ve 13. Tank Kolordusu, Aksay Nehri kesimindeki Alman kuvvetlerine karşı taarruzuna devam etmiştir. Bu taarruzun amacı, Alman kuvvetlerinin ilerlemesini, 2. Muhafız Ordu'nun bölgeye ulaşıp muharebeye katılması anına kadar önlemektir.

Sovyet 1. Muhafız Ordusu ve 3. Muhafız Ordusu 'ya bağlanarak Küçük Satürn Harekâtı'nı 16 Aralık 1942 tarihinde başlattı. Kızıl Ordu başlangıçtaki tersliklere karşın İtalyan Ordu'su mevzilerini 18 Aralık'ta işgal etti.Rostov kenti 3. Muhafız Ordusu tarafından tehdit edilmesiyle Don Ordular Grubu'nun da sol kanadı tehdit altına girmiş oldu. Bu Sovyet karşı taarruzunun yol açtığı tehdit, diğer yandan da Mişkova Nehri geçişlerinde Alman zırhlı tümenlerinin uğradıkları ağır kayıplar von Manstein'i, taarruza devam edip etmemek konusunu yeniden gözden geçirmek zorunda bırakmıştır. Hem sol kanatta savunma yapmak hem de Stalingrad yönünde ileri hareketi sürdürmek için yeterli kuvvet de yoktur. Alman 6. Panzer Tümeni'nin 19 Aralık akşamı Mişkova Nehrini geçmeyi başarmasına karşın 57. Panzer Kolordusu, 17. Panzer Tümeni'nin desteğiyle bile artan Sovyet direnci karşısında belirgin bir ilerleme sağlayamamıştı. Bu durumda panzer kolordusunun savunmaya çekilmek zorunda kalacağı görülüyordu. Bu arada Sovyet zırhlı birliklerinin Stalingrad'ın havadan ikmalinde Luftwaffe tarafından kullanılan Tatsinskaya'daki havaalanına karşı giriştiği , beklenmedik ağır bir darbe oldu. Birkaç düzine uçağın imha olması, çok sayıda pilot ve yer personelinin ölmesi dışında, von Manstein'in Stalingrad yönündeki taarruzu desteklemek için kullanabileceği 48. Panzer Kolordusu'nu bu kesimde kullanmak zorunda bırakmıştır. Öte yandan von Manstein'in ricalarına karşın Hitler, 6. Ordu'nun bir yarma hareketiyle von Manstein kuvvetlerine ulaşmasına izin vermedi.

Alman taarruzunun çözülmesi

Mareşal von Manstein 19 Aralık'ta istihbarat başkanı Binbaşı Eismann'ı, Don Ordular Grubu'nun içinde bulunduğu durumun kesin bir stratejik tahlilini anlatmak üzere Stalingrad'a General Paulus'a gönderdi. General Paulus, halihazırda en iyi çözüm yolunun olabildiğince erken bir tarihte yarma hareketine girişmek olduğuna katılmakla birlikte bu yönde bir karar almadı. General Paulus'un Kurmay Başkanı General Arthur Schmidt, bir yarma hareketinin olanaksız olduğunu ileri sürerek, kuşatılmış olan Mihver kuvvetlerin hava yoluyla daha etkili bir şekilde ikmali için bazı önlemler öne sürmüştür. General Eismann'la aynı fikirde olan von Manstein 6. Ordu'nun bir yarma hareketini yürütebilme olanakları göz önüne alındığında böyle bir girişimin söz konusu olamayacağına karar vermişti. Ayrıca Hitler'in emri de bu girişimi yasaklıyordu. Aksay Nehri savunmasını yaran 57. Panzer Kolordusu, 6. Ordu'nun cephe hattının güney kıyısına 48 km kadar yaklaşmayı başarmıştır. Bununla birlikte 6. Ordu, bir yarma hareketiyle kurtarma güçleriyle temas kurmak yönünde hiçbir girişimde bulunmadı. Açıkça, 6. Ordu'nun bir yarma hareketi için yeterli gücü yoktu. Muharebe edebilecek durumda 70 tankı vardı ve yeterli akaryakıt yoktu. Dİğer yandan birkaç gündür sürmekte olan kar fırtınası şartlarında, piyadenin böyle bir harekâtı yürütmesi olanağı yoktu.

Sovyet kuvvetleri 19 Aralık'ta, Verhni Kumski'deki 6. Panzer Ordusu mevzilerine karşı bir taarruz hazırlığındaydı. Kasabanın doğusundaki vadi içine ve kuzeydeki yüksek araziye kuvvet getirmekteydiler. Sovyet taarruzu 20 Aralık günü kasabanın kuzeyinde dalga dalga piyade taarruzlarıyla başladı. Başlangıçta saldırılar Alman savunmasınca püskürtüldü. Ancak gün içinde kasabanın doğusundan gelişen bir taarruz, savunmayı attı ve Alman mevzilerinin gerisine doğru, güneye ilerledi. Bu taarruz, Tümen'in taarruz topu bölüğünün karşı taarruzuyla durduruldu. Alman savunması bu dar köprübaşında 21 Aralık'a kadar tutunmayı başardı. Ancak sonunda bir Sovyet taarruzu tüm kasabayı ele geçirdi. 6. Panzer Tümeni, Aralık'ın 23'ünde son bir girişimle köprübaşını emniyete almakla görevlendirildi. Ertesi gün de kuzey yönünde ilerlemesine devam etti. Ancak günün ilerleyen saatlerinde durum kötüleşti ve Stalingrad'daki birliklerle temas kurma olanağı ortadan kalktı. Tümen, Potemkinskaya'da Don kıyılarına çekilme emri aldı. Daha sonra Morosovskaya yönünde hareket edecekti. Bu bölgeden aşağı Çir Nehri kesimindeki kuvvetleri takviye edeceklerdi. Tümen, aceleyle savunma mevzilerini boşaltarak ve 17. Panzer Tümeni ile 23. Panzer Tümeni kanatları koruyarak geri çekilmeye başladı.

Von Manstein 23 Aralık'ta, 6. Panzer Tümeni'ne taarruzi hareketine son vererek halen Kızıl Ordu taarruzlarının sürdüğü Çir Nehri güneyindeki savunmayı desteklemek için bu kesimde mevziye girmesi emri vermiştir. 48. Panzer Ordusu 24 Aralık'ta tümüyle geri çekilerek taarruz çıkış hatlarına dönmüştür. Bir yandan 6. Ordu'nun bir yarma hareketi için yeterli gücünün olmaması, diğer yandan da Hitler'in Stalingrad'ın terk edilmeyeceği kararı Kış Fırtınası Harekâtı'nın 24 Aralık 1942 tarihi itibarıyla başarısız olmasında etkili olmuştur.

24 Aralık'ta 2. Muhafız Tank Ordusu, 5. Vurucu Ordu ve 51. Ordu kuvvetleri, 57. Panzer Kolordusu'nun ve Rumen 4. Ordusu'nun cephe hattında toplandı. Sağ kanatta Rumen "Popescu" Süvari Grubu, 26 Aralık'ta Şarnutovski civarında Sovyet 6. Mekanize Kolordusu tarafından hemen hemen tümüyle imha edildi. Rumen 6. Kolordu'su ise Sovyet 7. Tank Kolordusu ve 4. Süvari Kolordusu önünden güneye çekilmek zorunda kaldı. Kotelnikovo, 29 Aralık'ta 57. Panzer Kolordusu tarafından tahliye edildi.

Sonuçları

Alman Kış Fırtınası Harekâtı'nın başarısızlığa uğratılması üzerine Stavka Stalingrad'da kuşatmış olduğu Mihver kuvvetleri imha etmek ve batı yönünde kış taarruzlarını sürdürmek için serbest kalmıştır. Kızıl Ordu geri çekilen 4. Panzer Ordusu peşinde yaklaşık 150 bin asker ve 630 tank sürmeyi başardı. General 'nin 18 Aralık 1942 tarihinde [[3. Muhafız Mekanize Kolordusu olarak yeniden düzenlenen 4. Mekanize Kolordusu bütünleme ve bakım için geri çekilirken 51. Ordu, 1. Muhafız Piyade Kolordusu ve 7. Tank Kolordusu, Muşkova ve Aksay Nehirleri arasında çekilen Alman birliklerine taarruzu sürdürmüştür. Sovyet taarruzu, izleyen üç gün içinde, 57. Panzer Kolordusu'nun kanadını koruyan Rumen mevzilerini yararak 4. Panzer Ordusu'nu güneyden tehdit eder duruma geldi. Bunun üzerine Alman geri çekilmesi güneybatı yönünde sürdürülmek zorunda kalındı. Bu arada 48. Panzer Kolordusu, esas olarak 11. Panzer Tümeni ile, Çir Nehri hattında mevzilerini korumaya çalışmıştır. Ancak, bu çabalarda başarılı olmasına karşın 48. Panzer Kolordusu, İtalyan 8. Ordu'sunun çöküşünden sonra çok olası görünen bir Sovyet yarması tehdidine karşı Rostov savunması için emir aldı. Kızıl Ordu 4. Panzer Ordusu'nu Aksay Nehri yönünde sürdü ve Alman savunmasını Çir Nehri kıyılarına yardı. Aynı zamanda Stalingrad'daki Mihver kuvvetlerine karşı 'nın hazırlıklarını başlattı. Stalingrad'daki Mihver kuvvetlerin ikmal malzemesi giderek azaldı, bazı askerler hayatta kalabilmek için at eti yemek zorunda kaldılar. 1942 yılı sonunda 6. Ordu ile kuşatma dışındaki kuvvetler arasındaki mesafe 65 km dolaylarındadır ve kuşatılan birliklerin birçoğu son derece zayıf durumdadırlar. Hitler'in Stalingrad'ı terk etmemek konusundaki ısrarı, sonunda 6. Ordu'nun tümüyle imha edilmesine yol açmıştır. Alman taarruzunun başarısız olarak sona ermesi, Kızıl Ordu'nun Ocak ayı ortalarında başlayan ve Kafkasya'daki Mihver kuvvetleri tecrit etme amaçlı harekâtına olanak vermiştir. Öte yandan 6. Ordu'nun Stalingrad'da Şubat ayı başına kadar direnmesi, bölgeye önemli ölçüde Kızıl Ordu birliğini bağlamış, cephenin başka kesimlerinde girişilebilecek harekâtları engellemiştir.

Dış bağlantılar

Kroki

Kaynakça

^ ^a ^b John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 23
^ ^a ^b ^c "Germany at War: 400 Years of Military History", p. 1467.
^ Peter McCarthy, Mike Syryon, Panzerkieg: The Rise and Fall of Hitler's Tank Divisions(2002), Sh: 141
^ John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 4
^ David M. Glantz, Jonathan House, When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler, Sh: 134
^ Pat McTaggart, Soviet Circle of Iron WWII History: Russian Front Sh: 55
^ Antony Beevor, Stalingrad: The Fateful Siege: 1942 - 1943 Sh: 254
^ David M. Glantz, Jonathan House, When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler, Sh: 134–136
^ John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 7
^ John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 3
^ Kelly Bell, "Struggle for Stalin's Skies". WWII History: Russian Front , Sh: 62
^ Kelly Bell, "Struggle for Stalin's Skies". WWII History: Russian Front , Sh: 62–63
^ Kelly Bell, "Struggle for Stalin's Skies". WWII History: Russian Front , Sh: 63
^ John Erickson (1975), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 472
^ "Soviet Military Strategy During the Second Period of War (November 1942 – December 1943): A Reappraisal". The Journal of Military History (Society for Military History) 60 (1): 35, Sh: 118
^ Harrison E. Salisbury, Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov" Sh: 259
^ John Erickson (1975), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 470
^ ^a ^b Harryson E. Salisbury, Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov - G.K. Jukov Sh: 260
^ John Erickson (1975), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 470–471
^ Peter McCarthy, Mike Syryon, Panzerkieg: The Rise and Fall of Hitler's Tank Divisions(2002), Sh: 143
^ John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 8
^ John Erickson (1975), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 471
^ Antony Beevor, Stalingrad: The Fateful Siege: 1942–1943, Sh: 292–293
^ John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 9
^ Peter McCarthy, Mike Syryon, Panzerkieg: The Rise and Fall of Hitler's Tank Divisions(2002), Sh: 143–144
^ John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 7–8
^ Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 318
^ von Mansten (1982), Sh: 319–320
^ Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 320
^ John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 10
^ ^a ^b John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 10–11
^ Peter McCarthy, Mike Syryon, Panzerkieg: The Rise and Fall of Hitler's Tank Divisions(2002), Sh: 144
^ ^a ^b John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 11
^ Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 318–319
^ Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 319
^ Alan Clark, Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941–1945, Sh: 258–259
^ Matthew Cooper, The German Army 1933–1945, Sh: 428
^ Matthew Cooper, The German Army 1933–1945, Sh: 428–429
^ Alan Clark, Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941–1945, Sh: 259
^ Matthew Cooper, The German Army 1933–1945, Sh: 429
^ Alan Clark, Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941–1945, Sh: 259–260
^ Alan Clark, Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941–1945, Sh: 260–261
^ Alan Clark, Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941–1945, Sh: 261
^ Alan Clark, Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941–1945, Sh: 261–263
^ Alan Clark, Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941–1945, Sh: 264
^ Alan Clark, Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941–1945, Sh: 264–265
^ Alan Clark, Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941–1945, Sh: 265
^ Alan Clark, Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941–1945, Sh: 266
^ McTaggart (2006), Sh: 50
^ John Erickson (1975), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 457
^ John Erickson (1975), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 462
^ "Soviet Military Strategy During the Second Period of War (November 1942 – December 1943): A Reappraisal". The Journal of Military History (Society for Military History) 60 (1): 35, Sh: 121
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f . 2 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2011.
^ Peter McCarthy, Mike Syryon, Panzerkieg: The Rise and Fall of Hitler's Tank Divisions(2002), Sh: 145
^ John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 11–12
^ Peter McCarthy, Mike Syryon, Panzerkieg: The Rise and Fall of Hitler's Tank Divisions(2002), Sh: 145–146
^ ^a ^b Antony Beevor, Stalingrad: The Fateful Siege: 1942–1943, Sh: 298
^ Erhard Raus, Panzers on the Eastern Front: General Erhard Raus and his Panzer Divisions in Russia 1941–1945, Sh: 128
^ A. B. İshaev, Сталинград. За Волгой для нас земли нет, Sh: 365
^ Erhard Raus, Panzers on the Eastern Front: General Erhard Raus and his Panzer Divisions in Russia 1941–1945, Sh: 128–129
^ Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 330–331
^ Helmut Heiber, David M. Glantz Hitler and his Generals: Military Conferences 1942–1945, Sh: 22
^ Erhard Raus, Panzers on the Eastern Front: General Erhard Raus and his Panzer Divisions in Russia 1941–1945, Sh: 147
^ A. B. İshaev, Сталинград. За Волгой для нас земли нет, Sh: 372
^ Erhard Raus, Panzers on the Eastern Front: General Erhard Raus and his Panzer Divisions in Russia 1941–1945, Sh: 147–149
^ Erhard Raus, Panzers on the Eastern Front: General Erhard Raus and his Panzer Divisions in Russia 1941–1945, Sh: 149
^ Harrison E. Salisbury, Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov" Sh: 268 - 269
^ Erhard Raus, Panzers on the Eastern Front: General Erhard Raus and his Panzer Divisions in Russia 1941–1945, Sh: 147–156
^ Erhard Raus, Panzers on the Eastern Front: General Erhard Raus and his Panzer Divisions in Russia 1941–1945, Sh: 156–158
^ Erhard Raus, Panzers on the Eastern Front: General Erhard Raus and his Panzer Divisions in Russia 1941–1945, Sh: 158
^ Antony Beevor, Stalingrad: The Fateful Siege: 1942–1943, Sh: 298–299
^ Erhard Raus, Panzers on the Eastern Front: General Erhard Raus and his Panzer Divisions in Russia 1941–1945, Sh: 158–159
^ Harrison E. Salisbury, Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov" Sh: 269
^ John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 12–13
^ A. B. İshaev, Сталинград. За Волгой для нас земли нет, Sh: 369–370
^ John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 13
^ Antony Beevor, Stalingrad: The Fateful Siege: 1942–1943, Sh: 299
^ John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 13–14
^ John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 14–15
^ Antony Beevor, Stalingrad: The Fateful Siege: 1942–1943, Sh: 299–300
^ Antony Beevor, Stalingrad: The Fateful Siege: 1942–1943, Sh: 300
^ Antony Beevor, Stalingrad: The Fateful Siege: 1942–1943, Sh: 301
^ John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 18
^ Antony Beevor, Stalingrad: The Fateful Siege: 1942–1943, Sh: 301–302
^ Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 331
^ John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 15
^ Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 331–332
^ David M. Glantz, Jonathan House, When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler, Sh: 140
^ Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 332
^ Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 332–333
^ Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 333–334
^ Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 334
^ Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 334–335
^ Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 335–336
^ Antony Beevor, Stalingrad: The Fateful Siege: 1942–1943, Sh: 309–310
^ Erickson (1982), Sh: 22
^ Peter McCarthy, Mike Syryon, Panzerkieg: The Rise and Fall of Hitler's Tank Divisions(2002), Sh: 148
^ John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 22–23
^ David M. Glantz, Jonathan House, When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler, Sh: 140–141
^ John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 23–24
^ Peter McCarthy, Mike Syryon, Panzerkieg: The Rise and Fall of Hitler's Tank Divisions(2002), Sh: 149
^ Peter McCarthy, Mike Syryon, Panzerkieg: The Rise and Fall of Hitler's Tank Divisions(2002), Sh: 149–150
^ John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 25
^ David M. Glantz, Jonathan House, When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler, Sh: 141
^ John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 27
^ Matthew Cooper, The German Army 1933–1945, Sh: 436
^ John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 28–29
^ David M. Glantz, Jonathan House, When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler, Sh: 141–152

Kaynakça

Türkçe kaynaklar

Harrison E. Salisbury, Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov" Kastaş Yayınları

Diğer diller

Antony Beevor, Stalingrad: The Fateful Siege: 1942–1943 - 1998 Harmondsworth, United Kingdom: Penguin Putnam Inc.. .
Kelly Bell, "Struggle for Stalin's Skies". WWII History: Russian Front - 2006 Herndon, Virginia: Sovereign Media) Special Issue. 1539-5456.
Alan Clark, Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941–1945 New York City, New York: William Morrow. - 1995
Matthew Cooper, The German Army 1933–1945 Lanham, Maryland: Scarborough House - 1978 .
John Erickson, The Road to Berlin: Stalin's War with Germany New Haven, Connecticut: Yale University Press - 1983
John Erickson, The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany New Haven, Connecticut: Yale University Press 1975
David M. Glantz, "Soviet Military Strategy During the Second Period of War (November 1942 – December 1943): A Reappraisal". The Journal of Military History (Society for Military History) 60 (1): 35.
David M. Glantz, Jonathan House When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler Lawrence, Kansas: Kansas University Press - 1995 .
Helmut Heiber, David M. Glantz, Hitler and his Generals: Military Conferences 1942–1945 New York City, New York: Enigma Books - 2003 .
A.B. Isaev, Сталинград. За Волгой для нас земли нет Moscow, Russia: Exmo - 2008 (Rusya) .
Peter McCarthy, Mike Syryon, Panzerkieg: The Rise and Fall of Hitler's Tank Divisions New York City, New York: Carroll & Graf - 2002 .
Pat McTaggart, "Soviet Circle of Iron". WWII History: Russian Front (Herndon, Virginia: Sovereign Media) 2006 Special Issue. 1539-5456.
Erhard Raus, Panzers on the Eastern Front: General Erhard Raus and his Panzer Divisions in Russia 1941–1945 Mechanicsburg, PA: Military Book Club - 2002ISBN 0-7394-2644-3.
Erich von Manstein, Lost Victories St. Paul, MN: Zenith Press - 1982 .

[Erickson198323-1] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 23

[War_1467-2] "Germany at War: 400 Years of Military History", p. 1467.

[3] Peter McCarthy, Mike Syryon, Panzerkieg: The Rise and Fall of Hitler's Tank Divisions(2002), Sh: 141

[4] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 4

[5] David M. Glantz, Jonathan House, When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler, Sh: 134

[6] Pat McTaggart, Soviet Circle of Iron WWII History: Russian Front Sh: 55

[7] Antony Beevor, Stalingrad: The Fateful Siege: 1942 - 1943 Sh: 254

[8] David M. Glantz, Jonathan House, When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler, Sh: 134–136

[9] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 7

[10] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 3

[11] Kelly Bell, "Struggle for Stalin's Skies". WWII History: Russian Front , Sh: 62

[12] Kelly Bell, "Struggle for Stalin's Skies". WWII History: Russian Front , Sh: 62–63

[13] Kelly Bell, "Struggle for Stalin's Skies". WWII History: Russian Front , Sh: 63

[14] John Erickson (1975), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 472

[15] "Soviet Military Strategy During the Second Period of War (November 1942 – December 1943): A Reappraisal". The Journal of Military History (Society for Military History) 60 (1): 35, Sh: 118

[16] Harrison E. Salisbury, Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov" Sh: 259

[17] John Erickson (1975), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 470

[Salisbury260-18] Harryson E. Salisbury, Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov - G.K. Jukov Sh: 260

[19] John Erickson (1975), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 470–471

[20] Peter McCarthy, Mike Syryon, Panzerkieg: The Rise and Fall of Hitler's Tank Divisions(2002), Sh: 143

[21] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 8

[22] John Erickson (1975), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 471

[23] Antony Beevor, Stalingrad: The Fateful Siege: 1942–1943, Sh: 292–293

[24] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 9

[25] Peter McCarthy, Mike Syryon, Panzerkieg: The Rise and Fall of Hitler's Tank Divisions(2002), Sh: 143–144

[26] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 7–8

[27] Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 318

[28] von Mansten (1982), Sh: 319–320

[29] Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 320

[30] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 10

[Erickson19831011-31] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 10–11

[32] Peter McCarthy, Mike Syryon, Panzerkieg: The Rise and Fall of Hitler's Tank Divisions(2002), Sh: 144

[Erickson198311-33] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 11

[34] Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 318–319

[35] Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 319

[36] Alan Clark, Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941–1945, Sh: 258–259

[37] Matthew Cooper, The German Army 1933–1945, Sh: 428

[38] Matthew Cooper, The German Army 1933–1945, Sh: 428–429

[39] Alan Clark, Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941–1945, Sh: 259

[40] Matthew Cooper, The German Army 1933–1945, Sh: 429

[41] Alan Clark, Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941–1945, Sh: 259–260

[42] Alan Clark, Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941–1945, Sh: 260–261

[43] Alan Clark, Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941–1945, Sh: 261

[44] Alan Clark, Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941–1945, Sh: 261–263

[45] Alan Clark, Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941–1945, Sh: 264

[46] Alan Clark, Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941–1945, Sh: 264–265

[47] Alan Clark, Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941–1945, Sh: 265

[48] Alan Clark, Barbarossa: The Russian-German Conflict, 1941–1945, Sh: 266

[49] McTaggart (2006), Sh: 50

[50] John Erickson (1975), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 457

[51] John Erickson (1975), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 462

[52] "Soviet Military Strategy During the Second Period of War (November 1942 – December 1943): A Reappraisal". The Journal of Military History (Society for Military History) 60 (1): 35, Sh: 121

[theeasternfront.com-53] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f . 2 Nisan 2012 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2011.

[54] Peter McCarthy, Mike Syryon, Panzerkieg: The Rise and Fall of Hitler's Tank Divisions(2002), Sh: 145

[55] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 11–12

[56] Peter McCarthy, Mike Syryon, Panzerkieg: The Rise and Fall of Hitler's Tank Divisions(2002), Sh: 145–146

[Beevor1998298-57] Antony Beevor, Stalingrad: The Fateful Siege: 1942–1943, Sh: 298

[58] Erhard Raus, Panzers on the Eastern Front: General Erhard Raus and his Panzer Divisions in Russia 1941–1945, Sh: 128

[59] A. B. İshaev, Сталинград. За Волгой для нас земли нет, Sh: 365

[60] Erhard Raus, Panzers on the Eastern Front: General Erhard Raus and his Panzer Divisions in Russia 1941–1945, Sh: 128–129

[61] Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 330–331

[62] Helmut Heiber, David M. Glantz Hitler and his Generals: Military Conferences 1942–1945, Sh: 22

[63] Erhard Raus, Panzers on the Eastern Front: General Erhard Raus and his Panzer Divisions in Russia 1941–1945, Sh: 147

[64] A. B. İshaev, Сталинград. За Волгой для нас земли нет, Sh: 372

[65] Erhard Raus, Panzers on the Eastern Front: General Erhard Raus and his Panzer Divisions in Russia 1941–1945, Sh: 147–149

[66] Erhard Raus, Panzers on the Eastern Front: General Erhard Raus and his Panzer Divisions in Russia 1941–1945, Sh: 149

[67] Harrison E. Salisbury, Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov" Sh: 268 - 269

[68] Erhard Raus, Panzers on the Eastern Front: General Erhard Raus and his Panzer Divisions in Russia 1941–1945, Sh: 147–156

[69] Erhard Raus, Panzers on the Eastern Front: General Erhard Raus and his Panzer Divisions in Russia 1941–1945, Sh: 156–158

[70] Erhard Raus, Panzers on the Eastern Front: General Erhard Raus and his Panzer Divisions in Russia 1941–1945, Sh: 158

[71] Antony Beevor, Stalingrad: The Fateful Siege: 1942–1943, Sh: 298–299

[72] Erhard Raus, Panzers on the Eastern Front: General Erhard Raus and his Panzer Divisions in Russia 1941–1945, Sh: 158–159

[73] Harrison E. Salisbury, Kitle Savaşının Üstadı Mareşal Jukov" Sh: 269

[74] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 12–13

[Isaev2008369370-75] A. B. İshaev, Сталинград. За Волгой для нас земли нет, Sh: 369–370

[76] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 13

[77] Antony Beevor, Stalingrad: The Fateful Siege: 1942–1943, Sh: 299

[78] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 13–14

[79] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 14–15

[80] Antony Beevor, Stalingrad: The Fateful Siege: 1942–1943, Sh: 299–300

[81] Antony Beevor, Stalingrad: The Fateful Siege: 1942–1943, Sh: 300

[82] Antony Beevor, Stalingrad: The Fateful Siege: 1942–1943, Sh: 301

[83] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 18

[84] Antony Beevor, Stalingrad: The Fateful Siege: 1942–1943, Sh: 301–302

[85] Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 331

[86] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 15

[87] Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 331–332

[88] David M. Glantz, Jonathan House, When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler, Sh: 140

[89] Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 332

[90] Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 332–333

[91] Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 333–334

[92] Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 334

[93] Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 334–335

[94] Erich von Manstein, Lost Victories, Sh: 335–336

[95] Antony Beevor, Stalingrad: The Fateful Siege: 1942–1943, Sh: 309–310

[96] Erickson (1982), Sh: 22

[97] Peter McCarthy, Mike Syryon, Panzerkieg: The Rise and Fall of Hitler's Tank Divisions(2002), Sh: 148

[98] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 22–23

[99] David M. Glantz, Jonathan House, When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler, Sh: 140–141

[100] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 23–24

[101] Peter McCarthy, Mike Syryon, Panzerkieg: The Rise and Fall of Hitler's Tank Divisions(2002), Sh: 149

[102] Peter McCarthy, Mike Syryon, Panzerkieg: The Rise and Fall of Hitler's Tank Divisions(2002), Sh: 149–150

[103] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 25

[104] David M. Glantz, Jonathan House, When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler, Sh: 141

[105] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 27

[106] Matthew Cooper, The German Army 1933–1945, Sh: 436

[107] John Erickson (1983), The Road to Stalingrad: Stalin's War With Germany Sh: 28–29

[108] David M. Glantz, Jonathan House, When Titans Clashed: How the Red Army Stopped Hitler, Sh: 141–152