Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Zazalar, Hint-Avrupa dil ailesine bağlı bir dil olan Zazaca konuşup Türkiye'nin çoğunlukla Doğu Anadolu Bölgesi'nde; Bingöl, Elazığ, Erzincan ve Tunceli, Güneydoğu Anadolu Bölgesi'nde ise; Diyarbakır, Adıyaman, Şanlıurfa illerinin belirli bölgelerinde yaşayan İranî bir halktır. Bölgelere göre kendilerini Kırd, Kırmanc veya Dımıli olarak da adlandırırlar. Yaklaşık 2-3 milyon nüfusa sahip olan Zazalar; Türkler, Kürtler ve Araplardan sonra sayısal olarak Türkiye'deki dördüncü en büyük etnik grubu oluşturmaktadır.
 | |
| Önemli nüfusa sahip bölgeler | |
|---|---|
 Türkiye | 2.000.000-3.000.000 |
 Almanya | Bilinmiyor |
| Diller | |
| Din | |
| İlgili etnik gruplar | |
| Diğer İran halkları | |
12 Eylül Darbesi'nin ardından Zazalar dahil birçok entelektüel azınlık, Türkiye'den Avrupa, Avustralya ve ABD'ye göç etmiştir. Zaza diasporasının en büyük kısmı Avrupa'da, ağırlıklı olarak Almanya'da bulunmaktadır. Dini açıdan günümüzde Müslümanlığı benimseyen Zazalar, Sünni ve Alevi olmak üzere iki kesime ayrılmıştır. Zazalar, İran halkları ve İranî diller ile kültür ve dil bakımından çeşitli benzerlikleri barındırırlar.
Dil
Zazaların dili Zazaca olmakla birlikte dilbilimsel olarak Talişçe, ölü bir dil olan Eski Azerice ve Hazar Denizi kıyılarında konuşulan Sengserce, Simnanca, Tatça ve Gilekçe gibi dillerle yakınlık arz etmektedir. Zazaca dil bilimi bakımından Hint-Avrupa dil ailesine mensup İran dillerinin Kuzeybatı İran koluna bağlı bir dildir. Zazacanın tarihsel gelişimi incelendiğinde, kadim İranî dillerin birçok eski özelliğini koruyan bir dil olduğu ifade edilmektedir. Zazaca, eril-dişil ayrımını çok güçlü bir şekilde muhafaza eden bir dildir. Zaza dilinde Farsça ve İngilizce gibi Hint-Avrupa dillerinde de olan "perfect tense" yani tamamlanmış zaman olarak da tanımlanabilen zaman bulunmaktadır. Bunun dışında, Zazaca dil yapısı bakımından Sasani İmparatorluğu'nun yazı dili olan Orta Farsça ile kuzey İran'da kurulan Part İmparatorluğu'nun resmî dili Partça ile büyük oranda benzerlik göstermektedir.
Bunların yanı sıra Zazalar arasında çift dillilik veya çok dillilik görülebilir. Yaşadıkları veya göç ettikleri coğrafyanın siyasi ve demografik koşullarına göre Türkçe, Kürtçe ve Arapça gibi diller de konuşulur.
Köken bilim
Zazaların kendilerini adlandırdığı Zaza sözcüğünün tespit edildiği tarihî birçok kaynak bulunmaktadır. Kaynaklardan biri 1329/1330 tarihleri arasına ait bir Kureyş şeceresidir. Yazılı bir deri doküman olan seçerede sıralanmış birkaç Zaza aşiret adının geçmekle birlikte Zaza aşiretine mensup olarak kaydedilmiş bir imza, Tālib Mullā Benī min, qebile Zāzā طالب ملا بنی من قبلة زازا "Zaza kabilesinden talip Mollā Beni" şeklinde yer almaktadır. Yine milattan önce 2. yüzyılda Yakın Doğu’da yaşayan bir mimarın soyadının "Zazai" olduğu bazı kaynaklarda kaydedilmiştir.Orta Çağ seyyahı Marko Polo'nun yol haritasında Musul-Erzincan-Erzurum dar üçgeni içinde kalan bölgeye Zorzanie/Zarzania dendiği; ancak bu bölge sınırının Hazar Denizi’ne kadar dayandığı vurgulanmaktadır. Bu bölge Zazaların şu anda yaşadıkları coğrafi bölge bölge ile uyumludur. Sümer tapınak ve tanrıçalarından birinin ortak isminin "Ninni-Zaza" veya "İnnana-Zaza" olduğu ad olarak Zaza'nın yer aldığı bir diğer kaynaktır. Eski yer isimleri arasında da "Zaza" adına rastlandığına işaret edilerek, Zaza-Buha’nın (MÖ.880), Elâzığ'ın Maden yöresinde Mihrap ve Kervançemen dağları eteklerinde bir yer olduğu tarif edilmektedir. Bazı araştırmacılar ise Zaza sözcüğünün Sasa veya Sasan (Sasani) sözcüğünden geldiğini öne sürmektedir. Bir diğer adlandırma olan Dımıli ya da Dımıli/Dımılki şeklindeki adlandırmalaraa ilişkin Zaza dili üzerine araştırmalar yapan dil bilimci ve araştırmacılar, Zaza dilinin tarihi Deylem bölgesinde konuşulan Tatça, Talışça, Sengserce, Simnanca, Gilekçe gibi dil ve lehçeler ile yakınlığına bağlı olarak Dımıli sözcüğünün, Deylem bölgesi ve Deylemliler ile bağlantılı olduğunu belirtmiştir. Dımıli ve Zaza'nın dışında Alevi Zazalar tarafından kullanılan Kırmanc ve Zaza dilinin merkez lehçesinin konuşulduğu bazı bölgelerde sınırlı şekilde kullanılan Kırdi diğer adlandırmalardır.
Tarihçe
Zazalar ile ilişkilendirilen, Part İmparatorluğu; Sasanilerden önce İran’ı yöneten Kuzey Doğu İran orjinli bir halk olup, Windfuhr onların dillerinin Zaza diline çok yakın olduğunu belirtmektedir. İranlı tarihçi Kaveh Farrokh da Zazalar'la Partlar'ın güçlü bağı olduğuna işaret etmektedir. Alman dil bilimci Jost Gippert de benzer biçimde Zaza dili ile Orta İrani dil olan Partça arasında çok yakın ilişki olduğunu belirtmektedir. Bazı araştırmacılara göre ise Zaza sözcüğü Sasa veya Sasan kelimelerinden gelmektedir. Bu noktada Zaza ismi ve Zaza dilinin Sasaniler'in diline yakın olduğu, Zazalar ve Zaza dilinin Sasani ya da Zazani imparatorluğunun ardılı olarak kabul edildiği de belirtilmektedir. Sasani İmparatorluğu’nun yıkılmasından sonra Sasaniler’in birçok savaş yaptığı düşmanı Bizanslılar’ın Kayzeri, ele geçirdiği sınırlar ile Sasani nüfusunuda içinde barından bölgeyi 1071’e tarihine dek 400 yıl elinde tuttu.
Friedrich Carl Andreas, Karl Hadank, Vladimir Minorski, David.N.Mackenzie, Artur Christensen ve William Burley Lockwood gibi Zazalar ve Zaza dili üzerine araştırmalar yapan dil bilimci ve araştırmacılar Zaza dilinin tarihi Deylem bölgesi (Deylemi -> Dımıli) üzerinde konuşulan diller ile yakından ilişkili olduğunu tespit edip Zazaların kuzey İran'dan, tarihi Deylem bölgesi üzerinden göç edip bugünkü yaşadıkları bölgeye geldiklerini belirtmiştir. Nitekim tarihi Deylem bölgesi üzerine bugün konuşulan Tatça, Talişçe, Gilekçe, Sengserce, Simnanca ve Mâzenderanca gibi dil ve lehçeler Zaza diline en yakın dillerdir.William Burley Lockwood, David.N.Mackenzie, Karl Hadank, Artur Christensen gibi dilbilimci ve araştırmacılar Zazaların kullandığı 'Dımıli' sözcüğünün Dailemi/Dailomi'den geldiğini ve Deylemli demek olduğunu ve Zaza halkının Hazar Denizi'nin güney kıyılarındaki Deylem'den göçenlerin devamı olduğunu, atalarının dilini günümüze kadar koruyabildiklerini belirtmişlerdir. Zazaların kullandığı 'Dımıli' sözcüğünün Dailemi/Dailomi'den geldiğini ve Deylemli demek olduğunu ve Zazalar'ın Hazar Denizi'nin güney kıyılarındaki Deylem'den göçenlerin devamı olduğunu, atalarının dilini günümüze kadar koruyabildiğini söylemişlerdir. Behustin Kitabeleri'nde Deylemlilerin konuştukları dil için "Zuzu" denmiştir.
Din
Zazaların dini ağırlıklı olarak İslâm'dır. Mezhep yoğunluğu ise Sünnilik ve Alevilik'tir. Sünni kesim içerisinde kalan Zazaların bir kısmı Hanefi bir kısmı da Şafii’dir. Dersim aşiretlerinden oluşan Alevi Zazalar, Koçgiri (Zara, Kangal, Ulaş, Divriği)'den Varto-Hınıs, kısmen Bingöl yöresinde, ayrıca Kayseri'nin Sarız ilçesinde mesken iken, Sünni kesim içerisinde kalan Zazalar da Elazığ, Bingöl, Diyarbakır, Siverek, Adıyaman, Aksaray, Mutki, Sason bölgelerinde yaşamaktadırlar. Özellikle Alevi-Sünni ve de Şafii-Hanefi farklılığı Zazalarda önemli şive ve kültür farklılığını da beraberinde getirmiştir.
Folklor ve kültür
Zazalar diğer İrani halklarla dil ve kültür bağlamında birçok ortak özellik paylaşırlar. Söz konusu bu İrani halkların dilleri aynı kökten gelmektedir ve birçok ortak sözcük barındırmaktadırlar. Sözcüklerin kökleri büyük oranda aynıdır; renklerin, sayıların, bitkilerin adlandırılmasında benzer ortak sözcükler kullanılmaktadır. Kılık-kıyafet, halk masalları, gelenek-görenekler, dini inançlar, bayramlar pek çok noktada ortak özellikler taşımaktadırlar. Zazalar geçmişte bütün İrani halklarda olduğu gibi irili ufaklı çok sayıda aşiretlere bölünmüştür fakat günümüzde aşiret yapısı ve kuralları hemen hemen yok olmuştur. Zazalar tarihsel olarak kırsal ve feodal bir hayat sürmüşler, tarım ve hayvancılıkla uğraşmıştır. Bu noktada Zazaların yaşadıkları Anadolu Yarımadası'nın doğusu tarih boyunca farklı birçok halkın yaşadığı ve farklı devletlerin hüküm sürdüğü bir coğrafya olmuştur. Bu durum ve yaşadıkları coğrafyanın kültürel kesişimselliği nedeniyle Zazalar Anadolu'nun doğu ve güneyinde yaşayan diğer komşu halklar olan Türkler, Türkmenler, Ermeniler, Araplar ve Kürtler gibi farklı halklarla tarihsel olarak sürekli kültürel etkileşim içinde olmuştur. Nitekim söz konusu kültürel etkileşim ortaya çıkardığı kültürel yakınlığın yanı sıra Zaza dilinin komşu diller ile birçok sözcük alışverişinde bulunmasına neden olmuştur.
Elâzığ, Tunceli taraflarında bazı köylerde kadınlar şalvar, başlarında leçeg veya puşi, bellerine şal veya kuşak giyerler. Erkekler de takım şalvar, başlarına köşeli şapka, puşi veya desmal giyer ve bellerine de kuşak bağlarlar. Bingöl bölgesinde ise erkekler külah genelde dini inanç amaçlı olarak kullanılmakta, kadınlar ise çarşaf ve şalvar gitmektedir.
- Başlıca halk dansları; Qeraçor, Devzer, Çepki, Fadiki, Wışke, Kılaçep ve Bingöl geneli kartal oyunu gibi düğün oyunlarıdır.
- Başlıca yemekler; Babıko, bıcık, zervet, keşka, helisa, malez, patila, pêsare, şir, bıcıka qatqatın, çhebelek, dogma, serun, totur aw, mawsta, çırvila gibi genelde hamur ürünü yemeklerdir.
Zazalar arasında kutlanan başlıca bayramlar ve önemli günler şunlardır:
- Roşanê Remezani (Ramazan Bayramı): Hem Sünni hem Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır.
- Roşanê Qurbani (Kurban Bayramı): Hem Sünni hem Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır.
- Kormışkan bayramı: Bahar bayramı olarak (Çermik ve Siverek Yöresi) son zamanlarda hem Sünni hem Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır. Mart ayında Nevruz'a denk gelmektedir.
- Hawtemal bayramı: Bir tür bahar bayramı olarak Tunceli yöresinde, Mart ayında, Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır.
- Hawtemalo Pil (Büyük Hawtemal)
- Hawtemalo Qıc (Küçük Hawtemal)
- Qereçarseme: Bir bahar bayramı, yine Mart ayında Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır..
- Newê Marti (Mart dokuzu): Nevruz, 22 Mart'a denk gelir, normal Nevruz'dan bir gün sonradır. Alevi Zazalar tarafından kutlanır.
- Gağand (Yeni yıl bayramı): Daha çok Tunceli-Koçgiri-Varto yörelerinde yılbaşı olarak 13 Ocak'a yakın tarihlerde kutlanmaktadır. Bu bayramda Rumi takvim esas alınmaktadır. Tunceli'de Alevi Zazalar tarafından kutlanmaktadır.
- Rocê Xızıri (Hızır orucu): Alevi Zazalar tarafından her yıl Şubat ayının ikinci haftasında 3 gün oruç tutulmaktadır.
- Rocê İmamu (Muharrem Orucu): Alevi Zazalar ve genel olarak diğer (Türkmen, Kürt) Aleviler tarafından da tutulmaktadır. Alevilik'te çok önemli bir yeri vardır.
Yer isimleri
Zazaistan, Doğu Anadolu ile Güneydoğu Anadolu bölgelerinin bir kısmını oluşturan ve Zaza halkının yaşadığı coğrafi bölgedir. Zazaistan, Erzincan, Elâzığ, Tunceli’nin tamamını, Şanlıurfa, Malatya, Sivas, Bitlis, Bingöl, Erzurum, Diyarbakır, Muş'un bir kısmını kapsar.
Zazaistan adını ilk defa ortaya atan isim Ebubekir Pamukçu olmuştur. 1991 yılında İsveç'te Ebubekir Pamukçu tarafından yayımlanan Raya Zazaistani (Zazaistan Yolu) Dergisi ilk kez 'Zazaistan' teriminin kullanılmış olduğu dergidir.
Bazı yazar ve araştırmacılar, "Zaza" adının tarihî ile ilgili olabileceğini belirtmektedir. Kimi kaynaklarda bu isim "Zevezan", "Zuzaniye", "Zevazaniye" veya "Zavzan" biçiminde de yazılmaktadır. İbn al-Athir ve İbnü'l-Esir'e (1160-1234) göre ise 'Zawzan', "Musul'dan, Ahlat yakınlarına kadar uzanıyor, Azerbaycan tarafından da Selmas'a kavuşuyordu." 10. yy. da Van Gölünün, güney kısmına tekabül eden coğrafyaya bir dönem "Zawzan" denmiştir. Dil bilimci David Neil MacKenzie, de Zazaların İran Hazarı'ndan gelip, Kürtlerin yerleşik olduğu bölgenin batısına, yani şimdi yerleşik oldukları bölgeye risksiz geçmiş olması olasılığının zayıf olduğuna işaret ederek, başka bir varsayımı ele almak gerektiğini vurgulamaktadır. Onun varsayımı, Zazaların bugün Kürdistan'ın kalbi olarak kabul edilen yerde, yani Van Gölü'nün güney ve batısındaki topraklarda yaşadıkları ve kendilerinin ilerleyen Kürtlerce batıya gitmeye zorlandıkları varsayımıdır. Bu coğrafi adlara MS 10. ve 13. yüzyıl arasında El Mesudi, İbn Miskawaihi, Yakut ve başkalarında da rastlarız. 13. yüzyılda henüz kullanılan bir addı. Zaza kökü korunursa bu ad Zazavan olarak düşünülmelidir. 13. yüzyıl coğrafyacılarından Yakut, 1225'te yazdığı "Mu’jam-ul-Buldan (ii, 957)" adlı eserinde Zawazan'ı "Ermenistan dağları, Khilat (Ahlat, SC), Azerbaycan, Diyarbekir ve Musul arasında yer alan geniş bir eyalet olarak tarif eder."
Behustin yazıtlarında Zazana adında geçen bölge için Bingöl Üniversitesi'nde 2011 yılında yapılan Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumun'da Zazana Hakkında: "Taş yazıtının 20. Şiiri’nin hemen başında 'Zazana' diye bir yerin adı geçmektedir. Bu eski farsça yazıtta, Zazana yukarı Fırat Havzası bölgesi olarak tanımlamak için kullanmaktadır. Bu bölge günümüzde Zaza Halkı'nın yaşadığı yerleşke alanlarıdır." denmiştir.
Konuyla ilgili yayınlar
|
|
Kaynakça
- ^ . Endangered Language Alliance. 14 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ocak 2023.
- ^ Duus (EDT) Extra, D. (Durk) Gorter, Guus Extra, The Other Languages of Europe: Demographic, Sociolinguistic and Educational Perspectives, Multilingual Matters (2001). . p. 415. Cites two estimates of Zaza-speakers in Turkey, 1,000,000 and 2,000,000, respectively. Accessed online 21 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde . at Google book search.
- ^ a b c . Bugün Bingöl, Tunceli, Diyarbakır, Elâzığ ve Erzincan, Zazalar’ın yoğun olarak yaşadığı yerlerdir. Bunun dışında aşağıdaki ilçelerde Zazalar’ın kısmen yerleşik olduğu görülür: Varto (Muş), Hizan-Mutki (Bitlis), Sason (Batman), Hınıs, Tekman, Çat ve Aşkale (Erzurum), Pötürge (Malatya), Gerger-Samsat (Adıyaman), Siverek-Bucak (Urfa), Zara-Ulaş-Divriği (Sivas), Sarız (Kayseri) ve Ekecik (Aksaray). TDV İslam Ansiklopedisi. 30 Ekim 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Ekim 2020.
- ^ Ergül, Emre. . Atlas. 16 Nisan 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Ekim 2020.
- ^ . iranicaonline.org. 29 Nisan 2011 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Kasım 2020.
- ^ Dr. Mehemed Malmîsanij, "The Kırmanjki (Zazaki) Dialect of Kurdish Language and the Issues It Faces", The Cambridge History of the Kurds 29 Haziran 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Cambridge University Press, 2021, pp. 663 - 684
- ^ Bilal Zilan, "Tarîxê Xonamekerdişê Kirdan", II. Uluslararası Zaza Tarihi ve Kültürü Sempozyumu (4-6 Mayıs 2012), Bingöl Üniversitesi Yayınları, 2012, s.367 vd.
- ^ Kausen, Ernst: Zaza. http://zazaki.de/deutsch/aufsaezte/kausen-Zaza.pdf 15 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ "Zaza". Endangered Language Alliance. 18 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Mayıs 2022.
- ^ Yetkin, Murat (18 Kasım 2019). "Türkiye'de kaç Kürt, kaç Sünni, kaç Alevi yaşıyor?". Yetkin Report. 23 Aralık 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Aralık 2023.
- ^ Aktan, Sertaç (3 Mayıs 2019). "KONDA'dan dikkat çeken araştırma: Türkiye'nin nüfusu 100 kişi olsaydı". Euronews. 23 Aralık 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Aralık 2023.
- ^ Türkiye'de Toplumsal Cinsiyet Raporu 4 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. KONDA. November 2019
- ^ "Zazaca – Dünü, Bugünü ve Yarını - Zeynep Arslan" (PDF). 3 Kasım 2021 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 22 Kasım 2020.
- ^ "12 Eylül 1980 Darbesi sonrası Türkiye'den göç" (PDF). 29 Kasım 2020 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 22 Kasım 2020.
- ^ Zazalar: Tarihi, Kültürel ve Sosyal Yapı, S Karabulut, ŞAS el-Palevi - Altın Kalem Yayınları, İzmit, 2013
- ^ Keskin, Mesut. Zazaca Üzerine Notlar 29 Mayıs 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- ^ Paul, L. (1998). The position of Zazaki among West Iranian languages. Old and Middle Iranian Studies, 163-176.
- ^ Lutwig Paul, "Zazaki", Gernot Windfuhr, Iranian Languages, Routledge, 2012, , Chapter Nine.
- ^ "DIMLĪ". Encyclopædia Iranica. 18 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Ocak 2024.
- ^ a b Paul, Ludwig (2009). The Iranian Languages: Zazaki (İngilizce). Routledge. ISBN . 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Ocak 2024.
- ^ a b Keskin, Mesut (2012). "Orta ve Eski İrani Dillerin Zazacaya Tuttuşu Işık". ResearchGate. Open Publishing. 15 Ocak 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Aralık 2023.
- ^ Pamukçu F. (2011). Zazacada Dilbilgisi Zamanları, Varol M. (Editör) I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs 2011), Bingöl: Bingöl Üniversitesi Yayınları, 291
- ^ Gippert, Jost (4 Mayıs 1996). "Zazaca'nın Tarihsel Gelişimi". 26 Ocak 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Ocak 2024.
- ^ Arslan, İlyas (2022). "Ezafe (Genitive) in Zaza Language". 10 (1). Journal of Social Sciences of Mus Alparslan University. 14 Şubat 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Şubat 2024.
- ^ Değirmenci, Nihat (2017). "Yeni Farsça ve Zazaca Arasındaki Ortak Sözcükler Etimolojisi" (PDF). Doktora Tezi. İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Doğu Dilleri Ve Edebiyatlari Anabilim Dali Fars Dili Ve Edebiyati Bilim Dali. 14 Şubat 2024 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 14 Şubat 2024.
- ^ Schwartz, Martin (2008). "Iranian L, and Some Persian and Zaza Etymologies". 12 (2). Iran & the Caucasus. 14 Şubat 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Şubat 2024.
- ^ Değirmenci, Nihat (2020). "Farsça ve Zazacada /l/>/r / ses değişimi", 13. Doğu Esintileri. 23 Ekim 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Şubat 2024.
- ^ Comrie, Bernard (1990). The Major Languages of South Asia, the Middle East and Africa (PDF) (İngilizce). Routledge. 14 Şubat 2024 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 14 Şubat 2024.
- ^ a b Eren, Hıdır (2019). Hüseyin Çağlayan Mesut Özcan (Ed.). Zazaların Kendilerini Adlandırmaları Üzerine Kısa Bir Deneme. Tarihsel ve Sosyolojik Gelişimi İle Zazaca, Tarih-Edebiyat-Coğrafya-Folklor. Ankara: Kalan Yayınları. ss. 87-93. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Ocak 2024.
- ^ a b Keskin, Mesut (2015). "Zaza Dili (Zaza Language)". 1 (1). Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi. ss. 93-114. 17 Aralık 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Ocak 2024.
- ^ Yaşar ARATEMÜR, “Arkaik Kaynaklardan Modern Kaynaklara Zazaca ve Zazalar”, I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu (13-14 Mayıs2011), Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2011, s. 227-246.
- ^ Schmitt, Rüdiger: Altpersische Inschriften der Achämeniden, Wiesbaden, 2009
- ^ Christian Leschke: Zazai, In: Rainer Vollkommer: Künstlerlexikon der Antike, Nikol, Hamburg 2007, S.963
- ^ Mehmet Aydar, Zazaca-Türkçe Sözlük, 1.baskı, İstanbul, 2003, s.11
- ^ a b Karabulut S.,(2013). Zazalar Tarihi Kültürel ve Sosyal Yapı, İzmit: Altınkalem Yayınları, 29,30
- ^ a b Werner E. (2017) Rivers and Mountains A Historical, Applied Anthropological and Linguistical Study of the Zaza People of Turkey including an Introduction to Applied Cultural Anthropology, (Kasım 2017)
- ^ Eren, Hıdır (2019). Hüseyin Çağlayan Mesut Özcan (Ed.). Zazaların Kendilerini Adlandırmaları Üzerine Kısa Bir Deneme. Tarihsel ve Sosyolojik Gelişimi İle Zazaca, Tarih-Edebiyat-Coğrafya-Folklor. Ankara: Kalan Yayınları. ss. 87-93. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Ocak 2024.
- ^ Fahri Pamukçu, Gramerê Zazakî, Vejîyaîşê Tîjî, Îstanbul 2011, s. 31
- ^ "DIMLĪ". Encyclopædia Iranica. 18 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Ocak 2024.
- ^ a b "Glottolog - Family Zaza". 6 Kasım 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 1 Aralık 2021.
- ^ Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023.
- ^ a b Henning, W. B. The Ancient Language of Azerbaijan”, TPhS 157-77, 1954. Mitteliranisch", in Handbuch der Orientalistik, 1(1), 20-130.
- ^ a b Language of Azerbaijan. Transactions of the philological Society, 53(1), 157-177. s. 175.
- ^ Keskin, Mesut (2012). . ResearchGate. Open Publishing. 15 Ocak 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023.
- ^ a b Ehsan Yar-Shater (1990). Iranica Varia: Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater. Leiden: E. J. Brill. s. 267. ISBN .
- ^ a b "Garnik Asatrian, "Dimlî", Encyclopedia Iranica". 17 Mayıs 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Nisan 2013.
- ^ a b Bruinessen. Agha, Shaikh, and State, s. 48
- ^ a b V. Minorsky, “Daylam”, Encyclopedia of Islam, yeni baskı, cilt: II, Leiden 1960, s.189-194
- ^ Selcan, Zülfü (2011). "Zaza Dilinin Tarihi Gelişimi" (PDF). I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu. Bingöl Üniversitesi Yayınları. ss. 111-142. 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 16 Ocak 2024.
- ^ Windfuhr, G. (2009). Dialectology VeTopics. G. Windfuhr, The İranian languages (s. 5-43). NY: Routledge.
- ^ Farrokh, K. (2007). Shadows in the desert: ancient Persia at war. New York: Osprey Publishing MidlveHouse.
- ^ J. Gippert, Die historische Entwicklung der Zaza-Sprache, in: Ware, Nr. 10, Nov. 1996, Frankfurt a.
- ^ a b "DIMLĪ". Encyclopædia Iranica. 18 Mayıs 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 23 Ocak 2024.
- ^ Foundation, Encyclopaedia Iranica. "Welcome to Encyclopaedia Iranica". iranicaonline.org. 10 Nisan 2010 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 20 Mayıs 2023.
- ^ a b c Les Dialects D'avroman Et De Pewa, A. Christensen, 1921, Kopenhag
- ^ a b c W.B.Lockwood, A Panorama of Indo-European Languages, London 1972.
- ^ a b John A. Shoup, Ethnic Groups of Africa and the Middle East.
- ^ Paul, Ludwig (2009). The Iranian Languages: Zazaki (İngilizce). Routledge. ISBN . 16 Ocak 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Ocak 2024.
- ^ Paul, Ludwig (1998). "The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages" (PDF). Iran Chamber. Open Publishing. Erişim tarihi: 4 Aralık 2023.
- ^ V. Minorsky, Daylam-La Domination des Dailamites, Paris, 1932
- ^ "Behustin Kitabeleri'nde Deylemlilerin dili". 27 Mart 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Nisan 2020.
- ^ Perslerin "Behistun Kitabelerinde Deylemlilerin konuştuğu dilin adı 'Zuzu' bugünün anlamıyla Zaza!
- ^ I. Melikof, age. s.106
- ^ "Zazalardaki Halk İnanışlarının Dinler Tarihi Açısından Değerlendirilmesi" (PDF). 2 Şubat 2023 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 2 Şubat 2023.
- ^ Keskin, Mesut . "Zaza Dili". Bingöl Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü Dergisi 1 / 1 (Şubat 2015): 93-114.
- ^ "Zazaistan haritası". 11 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 11 Ağustos 2016.
- ^ Desmala Sure(Almanya),No.9, Aralık 1993, s.25-33
- ^ Doğan Avcıoğlu, Türklerin Tarihi, Tekin Yayınevi, c. 4, s. 1524
- ^ V. Minorsky, "Kürtler", İslâm Ansiklopedisi'nde, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul, 1979, c. 6, s. 1093
- ^ . 30 Haziran 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 29 Haziran 2020.
- ^ Mac Kenzie,Kurdic Dialect Studies London,1981
- ^ G. R. Drıver, The Dispersıon of the Kurds In Ancient Times, JRAS, Ekim 1921
- ^ I. Uluslararası Zaza Dili Sempozyumu, Bingöl Üniversitesi Yayınları, Bingöl 2011
Dış bağlantılar
- Zazader.org 13 Mayıs 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . - Zaza Dil ve Kültür Derneği
- Zazaki.de 25 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . - Zazalar ve Zaza Dili üzerine kültür, tarih ve edebi bilgi sitesi
- Zazaki.net 1 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . - Zazaca ve Zazalar ile ilgili kültürel, tarihi ve edebi bilgi sitesi
- - Zazalar ve Zaza Dili üzerine kültür, tarih ve edebi bilgi sitesi
- ZazaPress 12 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . - Zaza Dili ve kültür dergisi
- - Frankfurt Zaza Dil Enstitüsü resmi site
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Zazalar Hint Avrupa dil ailesine bagli bir dil olan Zazaca konusup Turkiye nin cogunlukla Dogu Anadolu Bolgesi nde Bingol Elazig Erzincan ve Tunceli Guneydogu Anadolu Bolgesi nde ise Diyarbakir Adiyaman Sanliurfa illerinin belirli bolgelerinde yasayan Irani bir halktir Bolgelere gore kendilerini Kird Kirmanc veya Dimili olarak da adlandirirlar Yaklasik 2 3 milyon nufusa sahip olan Zazalar Turkler Kurtler ve Araplardan sonra sayisal olarak Turkiye deki dorduncu en buyuk etnik grubu olusturmaktadir ZazalarOnemli nufusa sahip bolgelerTurkiye2 000 000 3 000 000AlmanyaBilinmiyorDillerCogunluk ZazacaTurkce Azinlik Kurtce Kurmancca ArapcaDinIslam Sunni ve Alevi Ilgili etnik gruplarDiger Iran halklari 12 Eylul Darbesi nin ardindan Zazalar dahil bircok entelektuel azinlik Turkiye den Avrupa Avustralya ve ABD ye goc etmistir Zaza diasporasinin en buyuk kismi Avrupa da agirlikli olarak Almanya da bulunmaktadir Dini acidan gunumuzde Muslumanligi benimseyen Zazalar Sunni ve Alevi olmak uzere iki kesime ayrilmistir Zazalar Iran halklari ve Irani diller ile kultur ve dil bakimindan cesitli benzerlikleri barindirirlar DilZazacanin uc ana lehce grubu Kuzey Zazacasi Merkezi Zazaca Guney Zazacasi Zazalarin dili Zazaca olmakla birlikte dilbilimsel olarak Talisce olu bir dil olan Eski Azerice ve Hazar Denizi kiyilarinda konusulan Sengserce Simnanca Tatca ve Gilekce gibi dillerle yakinlik arz etmektedir Zazaca dil bilimi bakimindan Hint Avrupa dil ailesine mensup Iran dillerinin Kuzeybati Iran koluna bagli bir dildir Zazacanin tarihsel gelisimi incelendiginde kadim Irani dillerin bircok eski ozelligini koruyan bir dil oldugu ifade edilmektedir Zazaca eril disil ayrimini cok guclu bir sekilde muhafaza eden bir dildir Zaza dilinde Farsca ve Ingilizce gibi Hint Avrupa dillerinde de olan perfect tense yani tamamlanmis zaman olarak da tanimlanabilen zaman bulunmaktadir Bunun disinda Zazaca dil yapisi bakimindan Sasani Imparatorlugu nun yazi dili olan Orta Farsca ile kuzey Iran da kurulan Part Imparatorlugu nun resmi dili Partca ile buyuk oranda benzerlik gostermektedir Bunlarin yani sira Zazalar arasinda cift dillilik veya cok dillilik gorulebilir Yasadiklari veya goc ettikleri cografyanin siyasi ve demografik kosullarina gore Turkce Kurtce ve Arapca gibi diller de konusulur Koken bilimZazalarin kendilerini adlandirdigi Zaza sozcugunun tespit edildigi tarihi bircok kaynak bulunmaktadir Kaynaklardan biri 1329 1330 tarihleri arasina ait bir Kureys seceresidir Yazili bir deri dokuman olan secerede siralanmis birkac Zaza asiret adinin gecmekle birlikte Zaza asiretine mensup olarak kaydedilmis bir imza Talib Mulla Beni min qebile Zaza طالب ملا بنی من قبلة زازا Zaza kabilesinden talip Molla Beni seklinde yer almaktadir Yine milattan once 2 yuzyilda Yakin Dogu da yasayan bir mimarin soyadinin Zazai oldugu bazi kaynaklarda kaydedilmistir Orta Cag seyyahi Marko Polo nun yol haritasinda Musul Erzincan Erzurum dar ucgeni icinde kalan bolgeye Zorzanie Zarzania dendigi ancak bu bolge sinirinin Hazar Denizi ne kadar dayandigi vurgulanmaktadir Bu bolge Zazalarin su anda yasadiklari cografi bolge bolge ile uyumludur Sumer tapinak ve tanricalarindan birinin ortak isminin Ninni Zaza veya Innana Zaza oldugu ad olarak Zaza nin yer aldigi bir diger kaynaktir Eski yer isimleri arasinda da Zaza adina rastlandigina isaret edilerek Zaza Buha nin MO 880 Elazig in Maden yoresinde Mihrap ve Kervancemen daglari eteklerinde bir yer oldugu tarif edilmektedir Bazi arastirmacilar ise Zaza sozcugunun Sasa veya Sasan Sasani sozcugunden geldigini one surmektedir Bir diger adlandirma olan Dimili ya da Dimili Dimilki seklindeki adlandirmalaraa iliskin Zaza dili uzerine arastirmalar yapan dil bilimci ve arastirmacilar Zaza dilinin tarihi Deylem bolgesinde konusulan Tatca Talisca Sengserce Simnanca Gilekce gibi dil ve lehceler ile yakinligina bagli olarak Dimili sozcugunun Deylem bolgesi ve Deylemliler ile baglantili oldugunu belirtmistir Dimili ve Zaza nin disinda Alevi Zazalar tarafindan kullanilan Kirmanc ve Zaza dilinin merkez lehcesinin konusuldugu bazi bolgelerde sinirli sekilde kullanilan Kirdi diger adlandirmalardir TarihceZazalar ile iliskilendirilen Part Imparatorlugu Sasanilerden once Iran i yoneten Kuzey Dogu Iran orjinli bir halk olup Windfuhr onlarin dillerinin Zaza diline cok yakin oldugunu belirtmektedir Iranli tarihci Kaveh Farrokh da Zazalar la Partlar in guclu bagi olduguna isaret etmektedir Alman dil bilimci Jost Gippert de benzer bicimde Zaza dili ile Orta Irani dil olan Partca arasinda cok yakin iliski oldugunu belirtmektedir Bazi arastirmacilara gore ise Zaza sozcugu Sasa veya Sasan kelimelerinden gelmektedir Bu noktada Zaza ismi ve Zaza dilinin Sasaniler in diline yakin oldugu Zazalar ve Zaza dilinin Sasani ya da Zazani imparatorlugunun ardili olarak kabul edildigi de belirtilmektedir Sasani Imparatorlugu nun yikilmasindan sonra Sasaniler in bircok savas yaptigi dusmani Bizanslilar in Kayzeri ele gecirdigi sinirlar ile Sasani nufusunuda icinde barindan bolgeyi 1071 e tarihine dek 400 yil elinde tuttu Friedrich Carl Andreas Karl Hadank Vladimir Minorski David N Mackenzie Artur Christensen ve William Burley Lockwood gibi Zazalar ve Zaza dili uzerine arastirmalar yapan dil bilimci ve arastirmacilar Zaza dilinin tarihi Deylem bolgesi Deylemi gt Dimili uzerinde konusulan diller ile yakindan iliskili oldugunu tespit edip Zazalarin kuzey Iran dan tarihi Deylem bolgesi uzerinden goc edip bugunku yasadiklari bolgeye geldiklerini belirtmistir Nitekim tarihi Deylem bolgesi uzerine bugun konusulan Tatca Talisce Gilekce Sengserce Simnanca ve Mazenderanca gibi dil ve lehceler Zaza diline en yakin dillerdir William Burley Lockwood David N Mackenzie Karl Hadank Artur Christensen gibi dilbilimci ve arastirmacilar Zazalarin kullandigi Dimili sozcugunun Dailemi Dailomi den geldigini ve Deylemli demek oldugunu ve Zaza halkinin Hazar Denizi nin guney kiyilarindaki Deylem den gocenlerin devami oldugunu atalarinin dilini gunumuze kadar koruyabildiklerini belirtmislerdir Zazalarin kullandigi Dimili sozcugunun Dailemi Dailomi den geldigini ve Deylemli demek oldugunu ve Zazalar in Hazar Denizi nin guney kiyilarindaki Deylem den gocenlerin devami oldugunu atalarinin dilini gunumuze kadar koruyabildigini soylemislerdir Behustin Kitabeleri nde Deylemlilerin konustuklari dil icin Zuzu denmistir DinZazalarin dini agirlikli olarak Islam dir Mezhep yogunlugu ise Sunnilik ve Alevilik tir Sunni kesim icerisinde kalan Zazalarin bir kismi Hanefi bir kismi da Safii dir Dersim asiretlerinden olusan Alevi Zazalar Kocgiri Zara Kangal Ulas Divrigi den Varto Hinis kismen Bingol yoresinde ayrica Kayseri nin Sariz ilcesinde mesken iken Sunni kesim icerisinde kalan Zazalar da Elazig Bingol Diyarbakir Siverek Adiyaman Aksaray Mutki Sason bolgelerinde yasamaktadirlar Ozellikle Alevi Sunni ve de Safii Hanefi farkliligi Zazalarda onemli sive ve kultur farkliligini da beraberinde getirmistir Folklor ve kulturZazalar diger Irani halklarla dil ve kultur baglaminda bircok ortak ozellik paylasirlar Soz konusu bu Irani halklarin dilleri ayni kokten gelmektedir ve bircok ortak sozcuk barindirmaktadirlar Sozcuklerin kokleri buyuk oranda aynidir renklerin sayilarin bitkilerin adlandirilmasinda benzer ortak sozcukler kullanilmaktadir Kilik kiyafet halk masallari gelenek gorenekler dini inanclar bayramlar pek cok noktada ortak ozellikler tasimaktadirlar Zazalar gecmiste butun Irani halklarda oldugu gibi irili ufakli cok sayida asiretlere bolunmustur fakat gunumuzde asiret yapisi ve kurallari hemen hemen yok olmustur Zazalar tarihsel olarak kirsal ve feodal bir hayat surmusler tarim ve hayvancilikla ugrasmistir Bu noktada Zazalarin yasadiklari Anadolu Yarimadasi nin dogusu tarih boyunca farkli bircok halkin yasadigi ve farkli devletlerin hukum surdugu bir cografya olmustur Bu durum ve yasadiklari cografyanin kulturel kesisimselligi nedeniyle Zazalar Anadolu nun dogu ve guneyinde yasayan diger komsu halklar olan Turkler Turkmenler Ermeniler Araplar ve Kurtler gibi farkli halklarla tarihsel olarak surekli kulturel etkilesim icinde olmustur Nitekim soz konusu kulturel etkilesim ortaya cikardigi kulturel yakinligin yani sira Zaza dilinin komsu diller ile bircok sozcuk alisverisinde bulunmasina neden olmustur Elazig Tunceli taraflarinda bazi koylerde kadinlar salvar baslarinda leceg veya pusi bellerine sal veya kusak giyerler Erkekler de takim salvar baslarina koseli sapka pusi veya desmal giyer ve bellerine de kusak baglarlar Bingol bolgesinde ise erkekler kulah genelde dini inanc amacli olarak kullanilmakta kadinlar ise carsaf ve salvar gitmektedir Baslica halk danslari Qeracor Devzer Cepki Fadiki Wiske Kilacep ve Bingol geneli kartal oyunu gibi dugun oyunlaridir Baslica yemekler Babiko bicik zervet keska helisa malez patila pesare sir bicika qatqatin chebelek dogma serun totur aw mawsta cirvila gibi genelde hamur urunu yemeklerdir Zazalar arasinda kutlanan baslica bayramlar ve onemli gunler sunlardir Rosane Remezani Ramazan Bayrami Hem Sunni hem Alevi Zazalar tarafindan kutlanmaktadir Rosane Qurbani Kurban Bayrami Hem Sunni hem Alevi Zazalar tarafindan kutlanmaktadir Kormiskan bayrami Bahar bayrami olarak Cermik ve Siverek Yoresi son zamanlarda hem Sunni hem Alevi Zazalar tarafindan kutlanmaktadir Mart ayinda Nevruz a denk gelmektedir Hawtemal bayrami Bir tur bahar bayrami olarak Tunceli yoresinde Mart ayinda Alevi Zazalar tarafindan kutlanmaktadir Hawtemalo Pil Buyuk Hawtemal Hawtemalo Qic Kucuk Hawtemal Qerecarseme Bir bahar bayrami yine Mart ayinda Alevi Zazalar tarafindan kutlanmaktadir Newe Marti Mart dokuzu Nevruz 22 Mart a denk gelir normal Nevruz dan bir gun sonradir Alevi Zazalar tarafindan kutlanir Gagand Yeni yil bayrami Daha cok Tunceli Kocgiri Varto yorelerinde yilbasi olarak 13 Ocak a yakin tarihlerde kutlanmaktadir Bu bayramda Rumi takvim esas alinmaktadir Tunceli de Alevi Zazalar tarafindan kutlanmaktadir Roce Xiziri Hizir orucu Alevi Zazalar tarafindan her yil Subat ayinin ikinci haftasinda 3 gun oruc tutulmaktadir Roce Imamu Muharrem Orucu Alevi Zazalar ve genel olarak diger Turkmen Kurt Aleviler tarafindan da tutulmaktadir Alevilik te cok onemli bir yeri vardir Yer isimleri Zazaistan Dogu Anadolu ile Guneydogu Anadolu bolgelerinin bir kismini olusturan ve Zaza halkinin yasadigi cografi bolgedir Zazaistan Erzincan Elazig Tunceli nin tamamini Sanliurfa Malatya Sivas Bitlis Bingol Erzurum Diyarbakir Mus un bir kismini kapsar Zazaistan adini ilk defa ortaya atan isim Ebubekir Pamukcu olmustur 1991 yilinda Isvec te Ebubekir Pamukcu tarafindan yayimlanan Raya Zazaistani Zazaistan Yolu Dergisi ilk kez Zazaistan teriminin kullanilmis oldugu dergidir Bazi yazar ve arastirmacilar Zaza adinin tarihi ile ilgili olabilecegini belirtmektedir Kimi kaynaklarda bu isim Zevezan Zuzaniye Zevazaniye veya Zavzan biciminde de yazilmaktadir Ibn al Athir ve Ibnu l Esir e 1160 1234 gore ise Zawzan Musul dan Ahlat yakinlarina kadar uzaniyor Azerbaycan tarafindan da Selmas a kavusuyordu 10 yy da Van Golunun guney kismina tekabul eden cografyaya bir donem Zawzan denmistir Dil bilimci David Neil MacKenzie de Zazalarin Iran Hazari ndan gelip Kurtlerin yerlesik oldugu bolgenin batisina yani simdi yerlesik olduklari bolgeye risksiz gecmis olmasi olasiliginin zayif olduguna isaret ederek baska bir varsayimi ele almak gerektigini vurgulamaktadir Onun varsayimi Zazalarin bugun Kurdistan in kalbi olarak kabul edilen yerde yani Van Golu nun guney ve batisindaki topraklarda yasadiklari ve kendilerinin ilerleyen Kurtlerce batiya gitmeye zorlandiklari varsayimidir Bu cografi adlara MS 10 ve 13 yuzyil arasinda El Mesudi Ibn Miskawaihi Yakut ve baskalarinda da rastlariz 13 yuzyilda henuz kullanilan bir addi Zaza koku korunursa bu ad Zazavan olarak dusunulmelidir 13 yuzyil cografyacilarindan Yakut 1225 te yazdigi Mu jam ul Buldan ii 957 adli eserinde Zawazan i Ermenistan daglari Khilat Ahlat SC Azerbaycan Diyarbekir ve Musul arasinda yer alan genis bir eyalet olarak tarif eder Behustin yazitlarinda Zazana adinda gecen bolge icin Bingol Universitesi nde 2011 yilinda yapilan Uluslararasi Zaza Tarihi ve Kulturu Sempozyumun da Zazana Hakkinda Tas yazitinin 20 Siiri nin hemen basinda Zazana diye bir yerin adi gecmektedir Bu eski farsca yazitta Zazana yukari Firat Havzasi bolgesi olarak tanimlamak icin kullanmaktadir Bu bolge gunumuzde Zaza Halki nin yasadigi yerleske alanlaridir denmistir Konuyla ilgili yayinlarI Uluslararasi Zaza Dili Sempozyumu 2011 11 Nisan 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde II Uluslararasi Zaza Tarihi ve Kulturu Sempozyumu 2012 7 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde 38 ra Ju Pelge Dr H Caglayan Tij Yayinlari Arslan Ilyas 2016 Verbfunktionalitat und Ergativitat in der Zaza Sprache 2 Aralik 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde Dissertation Universitat Dusseldorf Belge ve Taniklariyla Dersim Direnisleri M Kalman Nujen Yayinlar Blau Gurani et Zaza in R Schmitt ed Compendium Linguarum Iranicarum Wiesbaden 1989 3 88226 413 6 pp 336 40 About Daylamite origin of Zaza Guranis Dersim Jandarma Umum Komutanligi nin Raporu Kaynak Yayinlari Dersim Tarihi Ali Kaya Can Yayinlari Dersim de etnik kimlik Gulsun Firat Herkesin bildigi sir Dersim adli kitapta Iletisim Yay 2010 Dersim Yazilari Sait Ciya Tij Yayinlari Dersim Zaza Ayaklanmasinin Tarihsel Kokenleri Ebubekir Pamukcu Yon Yayincilik Dersim Zaza Tarihi Seyfi Cengiz Die Rolle des Bildungswesens beim Demokratisierungsprozess in der Turkei unter besonderer Berucksichtigung der Dimili Kirmanc Zaza Ethnizitat Kahraman Gunduzkanat LIT Verlag Munster 1997 Die Schwache der Turkischen Arbeiterbewegung im Kontext der nationalen Bewegung 1908 1945 Huseyin Caglayan Frankfurt 1995 Die Rolle des Bildungswesens beim Demokratisierungsprozess in der Turkei unter besonderer Berucksichtigung der Dimili Kirmanc Zaza Ethnizitat Kahraman Gunduzkanat LIT Verlag Munster 1997 Faruk Iremet Stockholm 1996 Iremet Yayinlari Kird Kirmanc Dimili veya Zaza Kurtleri 1 Mayis 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde Malmisanij Deng Yayinlari Istanbul 1996 Kule 38i Munzur Cem Peri Yayinlari Kurt Asiretleri Uzerine Sosoyolojik Tetkikler Ziya Gokalp Sosyal Yayinlar Istanbul 1992 Kurtluk Turkluk Alevilik Etnik ve Dinsel Kimlik Mucadeleleri Prof Dr Martin von Bruinessen Istanbul 1999 Turk Toplumunda Zazalar ve Kurtler Prof Orhan Turkdogan Timas Yayinlari Turkiye de Etnik Topluluklar Peter Alford Andrews tumzamanlar yay Turkiye nin Etnik Yapisi Ali Tayyar Onder Fark Yayinlari Zazalar ve Kizilbaslar Nazmi Sevgen Kalan Yayinlari Zaza Kurtler Mehmed S Kaya Cevirenler K Atas M S Akgonul Rupel Basim Yayin Istanbul 2014 Zazalar Uzerine Sosyolojik Tetkikler H Resit Tankut Kalan Yayinlari Zazalar Tarih Kultur ve Kimlik Ercan Caglayan Istanbul Bilgi Universitesi Yayinlari Istanbul 2016 Zazalar Tarihi Kulturel ve Sosyal Yapi Serdar Karabulut Izmit Altinkalem Yayinlari 2013Kaynakca Endangered Language Alliance 14 Haziran 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Ocak 2023 Duus EDT Extra D Durk Gorter Guus Extra The Other Languages of Europe Demographic Sociolinguistic and Educational Perspectives Multilingual Matters 2001 ISBN 1 85359 509 8 p 415 Cites two estimates of Zaza speakers in Turkey 1 000 000 and 2 000 000 respectively Accessed online 21 Ekim 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde at Google book search a b c Bugun Bingol Tunceli Diyarbakir Elazig ve Erzincan Zazalar in yogun olarak yasadigi yerlerdir Bunun disinda asagidaki ilcelerde Zazalar in kismen yerlesik oldugu gorulur Varto Mus Hizan Mutki Bitlis Sason Batman Hinis Tekman Cat ve Askale Erzurum Poturge Malatya Gerger Samsat Adiyaman Siverek Bucak Urfa Zara Ulas Divrigi Sivas Sariz Kayseri ve Ekecik Aksaray TDV Islam Ansiklopedisi 30 Ekim 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 13 Ekim 2020 Ergul Emre Atlas 16 Nisan 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 14 Ekim 2020 iranicaonline org 29 Nisan 2011 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 3 Kasim 2020 Dr Mehemed Malmisanij The Kirmanjki Zazaki Dialect of Kurdish Language and the Issues It Faces The Cambridge History of the Kurds 29 Haziran 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde Cambridge University Press 2021 pp 663 684 Bilal Zilan Tarixe Xonamekerdise Kirdan II Uluslararasi Zaza Tarihi ve Kulturu Sempozyumu 4 6 Mayis 2012 Bingol Universitesi Yayinlari 2012 s 367 vd Kausen Ernst Zaza http zazaki de deutsch aufsaezte kausen Zaza pdf 15 Agustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Zaza Endangered Language Alliance 18 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 4 Mayis 2022 Yetkin Murat 18 Kasim 2019 Turkiye de kac Kurt kac Sunni kac Alevi yasiyor Yetkin Report 23 Aralik 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 23 Aralik 2023 Aktan Sertac 3 Mayis 2019 KONDA dan dikkat ceken arastirma Turkiye nin nufusu 100 kisi olsaydi Euronews 23 Aralik 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 23 Aralik 2023 Turkiye de Toplumsal Cinsiyet Raporu 4 Aralik 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde KONDA November 2019 Zazaca Dunu Bugunu ve Yarini Zeynep Arslan PDF 3 Kasim 2021 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 22 Kasim 2020 12 Eylul 1980 Darbesi sonrasi Turkiye den goc PDF 29 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 22 Kasim 2020 Zazalar Tarihi Kulturel ve Sosyal Yapi S Karabulut SAS el Palevi Altin Kalem Yayinlari Izmit 2013 Keskin Mesut Zazaca Uzerine Notlar 29 Mayis 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde Paul L 1998 The position of Zazaki among West Iranian languages Old and Middle Iranian Studies 163 176 Lutwig Paul Zazaki Gernot Windfuhr Iranian Languages Routledge 2012 ISBN 978 0 7007 1131 4 Chapter Nine DIMLi Encyclopaedia Iranica 18 Mayis 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 15 Ocak 2024 a b Paul Ludwig 2009 The Iranian Languages Zazaki Ingilizce Routledge ISBN 9780203641736 16 Ocak 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 16 Ocak 2024 a b Keskin Mesut 2012 Orta ve Eski Irani Dillerin Zazacaya Tuttusu Isik ResearchGate Open Publishing 15 Ocak 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 4 Aralik 2023 Pamukcu F 2011 Zazacada Dilbilgisi Zamanlari Varol M Editor I Uluslararasi Zaza Dili Sempozyumu 13 14 Mayis 2011 Bingol Bingol Universitesi Yayinlari 291 Gippert Jost 4 Mayis 1996 Zazaca nin Tarihsel Gelisimi 26 Ocak 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 26 Ocak 2024 Arslan Ilyas 2022 Ezafe Genitive in Zaza Language 10 1 Journal of Social Sciences of Mus Alparslan University 14 Subat 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 14 Subat 2024 Degirmenci Nihat 2017 Yeni Farsca ve Zazaca Arasindaki Ortak Sozcukler Etimolojisi PDF Doktora Tezi Istanbul Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Dogu Dilleri Ve Edebiyatlari Anabilim Dali Fars Dili Ve Edebiyati Bilim Dali 14 Subat 2024 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 14 Subat 2024 Schwartz Martin 2008 Iranian L and Some Persian and Zaza Etymologies 12 2 Iran amp the Caucasus 14 Subat 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 14 Subat 2024 Degirmenci Nihat 2020 Farsca ve Zazacada l gt r ses degisimi 13 Dogu Esintileri 23 Ekim 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 14 Subat 2024 Comrie Bernard 1990 The Major Languages of South Asia the Middle East and Africa PDF Ingilizce Routledge 14 Subat 2024 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 14 Subat 2024 a b Eren Hidir 2019 Huseyin Caglayan Mesut Ozcan Ed Zazalarin Kendilerini Adlandirmalari Uzerine Kisa Bir Deneme Tarihsel ve Sosyolojik Gelisimi Ile Zazaca Tarih Edebiyat Cografya Folklor Ankara Kalan Yayinlari ss 87 93 16 Ocak 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 16 Ocak 2024 KB1 bakim Editorler parametresini kullanan link a b Keskin Mesut 2015 Zaza Dili Zaza Language 1 1 Bingol Universitesi Yasayan Diller Enstitusu Dergisi ss 93 114 17 Aralik 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 16 Ocak 2024 Yasar ARATEMUR Arkaik Kaynaklardan Modern Kaynaklara Zazaca ve Zazalar I Uluslararasi Zaza Dili Sempozyumu 13 14 Mayis2011 Bingol Universitesi Yayinlari Bingol 2011 s 227 246 Schmitt Rudiger Altpersische Inschriften der Achameniden Wiesbaden 2009 Christian Leschke Zazai In Rainer Vollkommer Kunstlerlexikon der Antike Nikol Hamburg 2007 S 963 Mehmet Aydar Zazaca Turkce Sozluk 1 baski Istanbul 2003 s 11 a b Karabulut S 2013 Zazalar Tarihi Kulturel ve Sosyal Yapi Izmit Altinkalem Yayinlari 29 30 a b Werner E 2017 Rivers and Mountains A Historical Applied Anthropological and Linguistical Study of the Zaza People of Turkey including an Introduction to Applied Cultural Anthropology Kasim 2017 Eren Hidir 2019 Huseyin Caglayan Mesut Ozcan Ed Zazalarin Kendilerini Adlandirmalari Uzerine Kisa Bir Deneme Tarihsel ve Sosyolojik Gelisimi Ile Zazaca Tarih Edebiyat Cografya Folklor Ankara Kalan Yayinlari ss 87 93 16 Ocak 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 23 Ocak 2024 KB1 bakim Editorler parametresini kullanan link Fahri Pamukcu Gramere Zazaki Vejiyaise Tiji Istanbul 2011 s 31 DIMLi Encyclopaedia Iranica 18 Mayis 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 22 Ocak 2024 a b Glottolog Family Zaza 6 Kasim 2018 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 1 Aralik 2021 Paul Ludwig 1998 The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages PDF Iran Chamber Open Publishing Erisim tarihi 4 Aralik 2023 a b Henning W B The Ancient Language of Azerbaijan TPhS 157 77 1954 Mitteliranisch in Handbuch der Orientalistik 1 1 20 130 a b Language of Azerbaijan Transactions of the philological Society 53 1 157 177 s 175 Keskin Mesut 2012 ResearchGate Open Publishing 15 Ocak 2024 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 4 Aralik 2023 a b Ehsan Yar Shater 1990 Iranica Varia Papers in Honor of Professor Ehsan Yarshater Leiden E J Brill s 267 ISBN 90 6831 226 X a b Garnik Asatrian Dimli Encyclopedia Iranica 17 Mayis 2013 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 25 Nisan 2013 a b Bruinessen Agha Shaikh and State s 48 a b V Minorsky Daylam Encyclopedia of Islam yeni baski cilt II Leiden 1960 s 189 194 Selcan Zulfu 2011 Zaza Dilinin Tarihi Gelisimi PDF I Uluslararasi Zaza Dili Sempozyumu Bingol Universitesi Yayinlari ss 111 142 16 Ocak 2024 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 16 Ocak 2024 Windfuhr G 2009 Dialectology VeTopics G Windfuhr The Iranian languages s 5 43 NY Routledge Farrokh K 2007 Shadows in the desert ancient Persia at war New York Osprey Publishing MidlveHouse J Gippert Die historische Entwicklung der Zaza Sprache in Ware Nr 10 Nov 1996 Frankfurt a a b DIMLi Encyclopaedia Iranica 18 Mayis 2023 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 23 Ocak 2024 Foundation Encyclopaedia Iranica Welcome to Encyclopaedia Iranica iranicaonline org 10 Nisan 2010 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 20 Mayis 2023 a b c Les Dialects D avroman Et De Pewa A Christensen 1921 Kopenhag a b c W B Lockwood A Panorama of Indo European Languages London 1972 a b John A Shoup Ethnic Groups of Africa and the Middle East Paul Ludwig 2009 The Iranian Languages Zazaki Ingilizce Routledge ISBN 9780203641736 16 Ocak 2024 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 16 Ocak 2024 Paul Ludwig 1998 The Pozition of Zazaki the West Iranian Languages PDF Iran Chamber Open Publishing Erisim tarihi 4 Aralik 2023 Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link V Minorsky Daylam La Domination des Dailamites Paris 1932 Behustin Kitabeleri nde Deylemlilerin dili 27 Mart 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 29 Nisan 2020 Perslerin Behistun Kitabelerinde Deylemlilerin konustugu dilin adi Zuzu bugunun anlamiyla Zaza I Melikof age s 106 Zazalardaki Halk Inanislarinin Dinler Tarihi Acisindan Degerlendirilmesi PDF 2 Subat 2023 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 2 Subat 2023 Keskin Mesut Zaza Dili Bingol Universitesi Yasayan Diller Enstitusu Dergisi 1 1 Subat 2015 93 114 Zazaistan haritasi 11 Mart 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 11 Agustos 2016 Desmala Sure Almanya No 9 Aralik 1993 s 25 33 Dogan Avcioglu Turklerin Tarihi Tekin Yayinevi c 4 s 1524 V Minorsky Kurtler Islam Ansiklopedisi nde Milli Egitim Bakanligi Yayinlari Istanbul 1979 c 6 s 1093 30 Haziran 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 29 Haziran 2020 Mac Kenzie Kurdic Dialect Studies London 1981 G R Driver The Dispersion of the Kurds In Ancient Times JRAS Ekim 1921 I Uluslararasi Zaza Dili Sempozyumu Bingol Universitesi Yayinlari Bingol 2011Dis baglantilarZazader org 13 Mayis 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde Zaza Dil ve Kultur Dernegi Zazaki de 25 Subat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde Zazalar ve Zaza Dili uzerine kultur tarih ve edebi bilgi sitesi Zazaki net 1 Agustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde Zazaca ve Zazalar ile ilgili kulturel tarihi ve edebi bilgi sitesi Zazalar ve Zaza Dili uzerine kultur tarih ve edebi bilgi sitesi ZazaPress 12 Subat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde Zaza Dili ve kultur dergisi Frankfurt Zaza Dil Enstitusu resmi site