Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Lale (Tulipa), zambakgiller (Liliaceae) familyasından Tulipa cinsini oluşturan güzel çiçekleri ile süs bitkisi olarak yetiştirilen, soğanlı, çok yıllık otsu bitki türlerinin ortak adı.
| Lale | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 Lale çiçeği | ||||||||||||
| Biyolojik sınıflandırma | ||||||||||||
| ||||||||||||
Çeşitlilik | ||||||||||||
| 100 tür |
Anavatanı Pamir, Hindukuş ve Tanrı dağlarıdır. Türkler göçleri esnasında bu bitkinin soğanlarını Anadolu'ya getirmiştir. 1500'lü yıllarda Avrupa'ya Anadolu'dan giden lale özellikle Hollanda'da çok yaygındır. Soğanlarının üzerinde zarımsı bir örtü bulunur. Etli ve yeşil 2-8 yaprağı vardır. Çiçekler, saplar ucunda çoğunlukla bir, bazen ikidir.Kırmızı, sarı ve ara tonlarda renklere sahiptir.
16. yüzyılda Kanuni Sultan Süleyman tarafından 'na gönderilen laleler, ilk başta Hollandalıları ve kısa zaman içerisinde tüm Avrupalıları hayranlık içinde bırakmışlardır. Böylece günümüze kadar dünyanın en fazla lale üreten ülkesi Hollanda olmuştur.
Etimolojisi
"Lale" adı, Türkçeye Farsçada "gelincik" ya da "Anemon" anlamına gelen لاله (lāle) kelimesinden geçmiştir ki bu kelimenin de kökeni Eski Farsçada "kırmızı şey" anlamına gelen "alālag" sözcüğüdür. Farsçada ve Osmanlıcada kırmızı anlamına gelen "lâl" kelimesi de aynı kökten gelmektedir.
"Lale" sözcüğü, esasen "gelincik veya Manisa lalesi" anlamına gelirken anlam kaymasına uğrayarak 17. yy'dan itibaren bugünkü anlamını almıştır. Günümüzde lale adı verilen Tulipa cinsi bitki, 17. yy'dan önce Türkiye'de görülmemiştir.
Kültürel açıdan lale
Lale, özellikle Doğu kültür ve mitolojilerinde özel bir yere sahiptir. Edebi eserlerde sıkça kullanılmasının yanı sıra mitolojilerde de lalenin ortaya çıkışına dair farklı ve çok çeşitli hikâyeler bulunmaktadır. Bunların en ünlüsü ve özellikle doğu edebiyatında en sık kullanılanı Pers mitolojisindeki lalenin kökeni söylencesidir. Bu söylenceye göre yaprağın üstündeki bir çiğ tanesine yıldırım düşmüş, böylece çiğ tanesi ve yaprak alev almıştır. Daha sonra donarlar ve lale meydana gelir. Bu hikâyeden yola çıkarak, lale çiçeğinin ortasındaki koyuluğun bu yanma işleminin sonucu olduğuna inanılırdı.
Bahçıvanlık alanında sınıflandırma
Bahçıvanlıkta laleler, çiçek morfolojilerine ve bitki boyutlarına göre 15 gruba ayrılır.
- Single Early - Fincan şeklinde 8 cm'den uzun olmayan tek çiçeğe sahiptir. Orta sezondan önce çiçeklenme gösterir. Toplam uzunluğu 15–45 cm arasındadır.
- Double Early - Kase şeklinde ve 8 cm uzunluğunda iki çiçeğe sahiptir. Genel olarak 30–40 cm arasında gelişir.
- Triumph : Fincan şeklinde ve 6 cm genişliğinde tek çiçeğe sahiptir. Geç sezonun ortalarında 35–60 cm'ye kadar gelişir.
- Darwin Hybrid - Oval bir şekilde 8 cm genişliğinde tek çiçeğe sahiptir. Geç sezonun ortalarında 50–70 cm'ye kadar gelişir. Bu grup aşağıda yazılan Single Late grubundaki büyük Darwin laleleriyle karıştırılmamalıdır.
- Single Late - Çiçekleri kadeh veya fincan şeklinde olup 8 cm genişliğindedir. Bazılarının sapında birden çok çiçek vardır. Geç sezonda 45–75 cm'ye kadar gelişir.
- Lily-Flowered (Zambak Çiçekli) - Çiçekler ayrık, dar ve benekli orta kısma sahiptir. Önceleri eski Darwin grubunda bulunan bu çiçekler 1958 yılında kendi gruplarına sahip olmuşlardır.
- Fringed (Püsküllü)
- Viridiflora
- Rembrandt
- Parrot - Genellikle Sarı kırmızı ve zambak türlerine benzemektedir. Alaca renklere sahiptir.
- Double Late - Büyük ve ağır çiçeklere sahiptir.
- Kaufmanniana - Nilüfer çiçeği şeklinde laledir.
- Fosteriana
- Greigii - Yeşil yaprakları kahverengi beneklidir.
- Species
- Çokçiçekliler - Resmi bir grup değildir. Bu gruptaki lale türleri yukarıdaki 15 gruptan herhangi birisine aittir ama tek bir lale soğanından birden fazla çiçeklenme gerçekleştiği için ayrı bir grupmuş gibi gösterilir.
Çiçeklenme zamanına göre sınıflandırılması da şöyledir:
- Erken Sezon - Single Early, Double Early, Greigii, Kaufmanniana, Fosteriana, Species
- Orta Sezon - Darwin Hybrid, Triumph, Parrot
- Geç Sezon - Single Late, Double Late, Viridiflora, Lily-flowered, Fringed, Rembrandt
Türler
- Tulipa armena
- Tulipa agenensis
- Tulipa aucheriana
- Tulipa biflora
- Tulipa borszczowii
- Tulipa butkovii
- Tulipa carinata
- Tulipa celsiana
- Tulipa clusiana
- Tulipa cretica
- Kıbrıs lalesi (Tulipa cypria)
- Tulipa dasystemon
- Tulipa didieri
- Tulipa dubia
- Tulipa edulis
- Tulipa ferganica
- Tulipa gesneriana
- Tulipa goulimyi
- Tulipa greigii
- Tulipa grengiolensis
- Tulipa heterophylla
- Tulipa hoogiana
- Tulipa humilis
- Tulipa iliensis
- Tulipa ingens
- Tulipa julia
- Tulipa kaufmanniana
- Tulipa kolpakowskiana
- Tulipa kuschkensis
- Tulipa lanata
- Tulipa lehmanniana
- Tulipa linifolia
- Tulipa marjolettii
- Tulipa mauritania
- Tulipa micheliana
- Tulipa montana
- Tulipa orphanidea
- Tulipa ostrowskiana
- Tulipa platystigma
- Tulipa polychroma
- Tulipa praecox
- Tulipa praestans
- Tulipa primulina
- Tulipa pulchella
- Tulipa retroflexa
- Tulipa saxatilis
- Tulipa sharonensis
- Tulipa sprengeri
- Tulipa stapfii
- Tulipa subpraestans
- Tulipa sylvestris
- Tulipa systola
- Tulipa tarda
- Tulipa tetraphylla
- Tulipa tschimganica
- Tulipa tubergeniana
- Tulipa turkestanica
- Tulipa undulatifolia
- Tulipa urumiensis
- Tulipa urumoffii
- Tulipa violacea
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ King, Michael (2005). Gardening with Tulips. Portland, OR: Timber Press. s. 16. ISBN .
- ^ a b lale 30 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . - Nişanyan Sözlük, 29 Haziran 2020'de erişilmiştir.
- ^ Brickell, Christopher, and Judith D. Zuk. 1997. The American Horticultural Society A–Z encyclopedia of garden plants. New York, N.Y.: DK Pub. page 1028.
- ^ "Tulips". The Plant Expert. 2008-10-15. Retrieved 2012-03-14.
- ^ Pavord, A., The Tulip, Bloomsbury, 1999, p352
- ^ The Western Garden Book (Third ed.). Menlo Park, CA: Lane Magazine & Book Company. June 1972. pp. 448.
- ^ Jauron, Richard. "Iowa State University: Tulip Classes". Ipm.iastate.edu. Retrieved 2012-03-14.
Dış bağlantılar
| Wikimedia Commons'ta lale ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
- Lale Çılgınlığı. Mike Dash, 2000. Three Rivers Press, New York. İnceleme
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Lale Tulipa zambakgiller Liliaceae familyasindan Tulipa cinsini olusturan guzel cicekleri ile sus bitkisi olarak yetistirilen soganli cok yillik otsu bitki turlerinin ortak adi LaleLale cicegiBiyolojik siniflandirmaAlem PlantaeSube Magnoliophyta Kapali tohumlular Sinif Liliopsida Bir cenekliler Takim LilialesFamilya Liliaceae Zambakgiller Cins Tulipa L Cesitlilik100 turPazarda satilan laleler Anavatani Pamir Hindukus ve Tanri daglaridir Turkler gocleri esnasinda bu bitkinin soganlarini Anadolu ya getirmistir 1500 lu yillarda Avrupa ya Anadolu dan giden lale ozellikle Hollanda da cok yaygindir Soganlarinin uzerinde zarimsi bir ortu bulunur Etli ve yesil 2 8 yapragi vardir Cicekler saplar ucunda cogunlukla bir bazen ikidir Kirmizi sari ve ara tonlarda renklere sahiptir 16 yuzyilda Kanuni Sultan Suleyman tarafindan na gonderilen laleler ilk basta Hollandalilari ve kisa zaman icerisinde tum Avrupalilari hayranlik icinde birakmislardir Boylece gunumuze kadar dunyanin en fazla lale ureten ulkesi Hollanda olmustur Etimolojisi Lale adi Turkceye Farscada gelincik ya da Anemon anlamina gelen لاله lale kelimesinden gecmistir ki bu kelimenin de kokeni Eski Farscada kirmizi sey anlamina gelen alalag sozcugudur Farscada ve Osmanlicada kirmizi anlamina gelen lal kelimesi de ayni kokten gelmektedir Lale sozcugu esasen gelincik veya Manisa lalesi anlamina gelirken anlam kaymasina ugrayarak 17 yy dan itibaren bugunku anlamini almistir Gunumuzde lale adi verilen Tulipa cinsi bitki 17 yy dan once Turkiye de gorulmemistir Kulturel acidan laleLale ozellikle Dogu kultur ve mitolojilerinde ozel bir yere sahiptir Edebi eserlerde sikca kullanilmasinin yani sira mitolojilerde de lalenin ortaya cikisina dair farkli ve cok cesitli hikayeler bulunmaktadir Bunlarin en unlusu ve ozellikle dogu edebiyatinda en sik kullanilani Pers mitolojisindeki lalenin kokeni soylencesidir Bu soylenceye gore yapragin ustundeki bir cig tanesine yildirim dusmus boylece cig tanesi ve yaprak alev almistir Daha sonra donarlar ve lale meydana gelir Bu hikayeden yola cikarak lale ciceginin ortasindaki koyulugun bu yanma isleminin sonucu olduguna inanilirdi Bahcivanlik alaninda siniflandirmaBahcivanlikta laleler cicek morfolojilerine ve bitki boyutlarina gore 15 gruba ayrilir Single Early Fincan seklinde 8 cm den uzun olmayan tek cicege sahiptir Orta sezondan once ciceklenme gosterir Toplam uzunlugu 15 45 cm arasindadir Double Early Kase seklinde ve 8 cm uzunlugunda iki cicege sahiptir Genel olarak 30 40 cm arasinda gelisir Triumph Fincan seklinde ve 6 cm genisliginde tek cicege sahiptir Gec sezonun ortalarinda 35 60 cm ye kadar gelisir Darwin Hybrid Oval bir sekilde 8 cm genisliginde tek cicege sahiptir Gec sezonun ortalarinda 50 70 cm ye kadar gelisir Bu grup asagida yazilan Single Late grubundaki buyuk Darwin laleleriyle karistirilmamalidir Single Late Cicekleri kadeh veya fincan seklinde olup 8 cm genisligindedir Bazilarinin sapinda birden cok cicek vardir Gec sezonda 45 75 cm ye kadar gelisir Lily Flowered Zambak Cicekli Cicekler ayrik dar ve benekli orta kisma sahiptir Onceleri eski Darwin grubunda bulunan bu cicekler 1958 yilinda kendi gruplarina sahip olmuslardir Fringed Puskullu Viridiflora Rembrandt Parrot Genellikle Sari kirmizi ve zambak turlerine benzemektedir Alaca renklere sahiptir Double Late Buyuk ve agir ciceklere sahiptir Kaufmanniana Nilufer cicegi seklinde laledir Fosteriana Greigii Yesil yapraklari kahverengi beneklidir Species Cokcicekliler Resmi bir grup degildir Bu gruptaki lale turleri yukaridaki 15 gruptan herhangi birisine aittir ama tek bir lale soganindan birden fazla ciceklenme gerceklestigi icin ayri bir grupmus gibi gosterilir Ciceklenme zamanina gore siniflandirilmasi da soyledir Erken Sezon Single Early Double Early Greigii Kaufmanniana Fosteriana Species Orta Sezon Darwin Hybrid Triumph Parrot Gec Sezon Single Late Double Late Viridiflora Lily flowered Fringed RembrandtTurlerLaleTulipa armena Tulipa agenensis Tulipa aucheriana Tulipa biflora Tulipa borszczowii Tulipa butkovii Tulipa carinata Tulipa celsiana Tulipa clusiana Tulipa cretica Kibris lalesi Tulipa cypria Tulipa dasystemon Tulipa didieri Tulipa dubia Tulipa edulis Tulipa ferganica Tulipa gesneriana Tulipa goulimyi Tulipa greigii Tulipa grengiolensis Tulipa heterophylla Tulipa hoogiana Tulipa humilis Tulipa iliensis Tulipa ingens Tulipa julia Tulipa kaufmanniana Tulipa kolpakowskiana Tulipa kuschkensis Tulipa lanata Tulipa lehmanniana Tulipa linifolia Tulipa marjolettii Tulipa mauritania Tulipa micheliana Tulipa montana Tulipa orphanidea Tulipa ostrowskiana Tulipa platystigma Tulipa polychroma Tulipa praecox Tulipa praestans Tulipa primulina Tulipa pulchella Tulipa retroflexa Tulipa saxatilis Tulipa sharonensis Tulipa sprengeri Tulipa stapfii Tulipa subpraestans Tulipa sylvestris Tulipa systola Tulipa tarda Tulipa tetraphylla Tulipa tschimganica Tulipa tubergeniana Tulipa turkestanica Tulipa undulatifolia Tulipa urumiensis Tulipa urumoffii Tulipa violaceaAyrica bakinizLale devri Lale cilginligiKaynakca King Michael 2005 Gardening with Tulips Portland OR Timber Press s 16 ISBN 0 88192 744 9 a b lale 30 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde Nisanyan Sozluk 29 Haziran 2020 de erisilmistir Brickell Christopher and Judith D Zuk 1997 The American Horticultural Society A Z encyclopedia of garden plants New York N Y DK Pub ISBN 0 7894 1943 2 page 1028 Tulips The Plant Expert 2008 10 15 Retrieved 2012 03 14 Pavord A The Tulip Bloomsbury 1999 p352 ISBN 0 7475 4296 1 The Western Garden Book Third ed Menlo Park CA Lane Magazine amp Book Company June 1972 pp 448 Jauron Richard Iowa State University Tulip Classes Ipm iastate edu Retrieved 2012 03 14 Dis baglantilarWikimedia Commons ta lale ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir Lale Cilginligi Mike Dash 2000 Three Rivers Press New York Inceleme