Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu maddedeki üslubun, ansiklopedik bir yazıdan beklenen resmî ve ciddi üsluba uygun olmadığı düşünülmektedir. |
Bu madde, uygun değildir. (Nisan 2022) |
Yer kabuğunu oluşturan üç temel kayaç türü vardır. Bunlar; magmatik kayaçlar, tortul kayaçlar ve başkalaşım kayaçlarıdır. Bu kayaçlar oluştukları günden bugüne kadar geçen zamanda birçok değişikliğe uğramışlardır. Her ne kadar bulundukları yerde hiç hareket etmeden kalsalar da, her biri çok uzun yıllardır süren bir değişikliğin parçasıdır. Kayaçların oluştukları günden bu yana devam eden ve farklı tür kayaçların doğal yollarla birbirine dönüşmesini açıklayan bu olaya "kayaç döngüsü" denir. Kayaç döngüsünü devam ettiren etken, doğal olaylardır. Kayaç döngüsünün geçtiği evreler:
Yer altındaki magmanın soğumasıyla oluşan magmatik kayaç, yer kabuğundaki tektonik hareketler sonucu yeryüzüne çıkar. Yüzeye çıkan bu kayaç; erozyon, yağmur suyu ve rüzgar gibi dış etkenlerden etkilenir. Bu olayların sonucunda kayaç, fiziksel ve kimyasal olarak değişime uğrar ve taşınma sonucu bir yerde çökelir. Farklı yerlerden gelen tüm çökeller, yeni gelen çökellerin de etkisiyle sıkışarak zamanla kendi içinde birleşerek taşlaşır. Ve böylelikle tortul kayacı oluşur. Oluşan bu yeni kayaç üzerine uzun bir süre daha yeni çökelmeler devam eder. Zamanla üstündeki malzeme birikeceği için kayaç basınca ve sıcaklığa daha fazla maruz kalacak demektir. Bu da tortul kayacının yapısında çok daha farklı değişimlere yol açacaktır. Basıncın ve sıcaklığın belli bir düzeye gelmesi sonucu oluşan yeni kayaç artık bir başkalaşım kayacıdır. Oldukça yüksek bir sıcaklığa maruz kalırsa başkalaşım kayacının da değişimi kaçınılmazdır ve bu sıcaklığa dayanamayan kayaç sonunda eriyerek magmatik kayaca dönüşür. Böylece döngü başladığı yere yani tekrar magmatik kayaçlara gelmiş olur. Her ne kadar burada magmatik kayaçtan başladıysa da bu döngüye aynı şekilde tortul veya başkalaşım kayaçtan da başlanabilir.
Kayaç türleri
Magmatik kayaçlar
Magmanın yükselerek yer kabuğunun içerisine girmesi veya yeryüzüne ulaşıp soğuyarak katılaşması sonucu oluşan kayaç türüdür. Magmanın sıvı halde kalması için koşullar artık mevcut değilse, soğur ve magmatik bir kayaya dönüşür. Magmatik kayaçlar çok çeşitli jeolojik ortamlarda meydana gelir. Magmatik kayaçlar temel olarak silikat minerallerinden oluşmuşlardır.
Metamorfik kayaçlar
Metamorfik veya diğer ismiyle başkalaşım kayaçları, magmatik ve tortul kayaçların çeşitli etkilerle (yüksek sıcaklık veya basınç) değişikliğe uğraması sonucu oluşur. Metamorfik kayaçlara; mermer, gnays, elmas, şist örnek olarak gösterilebilir.
Tortul kayaçlar
Atmosfere maruz kalan kayaçlar değişken olarak kararsızdır. Ayrışma ve erozyon süreçlerine tabidir. Ayrışma ve erozyon orijinal kaya parçasını daha küçük parçalara ayırır ve çözünmüş malzemeyi taşır. Bu parçalanmış malzeme birikir ve diğer malzeme ile gömülür. Tek bir kum tanesi hala oluşturulduğu Kaya sınıfının bir üyesi olsa da, birbirine kaynaşmış bu tür tahıllardan oluşan bir kayaç tortuldur. Tortul kayalar bu gömülü küçük parçaları (biyojenik tortul kayaç - fosiller) canlı organizmalar, (tortul kaya çökelti) buharlaşma nedeniyle maden taşıyan bir çözeltiden çökelti, kimyasal malzeme veya buharlaşma tarafından üretilen malzeme (kırıntılı tortul Kaya), birikerek oluşmuş olabilir. Kırıntılı kayaçlar, erozyon gibi işlemler veya bitki kalıntıları gibi organik maddelerden dolayı her türden daha büyük kayalardan ayrı olarak parçalanmış parçalardan oluşturulabilir. Biyojenik ve çökelti kayaları, diğer tüm kaya türlerinden çözünmüş kimyasallardan minerallerin birikmesinden oluşur.
Kökene dayalı sınıflandırma
Tortul kayaçlar, oluşumlarından sorumlu süreçlere göre dört gruba ayrılabilir:
- Kırıntılı tortul kayaçlar
- Biyokimyasal (biyojenik) tortul kayaçlar
- Kimyasal tortul kayaçlar ve darbeler
- Volkanizma ve diğerlerinden oluşan "diğer" tortul kayaçlar için (Dördüncü kategori küçük süreçler)
Kırıntılı tortul kayaçlar
Kil taş kökene dayalı sınıflandırma Glacial Lake Missoula, Montana, Amerika Birleşik Devletleri'nde yatırılır. Tortu kaynağından uzakta göl yataklarından gelen tortular için yaygın olan çok ince ve düz yataklara dikkat edilmesi gereklidir.
Kırıntılı tortul kayaçlar, silikat mineralleri ile çimento lanmış diğer kaya parçalarından oluşur. Kırıntılı kayalar büyük ölçüde kuvars, feldispat, kaya (litik) parçaları, kil mineralleri ve mikadan oluşur; herhangi bir mineral türü mevcut olabilir, ancak bunlar genelde yerel olarak bulunan mineralleri temsil eder.
Kırıntılı tortul kayaçlar, baskın parçacık boyutuna göre alt bölümlere ayrılır. En jeologlar kullanımı Udden-Wentworth tane boyutu ölçeği ve konsolide olmayan üç bölüme tortu ayırmaktadır: çakıl (> 2mm çapında), kum (1/16mm çapında 2) ve çamur (kil olan <1/256mm ince kum olduğu 1/16 ve 1/256mm arasında). Kırıntılı tortul kayaçların sınıflandırılması bu şemaya paraleldir; konglomeralar ve breşler çoğunlukla çakıl, kumtaşı çoğunlukla kum ve kerpiçten yapılmıştır çoğunlukla en iyi malzemeden yapılır. Bu üçlü alt bölüm geniş kategorilere göre yansıtılmış konglomera-breşler,kumtaşları ve kil taşları literatürdeki sırası bu şekilde ayrılmaktadır.
Konglomeralar ve breşler
Konglomeralar baskın olarak yuvarlak çakıllardan oluşurken, breşler baskın açısal çakıllardan oluşur.
Kumtaşları
Malta kumtaşı ile tortul kaya Aşağı Antilop Kanyonu hem mekanik ayrışma hem de kimyasal ayrışma ile çevredeki kumtaşından oyulmuştur. Rüzgar, kum ve ani su baskınlarından kaynaklanan su birincil ayrışma maddeleridir.
Kumtaşı sınıflandırma şemaları çok çeşitlidir, ancak çoğu jeolog Dott şemasını benimsemiştir kuvars, feldispat ve litik çerçeve tanelerinin göreceli bolluğunu ve daha büyük taneler arasındaki çamurlu bir matrisin bolluğunu kullanır.
- Çerçeve tanelerinin bileşimi
- Kum boyutlu çerçeve tanelerinin göreceli bolluğu, kumtaşı adındaki ilk kelimeyi belirler. İsimlendirme, kuvars, feldispat veya diğer kayalardan kaynaklanan li tik parçaların en bol bulunan üç bileşeninin baskınlığına bağlıdır . Diğer tüm mineraller aksesuar olarak kabul edilir ve bolluğa bakılmaksızın kayanın isimlendirilmesinde kullanılmaz.
- Kuvars kumtaşlarının %90'dan fazla kuvars tanesi vardır.
- Feldspatik kumtaşlarının litik tanelere göre < %90'dan fazla kuvars tanesi ve daha fazla feldspat tanesi vardır.
- Litik kumtaşlarının feldspat tanelerinden %90'dan az kuvars tanesi ve daha fazla litik tanesi vardır.
- Kum taneleri arasındaki çamurlu matris malzemesinin bolluğu
- Kum boyutlu partiküller biriktiğinde, taneler arasındaki boşluk açık kalır veya çamurla (silt ve / veya kil boyutlu partikül) doldurulur.
- Açık gözenekli (daha sonra matris malzemesi ile doldurulabilen) "temiz" kumtaşlarına arenit denir.
- Bol (>%10) çamurlu matriks içeren çamurlu kumtaşlarına wackes denir.
- Kum boyutlu partiküller biriktiğinde, taneler arasındaki boşluk açık kalır veya çamurla (silt ve / veya kil boyutlu partikül) doldurulur.
Tahıl bileşimi (kuvars-, feldspatik- ve litik-) tanımlayıcıları ve matris (wacke veya arenit) miktarı kullanılarak altı kumtaşı adı mümkündür. Örneğin, bir kuvars areniti çoğunlukla (> %90) kuvars tanelerinden oluşur ve taneler arasında çok az veya hiç killi matris bulunur, bir lithic wacke bol miktarda litik tanecik ve bol çamurlu matris ve benzeri.
Dott sınıflandırma şeması rağmen yaygın Sedimantologlar tarafından kullanılır, gibi ortak isimler grovak, arkoz ve kuvars kumtaşı hala yaygın olmayan uzmanlar tarafından ve popüler literatürde kullanılmaktadır.
Çamurtaşı
Çamurlar en az %50 silt - ve kil boyutlu parçacıklardan oluşan tortul kayalardır. Bu nispeten ince taneli parçacıklar yaygın olarak su veya havadaki türbülanslı akışla taşınır ve akış sakinleştikçe ve parçacıklar süspansiyondan uzaklaştıkça çökelir.
Yazarların çoğu halihazırda çamurdan oluşan tüm kayaçlara atıfta bulunmak için "çamurluk" terimini kullanmaktadır. Çamurlar, ağırlıklı olarak silt boyutlu parçacıklardan oluşan silttaşı olarak ikiye ayrılabilir; silt ve kil büyüklüğünde partiküllerin eşit olmayan karışımı olan çamurtaşları ve çoğunlukla kil boyutlu parçacıklardan oluşan kiltaşları. Birçok yazar "Kullanımı şist, bir bir terim olarak." bölünebilir (bağımsız olarak tane büyüklüğü) bazı eski literatür Çamur kayacı eş anlamlı şekliyle "şist" kullanılmasına karşın, Çamur kayacı.
Biyokimyasal tortul kayaçlar
Mostra Ordovisyen petrol şeyleri (Kukerzit), kuzey Estonya Biyokimyasal tortul kayaçlar, organizmalar dokularını oluşturmak için havada veya suda çözünmüş materyaller kullandığında oluşturulur. Örnekler:
- Çoğu kireçtaşı Kökene dayalı sınıflandırma mercan, yumuşakça ve foraminifer gibi organizmaların kalkerli iskeletlerinden oluşur .
- Kömür, atmosferden karbonu çıkaran ve dokularını oluşturmak için diğer elementlerle birleştiren bitkilerden oluşur .
- Mevduatı çört gibi mikroskobik organizmaların silisli iskeletleri birikimi meydana radyolarya ve diatom.
Kimyasal tortul kayaçlar
Çözelti içindeki mineral bileşenleri aşırı doymuş hale geldiğinde ve inorganik olarak çökeldiğinde kimyasal tortul kayaç oluşur. Genel kimyasal tortul kayalar içerir olitli kireçtaşı ve oluşan kayalar Evaporit gibi mineraller, halit (kaya tuzu), sylvite, baryum sülfat ve alçı.
Diğer tortul kayaçlar
Bu dördüncü muhtelif kategori, Piroklastik akışlar, çarpma breşleri, volkanik breşler ve diğer nispeten nadir işlemler tarafından oluşturulan kayalar içerir.
Kayaç döngüsünü yönlendiren kuvvetler
Levha tektoniği
Levha hareketleri veya levha tektoniği, geniş anlamıyla litosferin yapısını ve bu yapıyı doğrudan araştıran jeoloji dalıdır.
Birbirine yaklaşan levhalar bir süre sonra birbiriyle çarpışır. İki levhanın çarpışmasıyla oluşan yeryüzü şekli, levhaların tümüne göre değişir. Bu çarpışmalar depremlere ve yanardağların oluşumuna neden olur. Yanardağların çoğu erimiş kayaçlardan levhadaki çatlaklardan yaralanarak fışkırdığı levha sınırında yer alır.
Yayılma sırtları
Okyanus ortası farklı sınırları yeni magma tarafından üretilir manto upwelling ve sığ eritme bölgesi. Bu durum bazaltik magma, döngüsünün magmatik kısmının erken bir evresi olarak yapısal plakaları yeni kaya ayrı sırt hareketi her taraf üzerindeki oluğa gerçekleştirilir. Isıtılmış dolaşan etkileşim deniz suyu yoluyla kırık başlar retrograd başkalaşım yeni kaya olarak ortaya çıkar.
Dalma bölgeleri
Juan de Fuca plakası, Cascadia batma bölgesinde Kuzey Amerika plakasının altına battı.
Yeni bazaltik okyanus kabuğu sonunda yayılan sırttan uzaklaştıkça bir batma bölgesiyle karşılaşır. Bu kabuk mantoya geri çekildikçe, artan basınç ve sıcaklık koşulları kayanın mineralojisinin yeniden yapılandırılmasına neden olur, bu metamorfizma kayayı eklogit oluşturmak için değiştirir. Bazaltik kabuk levhası ve dahil edilen bazı çökeltiler daha derine sürüklendikçe, su ve diğer daha uçucu malzemeler çıkarılır ve daha düşük bir basınçta olan alttan çıkarma bölgesinin üzerindeki kaya örtüsüne yükselir. Bu kamadaki düşük basınç, yüksek sıcaklık ve şimdi uçucu zengin malzeme erir ve ortaya çıkan yüzer magma, ada arkını üretmek için üstteki kayadan yükselir veya kıta marjı volkanizması . Bu volkanizma, daha derin bir kaynağı ve daha farklı bir magmayı gösteren, ada yayının veya kıta kenarının kenarından daha fazla silisik lavları içerir.
Zaman zaman metamorfizmaya Dalan levha bazılarını itme olabilir veya birikmiş kıtasal kenar üzerine. Bu manto peridotit blokları ve metamorfik eklogitler ofiyolit kompleksleri olarak açığa çıkar.
Yeni çıkan volkanik malzeme, iklim koşullarına bağlı olarak hızlı erozyona maruz kalır. Bu tortular, bir ada yayının her iki yanındaki havzalarda birikir. Çökeltiler daha derine gömüldükçe buharlaşma başlar ve çökelti kayası ortaya çıkar.
Kıta çarpışması
Klasik Wilson döngüsünün kapanış aşamasında, iki kıtasal veya daha küçük arazi bir yakınsal bölgede buluşuyor. Kıtasal kabuğun iki kütlesi bir araya geldikçe, ikisi de düşük yoğunluklu silisik kaya olduğu için her ikisi de bastırılamaz. İki kütle birleştikçe, muazzam sıkıştırma kuvvetleri ilgili kayaları yeniler ve değiştirir. Sonuç, ortaya çıkan orojenlik veya dağ inşası olayının iç kısmındaki bölgesel metamorfizmadır. İki kütle, kıtasal çarpışma ile sıkıştırılır, katlanır ve bir dağ silsilesine karıştıkça, önceden var olan magmatik, volkanik, tortul ve daha önceki metamorfik kaya birimlerinin tamamı bu yeni metamorfik olaya maruz kalır.
Hızlandırılmış erozyon
Kıta çarpışmaları sonucu ortaya çıkan yüksek dağ sıraları doğrudan erozyona maruz kalır. Erozyon dağları yıpratır ve bitişik okyanus kenarlarında, sığ denizlerde ve kıta yataklarında büyük tortu yığınları oluşur. Bu tortu yığınları daha derine gömüldükçe, tortul kayaçlara dönüşebilirler. Bu süreç tekrar tortu yığınlarının oluşması ve derine gömülmesiyle devam eder.
Gelişen bir süreç
Levha tektoniği, kayaç döngüsü evrimsel bir süreçtir. Magma üretimi, hem yayılan sırt bölgesinden hem de batma bölgesinin üzerinde, kabuklu veya üst manto malzemesinin daha silisik ve uçucu zengin fraksiyonunun patlamasını desteklemektedir. Bu düşük yoğunluklu malzeme kabuk içinde kalma eğilimindedir ve mantoya geri gönderilmez. Levha tektoniğinin magmatik yönleri, manto ve kabuk içinde veya arasında kademeli olarak ayrılma eğilimindedir. Magma oluştuğunda, ilk eriyik, daha düşük bir erime noktasına sahip olan daha silisik fazlardan oluşur.. Bu, kısmen erimeye ve litosferin daha fazla ayrılmasına yol açar. Ek olarak, silisik, kıtasal kabuk nispeten yüzdürücüdür ve normalde mantoya geri gönderilmez. Böylece uzun zamanla kıta kitleleri büyümeye devam eder.
Suyun rolü
Yeryüzünde bol miktarda su bulunması kaya çevrimi için büyük önem taşır. Belki de en belirgin olanı su bazlı ayrışma ve erozyon süreçleridir. Çökeltme, asidik toprak suyu ve yeraltı suyu şeklinde su, özellikle yüzeye yakın ve atmosfer koşullarında kararsız olan mineral ve kayaların, magmatik ve metamorfik kayaçların ve deniz tortul kayaçlarının çözülmesinde oldukça etkilidir. Su, çözelti içinde çözünmüş iyonları ve ayrışma ürünü olan parçalanmış parçaları taşır. Akan su, nehirlerde, okyanus ve iç havzalara kadar çok miktarda tortu taşır. Biriken ve gömülen çökeltiler tekrar kayaya dönüşür.
Suyun daha az belirgin rolü ise, bazen ısıtılan deniz suyu, kayadaki çatlaklardan ve yarıklardan akarken, taze deniz tabanı volkanik kayaçlarında meydana gelen metamorfizma süreçleridir. Serpentinizasyon (Kaya içerisinde bulunan minerallerin kristal yapısına su ilavesiyle kayanın değiştirildiği bir süreçtir.) ile gösterilen tüm bu işlemler, volkanik kayaçların yok edilmesinin önemli bir parçasıdır.
Su ve diğer uçucu maddelerin, bir batma bölgesinin üzerindeki kamadaki mevcut kabuk kayalarının erimesindeki rolü, döngünün en önemli parçasıdır. Su ile birlikte, aşağı inen levhanın üstündeki tortular içinde bol miktarda deniz kireç taşından karbondioksit ve diğer karbon bileşiklerinin bulunması, eriyiği indükleyen uçucuların başka bir kaynağıdır. Bu, genel kaya döngüsünün bir parçası olarak karbon döngüsünü de içerir.
Kaynakça
Dış bağlantılar
- Wilson cycle - a detailed Plate Tectonics rock cycle8 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- A circular Wilson cycle?30 Ağustos 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu maddedeki uslubun ansiklopedik bir yazidan beklenen resmi ve ciddi usluba uygun olmadigi dusunulmektedir Maddeyi gelistirerek ya da konuyla ilgili tartismaya katilarak Vikipedi ye katkida bulunabilirsiniz Bu madde Vikipedi bicem el kitabina uygun degildir Maddeyi Vikipedi standartlarina uygun bicimde duzenleyerek Vikipedi ye katkida bulunabilirsiniz Gerekli duzenleme yapilmadan bu sablon kaldirilmamalidir Nisan 2022 Yer kabugunu olusturan uc temel kayac turu vardir Bunlar magmatik kayaclar tortul kayaclar ve baskalasim kayaclaridir Bu kayaclar olustuklari gunden bugune kadar gecen zamanda bircok degisiklige ugramislardir Her ne kadar bulunduklari yerde hic hareket etmeden kalsalar da her biri cok uzun yillardir suren bir degisikligin parcasidir Kayaclarin olustuklari gunden bu yana devam eden ve farkli tur kayaclarin dogal yollarla birbirine donusmesini aciklayan bu olaya kayac dongusu denir Kayac dongusunu devam ettiren etken dogal olaylardir Kayac dongusunun gectigi evreler Kaya Dongusunun Bir Diyagrami 1 magma 2 kristallesme kaya donmasi 3 volkanik kayaclar 4 erozyon 5 sedimantasyon 6 tortular 7 tektonik gomu ve metamorfizma 8 metamorfik kayaclar 9 erime Yer altindaki magmanin sogumasiyla olusan magmatik kayac yer kabugundaki tektonik hareketler sonucu yeryuzune cikar Yuzeye cikan bu kayac erozyon yagmur suyu ve ruzgar gibi dis etkenlerden etkilenir Bu olaylarin sonucunda kayac fiziksel ve kimyasal olarak degisime ugrar ve tasinma sonucu bir yerde cokelir Farkli yerlerden gelen tum cokeller yeni gelen cokellerin de etkisiyle sikisarak zamanla kendi icinde birleserek taslasir Ve boylelikle tortul kayaci olusur Olusan bu yeni kayac uzerine uzun bir sure daha yeni cokelmeler devam eder Zamanla ustundeki malzeme birikecegi icin kayac basinca ve sicakliga daha fazla maruz kalacak demektir Bu da tortul kayacinin yapisinda cok daha farkli degisimlere yol acacaktir Basincin ve sicakligin belli bir duzeye gelmesi sonucu olusan yeni kayac artik bir baskalasim kayacidir Oldukca yuksek bir sicakliga maruz kalirsa baskalasim kayacinin da degisimi kacinilmazdir ve bu sicakliga dayanamayan kayac sonunda eriyerek magmatik kayaca donusur Boylece dongu basladigi yere yani tekrar magmatik kayaclara gelmis olur Her ne kadar burada magmatik kayactan basladiysa da bu donguye ayni sekilde tortul veya baskalasim kayactan da baslanabilir Kayac turleriMagmatik kayaclar Magmanin yukselerek yer kabugunun icerisine girmesi veya yeryuzune ulasip soguyarak katilasmasi sonucu olusan kayac turudur Magmanin sivi halde kalmasi icin kosullar artik mevcut degilse sogur ve magmatik bir kayaya donusur Magmatik kayaclar cok cesitli jeolojik ortamlarda meydana gelir Magmatik kayaclar temel olarak silikat minerallerinden olusmuslardir Metamorfik kayaclar Metamorfik veya diger ismiyle baskalasim kayaclari magmatik ve tortul kayaclarin cesitli etkilerle yuksek sicaklik veya basinc degisiklige ugramasi sonucu olusur Metamorfik kayaclara mermer gnays elmas sist ornek olarak gosterilebilir Tortul kayaclar Atmosfere maruz kalan kayaclar degisken olarak kararsizdir Ayrisma ve erozyon sureclerine tabidir Ayrisma ve erozyon orijinal kaya parcasini daha kucuk parcalara ayirir ve cozunmus malzemeyi tasir Bu parcalanmis malzeme birikir ve diger malzeme ile gomulur Tek bir kum tanesi hala olusturuldugu Kaya sinifinin bir uyesi olsa da birbirine kaynasmis bu tur tahillardan olusan bir kayac tortuldur Tortul kayalar bu gomulu kucuk parcalari biyojenik tortul kayac fosiller canli organizmalar tortul kaya cokelti buharlasma nedeniyle maden tasiyan bir cozeltiden cokelti kimyasal malzeme veya buharlasma tarafindan uretilen malzeme kirintili tortul Kaya birikerek olusmus olabilir Kirintili kayaclar erozyon gibi islemler veya bitki kalintilari gibi organik maddelerden dolayi her turden daha buyuk kayalardan ayri olarak parcalanmis parcalardan olusturulabilir Biyojenik ve cokelti kayalari diger tum kaya turlerinden cozunmus kimyasallardan minerallerin birikmesinden olusur Kokene dayali siniflandirma Tortul kayaclar olusumlarindan sorumlu sureclere gore dort gruba ayrilabilir Kirintili tortul kayaclar Biyokimyasal biyojenik tortul kayaclar Kimyasal tortul kayaclar ve darbeler Volkanizma ve digerlerinden olusan diger tortul kayaclar icin Dorduncu kategori kucuk surecler Kirintili tortul kayaclar Kil tas kokene dayali siniflandirma Glacial Lake Missoula Montana Amerika Birlesik Devletleri nde yatirilir Tortu kaynagindan uzakta gol yataklarindan gelen tortular icin yaygin olan cok ince ve duz yataklara dikkat edilmesi gereklidir Kirintili tortul kayaclar silikat mineralleri ile cimento lanmis diger kaya parcalarindan olusur Kirintili kayalar buyuk olcude kuvars feldispat kaya litik parcalari kil mineralleri ve mikadan olusur herhangi bir mineral turu mevcut olabilir ancak bunlar genelde yerel olarak bulunan mineralleri temsil eder Kirintili tortul kayaclar baskin parcacik boyutuna gore alt bolumlere ayrilir En jeologlar kullanimi Udden Wentworth tane boyutu olcegi ve konsolide olmayan uc bolume tortu ayirmaktadir cakil gt 2mm capinda kum 1 16mm capinda 2 ve camur kil olan lt 1 256mm ince kum oldugu 1 16 ve 1 256mm arasinda Kirintili tortul kayaclarin siniflandirilmasi bu semaya paraleldir konglomeralar ve bresler cogunlukla cakil kumtasi cogunlukla kum ve kerpicten yapilmistir cogunlukla en iyi malzemeden yapilir Bu uclu alt bolum genis kategorilere gore yansitilmis konglomera bresler kumtaslari ve kil taslari literaturdeki sirasi bu sekilde ayrilmaktadir Konglomeralar ve bresler Konglomeralar baskin olarak yuvarlak cakillardan olusurken bresler baskin acisal cakillardan olusur Kumtaslari Malta kumtasi ile tortul kaya Asagi Antilop Kanyonu hem mekanik ayrisma hem de kimyasal ayrisma ile cevredeki kumtasindan oyulmustur Ruzgar kum ve ani su baskinlarindan kaynaklanan su birincil ayrisma maddeleridir Kumtasi siniflandirma semalari cok cesitlidir ancak cogu jeolog Dott semasini benimsemistir kuvars feldispat ve litik cerceve tanelerinin goreceli bollugunu ve daha buyuk taneler arasindaki camurlu bir matrisin bollugunu kullanir Cerceve tanelerinin bilesimi Kum boyutlu cerceve tanelerinin goreceli bollugu kumtasi adindaki ilk kelimeyi belirler Isimlendirme kuvars feldispat veya diger kayalardan kaynaklanan li tik parcalarin en bol bulunan uc bileseninin baskinligina baglidir Diger tum mineraller aksesuar olarak kabul edilir ve bolluga bakilmaksizin kayanin isimlendirilmesinde kullanilmaz Kuvars kumtaslarinin 90 dan fazla kuvars tanesi vardir Feldspatik kumtaslarinin litik tanelere gore lt 90 dan fazla kuvars tanesi ve daha fazla feldspat tanesi vardir Litik kumtaslarinin feldspat tanelerinden 90 dan az kuvars tanesi ve daha fazla litik tanesi vardir dd Kum taneleri arasindaki camurlu matris malzemesinin bolluguKum boyutlu partikuller biriktiginde taneler arasindaki bosluk acik kalir veya camurla silt ve veya kil boyutlu partikul doldurulur Acik gozenekli daha sonra matris malzemesi ile doldurulabilen temiz kumtaslarina arenit denir Bol gt 10 camurlu matriks iceren camurlu kumtaslarina wackes denir dd Tahil bilesimi kuvars feldspatik ve litik tanimlayicilari ve matris wacke veya arenit miktari kullanilarak alti kumtasi adi mumkundur Ornegin bir kuvars areniti cogunlukla gt 90 kuvars tanelerinden olusur ve taneler arasinda cok az veya hic killi matris bulunur bir lithic wacke bol miktarda litik tanecik ve bol camurlu matris ve benzeri Dott siniflandirma semasi ragmen yaygin Sedimantologlar tarafindan kullanilir gibi ortak isimler grovak arkoz ve kuvars kumtasi hala yaygin olmayan uzmanlar tarafindan ve populer literaturde kullanilmaktadir Camurtasi Camurlar en az 50 silt ve kil boyutlu parcaciklardan olusan tortul kayalardir Bu nispeten ince taneli parcaciklar yaygin olarak su veya havadaki turbulansli akisla tasinir ve akis sakinlestikce ve parcaciklar suspansiyondan uzaklastikca cokelir Yazarlarin cogu halihazirda camurdan olusan tum kayaclara atifta bulunmak icin camurluk terimini kullanmaktadir Camurlar agirlikli olarak silt boyutlu parcaciklardan olusan silttasi olarak ikiye ayrilabilir silt ve kil buyuklugunde partikullerin esit olmayan karisimi olan camurtaslari ve cogunlukla kil boyutlu parcaciklardan olusan kiltaslari Bircok yazar Kullanimi sist bir bir terim olarak bolunebilir bagimsiz olarak tane buyuklugu bazi eski literatur Camur kayaci es anlamli sekliyle sist kullanilmasina karsin Camur kayaci Biyokimyasal tortul kayaclar Mostra Ordovisyen petrol seyleri Kukerzit kuzey Estonya Biyokimyasal tortul kayaclar organizmalar dokularini olusturmak icin havada veya suda cozunmus materyaller kullandiginda olusturulur Ornekler Cogu kirectasi Kokene dayali siniflandirma mercan yumusakca ve foraminifer gibi organizmalarin kalkerli iskeletlerinden olusur Komur atmosferden karbonu cikaran ve dokularini olusturmak icin diger elementlerle birlestiren bitkilerden olusur Mevduati cort gibi mikroskobik organizmalarin silisli iskeletleri birikimi meydana radyolarya ve diatom Kimyasal tortul kayaclar Cozelti icindeki mineral bilesenleri asiri doymus hale geldiginde ve inorganik olarak cokeldiginde kimyasal tortul kayac olusur Genel kimyasal tortul kayalar icerir olitli kirectasi ve olusan kayalar Evaporit gibi mineraller halit kaya tuzu sylvite baryum sulfat ve alci Diger tortul kayaclar Bu dorduncu muhtelif kategori Piroklastik akislar carpma bresleri volkanik bresler ve diger nispeten nadir islemler tarafindan olusturulan kayalar icerir Kayac dongusunu yonlendiren kuvvetlerLevha tektonigi Kayac cevrimi ve plaka tektonigi Levha hareketleri veya levha tektonigi genis anlamiyla litosferin yapisini ve bu yapiyi dogrudan arastiran jeoloji dalidir Birbirine yaklasan levhalar bir sure sonra birbiriyle carpisir Iki levhanin carpismasiyla olusan yeryuzu sekli levhalarin tumune gore degisir Bu carpismalar depremlere ve yanardaglarin olusumuna neden olur Yanardaglarin cogu erimis kayaclardan levhadaki catlaklardan yaralanarak fiskirdigi levha sinirinda yer alir Yayilma sirtlari Okyanus ortasi farkli sinirlari yeni magma tarafindan uretilir manto upwelling ve sig eritme bolgesi Bu durum bazaltik magma dongusunun magmatik kisminin erken bir evresi olarak yapisal plakalari yeni kaya ayri sirt hareketi her taraf uzerindeki oluga gerceklestirilir Isitilmis dolasan etkilesim deniz suyu yoluyla kirik baslar retrograd baskalasim yeni kaya olarak ortaya cikar Dalma bolgeleri Juan de Fuca plakasi Cascadia batma bolgesinde Kuzey Amerika plakasinin altina batti Kucuk Kuitshe kamp ve Payzant kamp Juan de Fuca Trail Vancouver Island British Columbia Kanada arasinda kayalik sahil Sol Amerikan kara ayi Ursus americanus deniz ot gezen ve yikanmis midye uzerinde solen dogal yasam gorulebilir Yeni bazaltik okyanus kabugu sonunda yayilan sirttan uzaklastikca bir batma bolgesiyle karsilasir Bu kabuk mantoya geri cekildikce artan basinc ve sicaklik kosullari kayanin mineralojisinin yeniden yapilandirilmasina neden olur bu metamorfizma kayayi eklogit olusturmak icin degistirir Bazaltik kabuk levhasi ve dahil edilen bazi cokeltiler daha derine suruklendikce su ve diger daha ucucu malzemeler cikarilir ve daha dusuk bir basincta olan alttan cikarma bolgesinin uzerindeki kaya ortusune yukselir Bu kamadaki dusuk basinc yuksek sicaklik ve simdi ucucu zengin malzeme erir ve ortaya cikan yuzer magma ada arkini uretmek icin ustteki kayadan yukselir veya kita marji volkanizmasi Bu volkanizma daha derin bir kaynagi ve daha farkli bir magmayi gosteren ada yayinin veya kita kenarinin kenarindan daha fazla silisik lavlari icerir Zaman zaman metamorfizmaya Dalan levha bazilarini itme olabilir veya birikmis kitasal kenar uzerine Bu manto peridotit bloklari ve metamorfik eklogitler ofiyolit kompleksleri olarak aciga cikar Yeni cikan volkanik malzeme iklim kosullarina bagli olarak hizli erozyona maruz kalir Bu tortular bir ada yayinin her iki yanindaki havzalarda birikir Cokeltiler daha derine gomuldukce buharlasma baslar ve cokelti kayasi ortaya cikar Kita carpismasi Klasik Wilson dongusunun kapanis asamasinda iki kitasal veya daha kucuk arazi bir yakinsal bolgede bulusuyor Kitasal kabugun iki kutlesi bir araya geldikce ikisi de dusuk yogunluklu silisik kaya oldugu icin her ikisi de bastirilamaz Iki kutle birlestikce muazzam sikistirma kuvvetleri ilgili kayalari yeniler ve degistirir Sonuc ortaya cikan orojenlik veya dag insasi olayinin ic kismindaki bolgesel metamorfizmadir Iki kutle kitasal carpisma ile sikistirilir katlanir ve bir dag silsilesine karistikca onceden var olan magmatik volkanik tortul ve daha onceki metamorfik kaya birimlerinin tamami bu yeni metamorfik olaya maruz kalir Hizlandirilmis erozyon Kita carpismalari sonucu ortaya cikan yuksek dag siralari dogrudan erozyona maruz kalir Erozyon daglari yipratir ve bitisik okyanus kenarlarinda sig denizlerde ve kita yataklarinda buyuk tortu yiginlari olusur Bu tortu yiginlari daha derine gomuldukce tortul kayaclara donusebilirler Bu surec tekrar tortu yiginlarinin olusmasi ve derine gomulmesiyle devam eder Gelisen bir surec Levha tektonigi kayac dongusu evrimsel bir surectir Magma uretimi hem yayilan sirt bolgesinden hem de batma bolgesinin uzerinde kabuklu veya ust manto malzemesinin daha silisik ve ucucu zengin fraksiyonunun patlamasini desteklemektedir Bu dusuk yogunluklu malzeme kabuk icinde kalma egilimindedir ve mantoya geri gonderilmez Levha tektoniginin magmatik yonleri manto ve kabuk icinde veya arasinda kademeli olarak ayrilma egilimindedir Magma olustugunda ilk eriyik daha dusuk bir erime noktasina sahip olan daha silisik fazlardan olusur Bu kismen erimeye ve litosferin daha fazla ayrilmasina yol acar Ek olarak silisik kitasal kabuk nispeten yuzdurucudur ve normalde mantoya geri gonderilmez Boylece uzun zamanla kita kitleleri buyumeye devam eder Suyun rolu Yeryuzunde bol miktarda su bulunmasi kaya cevrimi icin buyuk onem tasir Belki de en belirgin olani su bazli ayrisma ve erozyon surecleridir Cokeltme asidik toprak suyu ve yeralti suyu seklinde su ozellikle yuzeye yakin ve atmosfer kosullarinda kararsiz olan mineral ve kayalarin magmatik ve metamorfik kayaclarin ve deniz tortul kayaclarinin cozulmesinde oldukca etkilidir Su cozelti icinde cozunmus iyonlari ve ayrisma urunu olan parcalanmis parcalari tasir Akan su nehirlerde okyanus ve ic havzalara kadar cok miktarda tortu tasir Biriken ve gomulen cokeltiler tekrar kayaya donusur Suyun daha az belirgin rolu ise bazen isitilan deniz suyu kayadaki catlaklardan ve yariklardan akarken taze deniz tabani volkanik kayaclarinda meydana gelen metamorfizma surecleridir Serpentinizasyon Kaya icerisinde bulunan minerallerin kristal yapisina su ilavesiyle kayanin degistirildigi bir surectir ile gosterilen tum bu islemler volkanik kayaclarin yok edilmesinin onemli bir parcasidir Su ve diger ucucu maddelerin bir batma bolgesinin uzerindeki kamadaki mevcut kabuk kayalarinin erimesindeki rolu dongunun en onemli parcasidir Su ile birlikte asagi inen levhanin ustundeki tortular icinde bol miktarda deniz kirec tasindan karbondioksit ve diger karbon bilesiklerinin bulunmasi eriyigi indukleyen ucucularin baska bir kaynagidir Bu genel kaya dongusunun bir parcasi olarak karbon dongusunu de icerir KaynakcaDis baglantilarWilson cycle a detailed Plate Tectonics rock cycle8 Nisan 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde A circular Wilson cycle 30 Agustos 2005 tarihinde Wayback Machine sitesinde