Murad Acı

Murad Eskenderoviç Adjiev (1994 yılından beri “Murad Adji” adını kullanmaktadır; 9 Aralık 1944, Moskova - 7 Mart 2018), Sovyet ve Rus bilim insanı, türkolog, araştırmacı yazar. Kadim Türklerin ana vatanı Altay’dan başlayan Büyük Kavimler Göçü tezinin müellifi. Coğrafyacı, Doktorasını iktisat alanında yapmıştır. Doçent. Kumuk kökenli.

Murad Adji
Аджиланы Мурад Эскендерны уланы
Doğum	9 Aralık 1944  Moskova
Ölüm	07 Mart 2018 (73 yaşında) Moskova
Milliyet	Kumuk
Vatandaşlık	SSCB, Rusya.
Alma mater	Moskova Devlet Üniversitesi Coğrafya Fakültesi
Meslek	Araştırmacı yazar, Sovyet ve Rusya Bilim İnsanı, Türkolog.
Resmî site	http://www.adji.ru

Özgeçmiş

Bilimsel Faaliyetleri

1964 yılında Moskova Devlet Üniversitesi, Coğrafya Fakültesi Kuzey Araştırmaları Bölümü’nde eğitimine başlamıştır. 1969 yılında Moskova Devlet Üniversitesi’nden mezun olmuştur. Sovyetler Birliği Devlet Planlama Teşkilatı Üretim Kaynakları Kurulu’nda görev yapmıştır. Ülkenin yeni kuzey bölgelerini araştırma amacıyla başladığı Doktora Programı kapsamında üretim kaynakları ve kullanım alanları üzerinde inceleme yapmıştır. Doktora öğrenciliği sırasında Saha’da altın maden yataklarında sondajcı olarak çalışmıştır. Daha sonraları da işi gereği Kuzey’e ve Sibirya’ya defalarca seyahatlerde bulunmuştur. 1973 yılında “Sovyetler Birliği’nin İnşaat Endüstrisi Temelli Kuzeydoğu Sanayisinin Gelişim Süreci Modellenmesi ve Optimizasyonu” adlı Doktora Tezini savunmuştur. Doktora Tezi danışmanı Profesör V. F. Burhanov’dur.

Doktora sonrası Sovyetler Birliği Metalürji Bakanlığı’nda Devlet Planlama Dairesinde görev yapmıştır. Sibirya’nın keşfinin coğrafî ve iktisadî meselelerini araştırmış, yeniden inşasının sosyal süreçleriyle ilgilenmiştir. 1975 yılından itibaren yaklaşık 15 yıl boyunca SSCB Maliye ve Ekonomi Açıköğretim Enstitüsü’nde İktisat Coğrafyası dersleri vermiştir. Eğitim-öğretim faaliyetlerinin yanı sıra bilimsel araştırmalarına da devam etmiştir: ülkenin kuzey bölgesi ile Sibirya ve Uzak Doğu’nun Araştırmalarında yer almıştır. Sibirya’nın keşfi, Baykal-Amur Demir Yolları inşaatı, Sibirya’nın bölgesel üretim yapıları ve enerji tasarrufu teknolojileri ile ilgili yayınları bu döneme aittir. 1976 yılında XXIII. Uluslararası Coğrafya Kongresi’ne katılmıştır. 1970’li yıllarda Adjiev’in çalışmaları, Sovyet Kuzey Araştırmaları’nın duayeni ünlü bilim insanı G. A. Agranat’ın dikkatini çekmiştir. Agranat, “Kuzey Araştırmaları Gerçeği ve İmkânları: Küresel Deneyim” adlı monografisinde Adjiev’in ilk defa 1976 yılında “bu bölgede yaşayan insanların ve üretiminin toplam enerji tüketiminin sentez göstergesi olarak Kuzey sınırlarının kullanımı ile ilgili ortaya koyduğu fikirlerinin çok ilginç olduğunu” belirtmiştir. Agranat’ın belirttiği gibi, maalesef bu teklif uygulama aşamasına gelecek kadar tamamlanamamıştır.

Yeni bölgelerin keşfi araştırmalarına katkıda bulunan Adjiev’in çalışmaları 1970-80’li yılların bilim ekolüne aittir. 1982 yılında millî Kurul için hazırlanmış olan Sovyet ve Doğu Avrupa Araştırmalarına (ABD) dair beyannamede Adjiev’in yayınları Sibirya ve Uzak Doğu’nun çağdaş iktisadî gelişimi araştırmaları için bibliyografik listeye dâhil edilmiştir. Günümüzde de birçok Doktora Tezi ve Profesörlük unvanı için şart olan 2. Doktora tezlerinde Adjiev’in çalışmalarına atıflarda bulunulmaktadır. Adjiev, Baykal-Amur Demiryolu Anahattı (BAM) inşaatını yalnızca “Zabaykalskiy Özerk Bölgesinin ve Rusya’nın Uzakdoğu bölgesindeki demiryolu ağın yoğunluğunun hafifleten kaynak olarak görmemiş, aynı zamanda Güney Saha ve Kuzey Baykal’da yapılması planlanan maden yataklarının keşfi ve elde edilmesi için temel koşul olarak gören ekonomistlerden biri kabul edilmektedir.

Bilimsel faaliyetlerinin yanı sıra ülkenin önde gelen “Novıy Mir” (Yeni Dünya), “Vokrug Sveta” (Dünyanın Ekseninde), “Nauka i Jizn” (Bilim ve Hayat), “Znaniye-Sila” (Bilim Güçtür) dergilerinde çalışmış, bilimi popülarize etmiştir. Uzun yıllar boyunca “Na Suşe i na More” (Karada ve Denizde) adlı Edebî Coğrafî Almanak’ının Yayın Kurulu üyesi olarak çalışmıştır. 1983 yılında müellifin, yeni toprakların keşfi bağlamında bölgesel üretim kompleksleri ve demografik kaymalar konusunu kaleme aldığı Sibirya: XX. Yüzyıl adlı bilimsel popüler kitabı yayımlanmıştır. Adjiev, Sibirya’nın çoğu insanî olan üretim, bilim ve kültür meselelerinin iç içe girdiği bir merkez olduğunu göstermiştir. Fakat Adjiev’in de yazdığı gibi, Sibirya’nın keşfi sırasında devlet tarafından yapılan büyük ekonomik hataları dile getirmesinden dolayı,Sovyetler Birliği Komünist Partisi Merkez Komitesi’nin “kara listesine” alınmıştır. Bugünlerde bu kitap, Rusya’nın bazı üniversitelerinde tavsiye edilen veya ek kaynak olarak kabul edilen eserler listesine dâhil edilmiştir.

Akademik kariyerinden vazgeçmek zorunda bırakılmış olan Adjiev, tek başına Sibirya nehirlerinin derinliklerinde oluşan buzulların ve ağır suyun konsantrasyonunu araştırmaya devam etmiştir. Bu araştırmalarının neticesinde, nükleer yakıt olarak kullanılabilinen döteryum yataklarının söz konusu edildiği, doğadaki ağır suyun konsantrasyonu tezi meydana çıkmıştır. Hipotezin temel fikirlerini 1989 yılında "Buzul Araştırmaları" adlı bilimsel dergi ile bazı diğer bilimsel popüler dergilerde yayınlamıştır. “Daha önce açıklanmamış ve bilimsel olarak tanımlanmamış” olan bu ilginç hipotezin özü, uzmanların ilgisini çekmiştir. Doçent unvanı aldıktan sonra, 2. Doktora Tezi çalışmalarını bırakmaya zorlanan Adjiev, 1989 yılında "Vokrug Svetа" dergisinin Yayın Kurulu’nda çalışmaya başlamıştır.

Etnografik Faaliyetleri

Adjiev, “Vokrug Sveta” dergisine geçtikten sonra hem koordinatör, hem çalışan olarak geziler düzenleyip, çekimler yapmış, pek tanınmayan halkların yaşamları ile ilgili yazılar yazmıştır. Etnografik yazılarının kahramanları Evenler, Yakutlar, Talışlar, Lezgiler, Tabasaranlar, Karaçaylar, Kumuklar ve Perestroyka döneminde Sovyetler Birliği’nin diğer “kaybolmak” üzere olan halkları olmuştur.

Adjiev, 90’lı yılların başlarında da “sıcak” bölgelere yapılan gezilere katılır, Kafkasya’daki savaşlar ve askerî hareketler ile ilgili yazılar yazar. Adjiev’in ileriki yıllarda öne çıkan faaliyetlerinin alanını belirleyecek yeni konulara ilgisi bu dönemlerde uyanır. O, azınlık olarak tanımlanan Karaçay ve Balkar halkları gibi mensup olduğu Kumuk halkının tarihi ile de ilgilenmeye başlar. Bu halkların tarihi XIX. yüzyıldan, Kafkasya’nın istilasından itibaren başlatılmaktadır. Adjiev, makalelerini bu halkların kadim geçmişini araştırmaya hasreder.

Adjiev, 1991 yılında “Hukuk ve Etnos” konulu Uluslararası Sempozyumda Etnografya alanında yaptığı araştırmalarının neticelerini ortaya koyar. Adjiev’in Kumuklar örneğinde yaptığı “Sovyetler Birliği Devleti’nin Nüfus Yapısında Etnik Öztanımlama Meseleleri” adlı bildirisinde, kadim Türkler’in etnogenez sorunları, yaşadıkları düşünülen Deşt-i Kıpçak Devleti’nin coğrafî sınırları, devlet yapısı ve kültürü incelenmektedir. Bu bilimsel bildirinin ana fikri “Biz – Polovets Soyundanız!” adlı kitabının temelini oluşturmuştur. Bu eserde ortaya konulan sorular hoş karşılanmamış ve yukarıdan gelen emirle 1992 yılında Adjiev’in ‘‘Vokrug Sveta’’ dergisindeki işine son verilmiştir.

Kavimler Göçü ve Türkoloji

“Vokrug Sveta” dergisinden ayrıldıktan sonra Adjiev tek başına Deşt-i Kıpçak (Büyük Bozkır, Polovets Bozkırı) ülkesi araştırmalarına devam etmiştir. Adjiev, 2000 yıl önce Altay’da oluşan Kavimler Göçü hipotezini ortaya koyarak tahmin edilen göç aşamalarını zaman bağlamında incelemiş ve bu göçün güzergâhını coğrafî haritalara taşımıştır. Adjiev’e göre, I. binyılda göç ve yeni toprakların keşfi neticesinde Baykal’dan Atlantik’e kadar, Sibirya’nın ve çağdaş Rusya’nın büyük bir kısmını ihtiva eden Deşt-i Kıpçak ülkesi kurulmuştur. Adjiev, araştırmalarının neticelerini 1994 yılında "Polın’ Polovetskogo Polya" (Kaybolan Millet. Deşt-i Kıpçak Medeniyeti) adlı kitabında Kumukların, Karaçayların, Balkarların, Rusya Kazaklarının, Kazakistan’daki Kazakların, Tatarların, Çuvaşların, Yakutların, Gagavuzların, Kırım Tatarlarının, bir kısım Rusların ve Ukraynalıların şeceresini ortaya koymuş, bunların Türk (Kıpçak) kökünden gelmiş olan aslını unutan halklar olduğunu anlatmıştır.

Adjiev’in hipotezine göre, bu halklar 2000 yıl önce Altay’dan Büyük Kavimler Göçü’nü başlatan, sonraki yüzyıllar boyunca Avrasya kıtasının bozkır bölgesini keşif ve iskân eden torunlarıdır. Dolayısıyla kitabın 3. Baskısında yer alan Özet’te belirtildiği gibi, müellif, Rusya tarihinin “resmî olarak kabul gördüğü IX. yüzyılda değil, çok daha önce başladığını düşünmektedir. Bu eserde kadim Türklerin inancı olan Tengricilik’e özel bir ilgi gösterilmektedir. “Polın’ Polovetskogo Polya” adlı eseri ‘‘Murad Adji’’ adıyla yayımlanmıştır. Bu isim, “Vokrug Sveta” dergisinden ayrıldıktan sonra müellifin adı olmuştur. Adjiev’in kendisinin anlattığına göre, “Rüzgâr gibi özgürdüm, bu adı aldım, daha doğrusu soyumuzun, dedemin ve onun dedesinin taşıdığı ‘Adji’ soyadını geri aldım. Artık bu soyadı kullanmaya hakkım olduğunu düşündüm ve kitap üzerinde çalışmaya başladım”. ‘‘Polın’ Polovetskogo Polya” adlı eser Adjiev’in tanınmasına vesile olmuştur ve 2015 yılında dokuz baskıya ulaşmıştır.Bakü Slavyan Üniversitesi’nde “Türkoloji” çalışmaları bünyesindeki “Çeviri Sorunları” İlmî-Araştırma Laboratuvarı “Polın’ Polovetskogo Polya” adlı kitabı Türk dilleri, edebiyatları ve tarihi alanında en iyi eser olarak çevirmiş ve yayınlamıştır. Bu eserin çevirmeni ünlü Türkolog, dilbilimci Profesör Tofik Gadjiev’dir. Bu eser, Bakü Slavyan Üniversitesi Eğitim Fakültesi’nde ders kitabı olarak okutulmaktadır. Gazi Üniversitesi (bugün Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi) Profesörü Zeynep Bağlan Özer bu eseri Türk diline 2001 yılında çevirmiş, 2019 yılında da kitabın genişletilmiş 2. Baskısını tercüme etmiştir.

Adjiev, Dağıstan’a Hristiyanlığın tarihini araştırmak ve Aziz Georgi’nin mezarını aramak amacıyla 1995 yılında gezi düzenler. Gezinin neticelerini ve Aziz Georgi’nin defnedildiği tahminî yer ile ilgili araştırma sonuçlarını makalelerinde ve 1997 yılında yayımlanmış olan “Aziz Georgi’nin Sırrı veya Tanrı’nın Armağanı: Türklerin Ruhanî Mirasından” adlı kitabında anlatır. Adjiev’in Gezisi’nden sonra Aziz Georgi’nin mezarı Dağıstan Cumhuriyeti’nin görülecek yerler listesine dahil edilmiştir. “Çocuklar için Ansiklopedi”, 1996 yılında Adjiev’in Kadim Türklerin İnancı olan Tengricilik ile ilgili “Bozkırın Dini” adlı tartışmalı makalesini yayınlıyor. Bu makalede Büyük Bozkır (Deşt-i Kıpçak) halklarının Putperest olmadıkları ve Monoteizm, Tek Tanrı (Tengri) inancına sahip olduğu, eşit kenarlı haçın ise Tengricilik’in en eski simgelerinden biri olduğu anlatılmaktadır. 1997 yılında Adjiev, “Bozkır ve Kültür. Zamanda Ulu Yolculuk” başlıklı Uluslararası Sempozyuma katılmış, “Türklerin Avrupa Uygarlığına Katkısı” adlı bildirisini sunmuştur. Bildirinin Özeti’nde belirtildiği gibi, “Türk kültürünün değeri ve rolü, Avrupa uygarlığının gelişmesindeki katkısı incelenmektedir”.

1998 yılında Muhtar Avezov’un 100. yıl anısına ithaf edilen Uluslararası Sempozyuma davet edilen Adjiev, toplantıya katılır ve açılış oturumunda bir bildiri sunar. ‘‘Tengricilik ve Çağdaş Avrupa Kültürünün Temelleri” adlı bu bildirisinde Adjiev, monoteizmi bilmeyen Kıpçakların Putperest olduklarına dair tezini yeniden gözden geçirir. Ona göre, Deşt-i Kıpçak sakinleri sonradan meydana çıkan monoteistik bir din olan Hristiyanlığın da temelini oluşturan Tengricilik’e, yani Gök Tanrı’ya inanıyorlardı. Adjiev’in bildirisi toplumun aydınlarının ilgisini çekmiş ve sempozyum çalışmaları boyunca geniş bir yankı uyandırmıştır.

1998 yılında “Mısl” Yayınevi tarafından Adjiev’in Büyük Kavimler Göçü konusunu devam ettirdiği “Avrupa Türkler ve Büyük Bozkır” adlı bilimsel popüler eserin ilk baskısı yayımlanır. Bu eserde Büyük Bozkırın Avrupa kültürüne katkıları üzerinde durulmaktadır. Birçok baskısı olan bu eserin 2015 yılındaki yeni baskısında yer alan Özet’te “ilk defa Büyük Kavimler Göçü tezinin bu eserle ortaya konulduğu ve sonraki eserlerinde geliştirildiği belirtilmektedir. Türkiye’de 2016 yılında “Avrupa, Türkler ve Büyük Bozkır” adıyla Türkçe yayımlanmıştır. Bu eserin çevirisini yapan Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Profesörü Zeynep Bağlan Özer’e göre, bu kitap, bilimsel popüler tür geleneğinin en iyi örneği olarak görülebilir; Büyük Kavimler Göçü tezi ise dünya tarihine yeni bir bakış açısıyla bakmamızı sağlamaktadır. Akademisyen, Adjiev’in araştırmalarını tarihî ve iktisadî coğrafya bağlamında yaptığının önemini belirtmektedir. Adjiev’in kendisi, uzmanlık alanının coğrafya olduğunu ve kitaplarını hayatını adadığı bu bilim alanı çerçevesinde yazdığını vurgulamaktadır: “Tarihî coğrafyada en zor iş, araştırılan bölgenin iktisadî temelini göstermektir. Benim yaptığım da tam bu iştir”..

Adjiev’in öğrenciler için kaleme aldığı “Kıpçaklar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi” adlı bilimsel popüler kitabı 1999 yılında yayımlanır. 2001 yılında ise bu eserin devamı olarak “Kıpçaklar. Oğuzlar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Ortaçağ Tarihi” adlı kitabı yazar. Ailece kitap okuma geleneğini canlandırmak için müellif, kitaplarını öğrenciler ve onları ana-babalarına ithaf eder. “Bilgeliğin ve bilimin iç içe olduğu metin” türü, akıcı ve sürükleyici anlatım tarzıyla bu amaca hizmet ediyor. 2001 yılında Tataristan Cumhuriyeti Bilimler Akademisi, Marjani Tarih Enstitüsü’nün davetiyle katıldığı toplantıda Adjiev’in “Kıpçaklar. Oğuzlar” adlı kitabı Kazan’da Tataristan akademi çevrelerine tanıtılmıştır. “Kıpçaklar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi” adlı eseri 2002 yılında Türkiye’de Türkçe yayımlanır. 2001 yılında Altay seyahatinden sonra, Adjiev yeni kitabı üzerinde çalışmaya başlar. Üç yıl süren aralıksız bir çalışmadan sonra “Tyurki i Mir: Sokrovennaya İstoriya” (Türklerin Saklı Tarihi) adlı bilimsel popüler kitabı yayımlanır. Bu çalışmasında müellif, Altay’da oluşan Kavimler Göçü tezinin temellerini daha kapsamlı olarak ortaya koyar. Kitabın Özeti’nde ifade edildiği gibi, bu çalışmada Büyük Bozkır’ın Tek Tanrılık geleneklerine özel ilgi gösterilmiştir.

2019 yılında “Tyurki i Mir: Sokrovennaya İstoriya” (Türklerin Saklı Tarihi) adlı eser Türk dilinde Türkiye’de yayımlanmıştır. Adjiev, bu kitapta yer alan bazı tezleri 2004 yılında Birinci “Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi” konulu Uluslararası bilimsel konferansta sunmuştur. Adjiev, “Hint-Avrupa ve Karşılaştırmalı Edebiyat Bilimi” adlı bildirisinde, M.Ö. Altay’dan başlayarak çağdaş kültürü şekillendiren Büyük Kavimler Göçü’nü, Rusya ve Avrupa’nın gelişiminde Türk kültürünün katkısını anlatmıştır. Müellifin çok hararetli ve tartışmalı argümanları konferans katılımcılarının yoğun ilgisini çekmiştir. Adjiev, 2005 yılında Nahçıvan Devlet Üniversitesi tarafından Nahçıvan’da bulunan Gamigay Dağı’ndaki kaya üstü resimleri incelemek üzere düzenlenen geziye katılmıştır. Adjiev’e göre, bu resimler Büyük Kavimler Göçü’nün aşamalarından biriyle bağlantılıdır. Bu geziden sonra hükûmetin kararıyla dünya tarihinin bu kadim anıtı yerine Nuh’un Mozolesi yeniden yapılmıştır. Yapılan araştırmalar Azerbaycan Cumhuriyeti yönetimi ve kamuoyunun yoğun ilgisini çekmiştir.

Kafkasya gezisi ve “Kafkas Albanyası’nın Etnokültürel Mirası” konulu uluslararası bilimsel konferansa katılımından sonra 2006 yılında Adjiev’in “Dıhaniye Armageddona” (Armageddon’un Nefesi) adlı bilimsel popüler kitabı ‘‘AST’’ yayınevinden yayımlanır. Eserde XVI. yüzyılda başlayan ve bugüne kadar bitmeyen Kafkasya savaşlarının tarihi anlatılmaktadır. Müellif, bu eserinde özellikle Kafkas Albanyası tarihini, çağdaş okuyucunun neredeyse hiç tanımadığı bir devleti anlatmaktadır. Adjiev’in bu konuya ilgisi 1989-1991 yıllarında Kafkasya’da yaptığı etnografik araştırmalarına kadar dayanır ve gerçek olgular temelinde yazılan makaleleriyle Kafkasya sorunlarını ortaya koymaya gayret eder. Adjiev’in “Aziatskaya Yevropa” (Asya Avrupası) adlı bilimsel popüler kitabı da 2006 yılında yayımlanmıştır. Bu kitaba iki çalışması dâhil edilmiştir: “Avrupa. Türkler ve Büyük Bozkır”,, “Türklerin Saklı Tarihi”. Kitabın Özeti’nde ifade edildiği gibi, Rusya’nın ve diğer Avrupa ülkelerinin temelini oluşturan Büyük Bozkırın tarihi, “dünya görüşünün ve tarihe bakışının daha farklı olduğu bir coğrafyacı’’ tarafından anlatılmasından dolayı ilgi çekmektedir. 2007 yılında Rusya Kültür Bakanlığı’nın bir projesi olarak “Millî Tarih ve Millî Düşünce” sloganıyla Adjiev’in araştırmaları esas alınarak “Armageddon’un Nefesi” adlı bir film çekilmiştir. Filmin ilk gösterimi Bakü Devlet Üniversitesi’nde yapılmış, çoğunluğunu tarihçi ve coğrafyacıların oluşturduğu büyük bir seyirci kitlesinin önünde icra edilmiştir.

2007 yılında Verhnevilyusk Koleji tarafından davet edilen Adjiev, uluslararası eksper olarak görev yapmıştır. Öğretmenlerin ve öğrencilerin katılımıyla gerçekleştirilen “Sivil Toplumun Oluşumunda Kültürlerin bir Entegrasyonu olarak Türkoloji” konulu uluslararası bilimsel uygulamalı konferansa davet edilmiştir. 2010 yılında “Tarih Kütüphanesi” dizisinde Adjiev’in “Bez Veçnogo Sinnego Neba: Oçerki Naşey İstorii” (Ebedî Gökyüzü Olmadan: Bizim Tarihimizin Yazıları) adlı kitabı AST yayınevinde yayımlanmıştır. Kitabın Özeti’nde ifade edildiği gibi, müellif “dün yapılması imkânsızı gerçekleştirmiştir. Rusya’nın öncesi: Deşt-i Kıpçak (Büyük Bozkır, Polovets Bozkırı) devletini anlatmış, böylece Rusya tarihinin sınırlarını 1000 yılına kadar genişletmiştir”. Kitabın Önsözü’nde ifade edildiği gibi, Adjiev’in ortaya koyduğu netice inanılmaz sadeliği ile şaşırtmaktadır: Biz tek olan devletin tek halkıyız”. Büyük Kavimler Göçü’nün tezinden çıkan bu sonuç bir vecize haline gelmiştir. Ortak geçmişi anlatan Murad Adji’nin kitapları sayesinde ‘‘Tek Devlet - Tek Millet” sloganı çok uluslu Rusya topluluklarını birleştirmektedir. 2011 yılında Adjiev’in kitaplarının yeni baskıları çıkar: “Aziatskaya Evropa (Asya Avrupası), “Avrupa, Türkler ve Büyük Bozkır”, “Bez Veçnogo Sinnego Neba: Oçerki Naşey İstorii” (Ebedî Gökyüzü Olmadan), “Polın’ Polovetskogo Polya” (Kaybolan Millet. Deşt-i Kıpçak Medeniyeti). Adjiev, 2011-2012 yıllarında “Türkler” adlı tarihî belgesel filmler projesinin son dizilerinin yapılmasına katkı sağlar. Bu Proje, Rusya Coğrafya Topluluğu ve Devletlerarası “Mir” Televizyon Radyo Kurumu tarafından hayata geçirilmiştir. Bu projenin amacı, “Rusya ve Bağımsız Devletler Topluluğu tarihlerini Türk halklarının kadim geçmişi vasıtasıyla göstermek, geniş kitleleri Türk halklarının kültürü ile tanıştırmaktır. Bu projenin hayata geçirilmesi için Rusya Devlet Başkanı V. Putin maddî ve manevî destek sağlamıştır.

2013 yılında Moskova’nın merkezinde bulunan Tatar Kültür Merkezi’nde Adjiev’in Türkoloji alanındaki çalışmalarının 20. yılı münasebetiyle yapılan ve ona ithaf edilen bir toplantı tertip edilmiştir. Farklı milliyetlere mensup insanları bir araya getiren toplantı “Tek Millet - Tek Devlet!” sloganı altında yapılmıştır. Yapılan konuşmaların ortak yönü ise Türk halkları kültürünün yeniden canlanmasındaki katkılarından dolayı Adjiev’e teşekkür sunmaktır. 2014 yılında doğumunun 70. yılı münasebetiyle AST yayınevi Adjiev’in “Polınnıy Moy Put’” (Acı Hayatım), “Velikaya Step’. Prinoşeniye Tyurka”” (Büyük Bozkır. Türk’ün Armağanı) ve “Aziatskaya Yevropa” (Asya Avrupası) kitaplarının yeni baskısını yayımlar. ‘‘Polınnıy moy put’” (Acı Hayatım) adlı kitap “Polın’ Polovetskogo Polya” ve “Bez Veçnogo Sinnego Neba” adlı eserlerinden oluşmaktadır. Kitabın özetinde ifade edildiği gibi, birinci kitap, müellifi Büyük Bozkırın geniş alanına, ikincisi ise keşifleriyle cömert ve uzun olan yavşan yolunun sonuna getirmiştir. “Velikaya Step’. Prinoşeniye Tyurka” (Ulu Bozkır. Türk’ün Armağanı) adlı kitabına “Kıpçaklar” eserinin yanı sıra “Kıpçaklar. Oğuzlar”, “Armageddon’un Nefesi”, “Çar Attila” piyesi ve daha önce hiçbir yerde yayımlanmamış “Kafkasya Savaşı ve Barış” adlı belgesel filmin senaryosu dâhil edilmiştir. 2014 yılında Mahaçkale’de Adjiev’in doğumunun 70. yıl dönümü münasebetiyle bir bilimsel konferans düzenlenmiştir. Konferans katılımcılarının konuşmalarında Adjiev’in tezinin doğruluğunun ortaya çıktığı, eserlerinin ise genel millî düşüncenin oluşumu için önem taşıdığı vurgulanmıştır.

“Zov Pamyati” (Hafızanın Sesi) adlı gazete tarafından Adjiev’in ana vatanında doğumunun 70. yıl dönümü münasebetiyle özel bir sayı yayımlanır ve bununla birlikte birçok etkinlik düzenlenir. Kumuk Müzikal Dram Tiyatrosu’nda Adji’ye ithaf edilen bir tören yapılır. 2015 yılında AST Yayınevi Adjiev’in birkaç eserini birden yayımlar: “Polın’ Polovetskogo Polya”: (9. Baskı), “Avrupa. Türkler ve Büyük Bozkır” (genişletilmiş 9. Baskı), “Türklerin Saklı Tarihi” ve ‘‘Türklerin Tarihi. Bizi Böyle Tanıyorlar”. ‘‘Türklerin Tarihi. Bizi Böyle Tanıyorlar” adlı kitaba, müellif tarafından bu özel baskı için yeniden gözden geçirilmiş olan “Kıpçaklar” ve “Kıpçaklar. Oğuzlar” adlı eserler dâhil edilmiştir. 2016 yılında Adjiev’in “Saga o Velikoy Stepi” (Büyük Bozkır Destanı) adlı yeni kitabı yayımlanmıştır. Özet’te ifade edildiği gibi, bu çalışmada müellif, Büyük Kavimler Göçü konusunu, Türk kültürünün insanlığın ortak mirası haline nasıl geldiğini, eşsiz kazanımlarıyla Doğu ve Batı’yı zenginleştirip Avrasya kıtasına nasıl yayıldığını anlatmaya devam etmektedir. Tarih biliminin fasit çemberinden çıkan coğrafyacı, Büyük Kavimler Göçü sürecini yeni toprakların keşfi meselesi olarak araştırmaktadır, “ama sadece bir farkla: bu olaylar bundan onlarca yüzyıl önce vuku bulmuştur.”. Doktora tezi konusu olan modelleme yöntemini tarihi idrak etmenin aracı olarak gören Adjiev, coğrafya, iktisat ve matematik bilgilerini eşgüdüm içerisinde değerlendirerek kullanmayı teklif etmektedir.

2017 yılında “Türk Dünyası Belleteni” Dergisinin Özel Sayısında yer alan makalelerin tümü araştırmacı yazar Murad Eskenderoviç Adjiev’in (Murad Adji) faaliyetlerine teksif edilmiştir. Moskova Devlet Üniversitesi Coğrafya Fakültesi mezunu, Sibirya Araştırmaları alanında Doktora Tezini savunan Adjiev’in hayatı boyunca seçtiği konuya sadık kaldığı belirtilmiştir. Bu sayede alim, Avrasya’nın engin sahasına çıkabilmiş ve kendi araştırmalarına devam edebilmiştir. Sonuç olarak, çeyrek asır çalıştığı Büyük Kavimler Göçü tezini ortaya koymuştur. 2019 yılında Adjiev’in son çalışması olan “Svyatoy Georgiy i Hunı” (Aziz Georgi ve Hunlar) adlı eseri yayımlanmıştır. Özet’te ifade edldiği gibi, müellif ömrünü bu kitabı yazmaya adamıştır. Çeyrek asır evvel Aziz Georgi’ye ithaf ettiği ilk yayınları bu araştırmaların başlangıcı olmuştur. Buradan yola çıkarak, Georgi’nin faaliyetleri ile Büyük Kavimler Göçü’nün coğrafî ve zaman koordinatlarına “denk” geldiği için Adjiev, beklenmedik sonuçlara ulaşmış olur. Bu sonuçlar bir coğrafya uzmanı olan ve coğrafyanın fen bilimi olduğuna inanan araştırmacıya tarihî hadiselere objektif olarak bakma ve olayları örten siyaset perdesini açma imkânı tanımıştır.

Araştırmacı, “çalışmasının insanların dünyaya bakış tarzını değiştireceğini ümit etmiştir”. Son nefesine kadar çalışmaya devam eden yazarın bu kitabı ancak vefatından sonra yayımlanmıştır. Adjiev, 7 Mart 2018 yılında hayata veda etmiş ve Moskova’daki Donskoy mezarlığına defnedilmiştir.

Ortaöğretim Alanındaki Bilimsel Faaliyetleri

Adjiev, “Nauka i Jizn” dergisinde “Arktika’nın ilk Rus Kâşifi” makalesini 1975 yılında yayımlar. Bu makale 6-10. sınıfların “Coğrafya” dersi için eğitim-öğretim malzemesi olarak “Öğretim Kaynaklarının Ortak Dijital Merkezi” sistemine dâhil edilmiştir. Adjiev’in öğrenciler için yazdığı eğitici ve öğretici kitapların ilk adımı, çocuklar için “Yola Nasıl Yol Aradılar” adlı ilk kitabın 1976 yılında yayımlanmasıyla başlamıştır. Bu eser daha sonra “Zarnitsa” kitabına dâhil edilmiştir. “Zarnitsa”, Sovyetler Birliği Millî Eğitim Bakanlığı tarafından millî okulların 3. sınıf öğrencilerine tavsiye edilen ek okuma kitabıdır. Bu çalışma, Sibirya ile ilgili çocuklar için yazdığı kitap dizisinin yazılmasına vesile olmuştur. 1981 yılında “Pedagogika” Yayınevinde ortaokul ve lise öğrencileri için “Genç Coğrafyacı Ansiklopedik Sözlüğü” adlı Adjiev’in de yer aldığı ortak bir çalışma yayımlanmıştır. Eserin Özeti’nde ifade edildiği gibi, bu “sözlüğün ortaokul ve lise öğrencilerinin meslek seçiminde kullanılabileceği” belirtilmiştir.

1991 yılında Adjiev’in “Kumuklar” adlı makalesi ‘‘Nauka i Jizn” adlı dergide yayımlanmıştır. Bu makale 5-7. sınıfların “Tarih” dersi için eğitim-öğretim malzemesi olarak “Öğretim Kaynaklarının Ortak Dijital Merkezi” sistemine dâhil edilmiştir. 1992 yılında çocuklar için hazırlanmış olan “Yüz Halk, Yüz Dil: Avrasya Halklarına Dair Etnografik Denemeler” adlı kitapta Adjiev’in “Sessiz Tabasaranlar”, “Kaybolmayan Talış” adlı makaleleri de yer alır. Bu eser eğitim-öğretim alanında tanınmış “Prosveşçeniye” adlı yayınevi tarafından yayımlanır. Özet’te ifade edildiği gibi, bilimsel popüler tarzda hazırlanmış olan bu kitap öğrencilere ithaf edilmektedir. 1996 yılında “Çocuklar için Ansiklopedi” adlı eserde Adjiev’in “Bozkır’ın Dini” adlı tartışmalı makalesi yayımlanır. Bu çalışmada Kadim Türklerin dini olan Tengricilik anlatılmaktadır, Büyük Bozkır (Deşt-i Kıpçak) halklarının Putperest olmadıkları ve monoteizm, yani Tek Tanrıcılık (Tengri) olduğu, eşit kenarlı haçın ise Tengricilik’in kadim simgelerinden biri olduğu yazmaktadır.

1999 yılında Adjiev’în öğrenciler için yazdığı “Kıpçaklar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi” adlı bilimsel popüler kitabı yayımlanır. 2001 yılında ise bu eserin devamı olarak da “Kıpçaklar. Oğuzlar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi” adlı kitabı okuyucuyla buluşur. Ailece kitap okuma geleneğini canlandırmak için müellif, bu kitapları öğrencilere ve onların ana-babalarına ithaf etmiştir. 2006 yılında “Kıpçaklar. Oğuzlar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi” adlı kitabının yeni baskısı Kazakistan İletişim ve Kültür Bakanlığı programı kapsamında yer alan “Tarih” dizisinde Kazakistan’da yayımlanır. Bu dizi kitaplar Kazakistan Millî Eğitim Bakanlığı tarafından öğretim için ek ders kitabı olarak tavsiye edilmektedir.

2007 yılında Verhnevilyusk Koleji tarafından davet edilen Adjiev uluslararаsı eksper olarak görev yapmıştır. Öğretmenlerin ve öğrencilerin katılımlarıyla “Sivil Toplumun Oluşumunda Kültürler Entegrasyon olarak Türkoloji” konulu uluslararası bilimsel uygulamalı konferansa davet edilmiştir. Azerbaycan’da Adjiev’in eserlerinden seçilen bazı parçalar “Gelişmiş Pedagoji Fikirleri” adlı kitapta yayımlanmıştır. Kazakistan’da da Adjiev’in eserlerinden seçilen bazı parçalar “Kazakistan’da Pedagoji Fikirleri Antolojisi” adlı kitaba dâhil edilmiştir (Kazakistan Cumhuriyeti Kültür Bakanlığı’nın “Toplumsal Önem Taşıyan Edebiyatın Yayını” adlı program kapsamında).

Altay'da Oluşan Kavimler Göçü’nün Temel Tezleri

Adjiev’in “Halkların Kavimler Göçü: Bakış Açısı” adlı makalesinde ve kitaplarında Kavimler Göçü’nün Temel Tezleri yer almaktadır”,. Çağdaş tarih bilimi, Büyük Göçü “Avrupa’da etnik hareket” olarak tanımlamayı tercih etmektedir. Bunu sağlayan itici gücün IV. yüzyılın 70’li yıllarında Hunların kitle hareketleri olduğu düşünülmektedir. Coğrafyacı ve iktisatçı olarak bu olguyu araştıran Adjiev cevabını aradığı birçok soru sıralamıştır: Sorularını şu sıralama ile ortaya koymaktadır. Hunların hareketinin temel sebebi nedir? Bu hareketin oluşmasında hangi toplumsal süreçler yer almaktadır? Maddî dayanağı neydi? Nihayet, Hunlar kimdir? Avrupa’ya nasıl geldiler? Tarihî coğrafya incelemeleri kapsamında müellif, Büyük Kavimler Göçü’nün Orta Asya’da, yani Kadim Altay’da M.Ö. I. binyılda başladığı ve yaklaşık binyıl sürdüğü sonucuna varıyor. Müellife göre, Büyük Kavimler Göçü’nün ilk güzergâhı Kuzey Hindistan, Hindiçin, Orta ve Yakın Doğu’dan geçmektedir. Altay göçmen kitlesi daha sonra Avrasya bozkırlarına doğru yönelir ve IV. yüzyılda Avrupa’ya ulaşır. Sonuç olarak uygarlık merkezlerinin ortaya çıktığı bu hareketin temelinde, hali bölgelerin iskân edilmesi ve keşfedilmesi sürecinin planlı olarak icra edildiği görülmektedir. Adjiev’in fikrine göre, yeni topraklara yerleşim iktisadî sebeplerden kaynaklanmaktaydı. Zengin demir yatakları ve demir döküm yöntemlerinin keşfi Kadim Altay’da bilimde ve teknolojide devrim yaratmış, ortaya demir esaslı onlarca keşif çıkmıştır. Bu yeni teknolojiler ve keşifler hayat kalitesinin iyileşmesine, tarımın ve hayvancılığın gelişmesini sağlamıştır. Ekonomik yükseliş Altay’daki nüfus değişimini, bilimin demografik patlama dediği hareketi tetiklemiştir. Altay’da M.Ö. I. binyılda nüfus patlaması ıssız topraklara doğru yeni bir göç hareketi başlatmıştır. Bu süreç Avrasya’nın yeni bölgelerinin keşfine, yolların, kanalların, geçitlerin inşaatına, yol yapımına, kalelerin, şehirlerin ve alt yapılarının inşa edilmesine, yani hayatı kolaylaştıran yeni imkânlara yol açmaktaydı.

Adjiev’in ortaya koyduğu tez, dünyanın kendiliğinden değil, demografik kanunlara göre yerleşim yapılmaktaydı. Bu kanunları araştıran ve açıklayan bilimin adı İçtimaî Coğrafya’dır. Her yerleşim, üretimde, taşıtta ve günlük hayatta olmak üzere kendi özelliklerine ve bağlantılarına sahiptir. Yeni toprakların keşfinde yerleşimin her unsuruna özel bir yer ayrılmaktadır. Altay’dan başlayan bu yeniden yerleşim sürecinde ve Avrasya’nın yeni bölgelerinin keşfinde Türklerin bir halk olarak oluşumu gerçekleşmekteydi. Onlar göçebe bir halk değildi. Türklerin hayatının karakteristik özelliği olan tarım ve hayvancılık iktisadın sadece bir unsurudur. Onlar koyunculukla, atçılıkla uğraşır, büyük baş hayvan yetiştiriciliği yaparlardı; çok iyi ziraatçı ve zanaatkârlardı; yerleşim yerleri, sulama kanalları, yollar ve geçitler inşa ederlerdi. Türklerin yayılmasını sağlayan bu yerleşmelere, uygarlığın yeni merkezlerinin inşası eşlik etmekteydi. Türkler, sahip oldukları güçlü ekonomik temel sayesinde Orta Çağ dünyasında kültürlerinin Avrasya’ya yayılmasını sağlayan geniş ve ıssız mekânlara yerleşmeyi başarmışlardır. Türklerin maddî kültüründeki farklılığı demir ve demir ürünleri, süvarilik, tarım kültürü (darı, buğday, çavdar, arpa), atçılık, koyun yetiştiriciliği, keçe ve keçeden üretilen nesneler vd. öne çıkarmaktaydı. Türklerin kültürünü bütünlüğüyle yansıtan eşsiz nakış ve tasvirler dikkat çekmekteydi. Türkler kendilerine ait bir alfabe ve yazıya sahipti. Bunların hepsi arkeolojik bulguların hatasız tasnif edilmesini ve tanıdık olmasını sağlamaktadır. Bu arkeolojik bulgular Türklerin Altay’dan çıkarak yeni toprakları iskân ettiği yolları kaydetmektedir. Türklerin ruhanî kültüründe monoteizm, Gök Tanrısı’na (Tengri) inanç öne çıkmaktaydı. Bu inanç, Kadim Altay’ın farklı etnik özelliklere sahip kabilelerini birleştirmekteydi. Onlar Tek Tanrılık inancına dayanan yeni ruhanî kültürün temsilcileri olmuşlardır.

Dolayısıyla araştırmacının fikrine göre, bu halk “dış görünüşüyle birbirine benzemeyen, ama dil ve inanç birliğine sahip kabilelerin odağı idi: Farklı antropolojik tipteki insanların meydana getirdiği bu dil ve ruhanî odak Türk dünyasını oluşturmaktaydı. Farklı tarihî dönemlerde Tengri inancı Türkler vasıtasıyla Budizm, yenilenmiş Zerdüştlük, yenilenmiş İudaizm, Hıristiyanlık, Maniheylik, İslam dinlerinin ve öğretilerinin oluşumuna tesir etmiştir. Avrupa’nın erken ortaçağ tarihine Türkler Hun adıyla girmiştir. Ana vatanı Altay olan Türkler için Hun adı, çok sayıdaki mevcut adlardan sadece biri idi. Türk “etnografyasının” özelliği de buradadır: Hâkimiyeti sağlayan Orda tüm halka kendi adını vermekteydi. Türkler, topraklarını Hanın vekili olan kağanların hükmettiği kağanlıklara veya eyaletlere ayırmaktaydı. Üst hâkimiyet Hana aitti. Böylece dev ölçekli benzersiz bir sistem oluşmuştur: Aynı toplumsal ve siyasal yapı içerisine aynı dili konuşan farklı halklar girmekteydi. Onları ‘‘Türk’’ adı birleştirirdi. Türk Hun devletinin son Hanı V. yüzyılda hüküm süren Atilla idi. O, Büyük Kavimler Göçü neticesinde Türklerin yeni vatanı olan Avrupa’ya yerleşmesini sağlayan süreci tamamlamıştır. Atilla’nın ölümünden sonra birbiriyle düşman olan kağanlıklar arasında devletin bölünmesine yol açan, iç savaşlar başlamıştır. Erken ortaçağ tarihi oradan başlamıştı: Eski kağanlıkların yerine Avrasya’da birçok yeni ülke ve devlet kurulmuştur.

Adjiev’in tezine göre, Altay’dan başlayan Büyük Kavimler Göçü’nün neticesi olarak büyük bir ülke (veya ülkeler grubu) meydana gelmiştir. Bu ülkenin toprakları Baykal’dan Atlantik’e kadar uzanmakta, Sibirya’nın ve çağdaş Rusya’nın büyük bir kısmını kapsamaktaydı. Bu ülkenin oluşumunun haritada ‘‘Deşt-i Kıpçak’’ adıyla yer alması yüzyıllar sürdü. Burada Türkler yaşıyorlardı: Bugünkü Başkurtların, Kazakların, Kırgızların, Kumukların, Nogayların, Tatarların, Ukraynalıların ve çağdaş Rusların bir kısmı dâhil diğer halklar. Deşt-i Kıpçak, Kiev Rusyası ve diğer Akdeniz ülkelerinin selefi idi. Kavimler Göçü sayesinde Türk kültürü Doğu ve Batı’yı ruhanî ve maddî alanda eşsiz kazanımlarıyla zenginleştirerek insanlığın ortak mirasını oluşturmuştur.

Adjiev'in Faaliyetlerinin Değerlendirilmesi

Adjiev’i ünlü bir araştırmacı yazar, Büyük Kavimler Göçü’nün kuramcısı, Türkolog olarak değerlendiren, uzmanlar onun tarih, coğrafya, iktisat, dilbilim, folklor, etnografya, teoloji gibi bilimler arasında irtibat kurarak yaptığı araştırmalarda kullandığı bilginin genişliğine ve derinliğine dikkat çekmektedirler. Tarih araştırmalarında, coğrafyanın belirleyici rolü olan bütüncül yaklaşımın önemi vurgulanmaktadır. Adjiev’in Büyük Kavimler Göçü tezi, dünya tarihine yeni bir bakış açısıyla bakmaya imkân sunmakta ve beşerî bilimlerde gelecek nesillerin idrak etmesi gereken yeni bir görüş olarak tanımlanmaktadır.

Uzmanlara göre Adjiev, Büyük Bozkırı kitlevî göçler için uygun bir mekân ve “coğrafî açıdan bozkırdan daha geniş” uçsuz bucaksız bir bölge olarak gören alimlerdendir. Adjiev’in ortaya koyduğu Kavimler Göçü tezi, kadim ve Orta Çağ mahalli uygarlıklarının oluşum sürecine yeni bir bakış açısı getirdiği ve değerlendirme imkânı tanıdığı belirtilmektedir. Çeşitli uzmanlık alanlarına sahip bilim insanları ele aldıkları bilimsel makalelerde, monografilerde, üniversitelerde okutulan ders kitaplarında, ikinci Doktora tezlerinde, Doktora tezlerinde; Rusya toplumunun yaratılış problemlerinin tahlili, siyasi öztanımlamanın antropolojik açıdan incelenmesi ve Dağıstan’daki Hristiyanlık tarihi araştırmaları gibi pek çok konuya ilişkin Adjiev’in katkısına değinerek ona atıfta bulunmuşlardır.

Adjiev’in çalışmaları, Rusya, Kazakistan ve Azerbaycan’ın yüksek öğretim kurumlarının birçok programının ‘‘kaynakça’’, ‘‘tavsiye edilen (veya ek) kaynakça’’ kısmında yer almaktadır. Günümüzde farklı ülkelerden bilim insanları Adjiev’in ortaya koyduğu keşiflerin temelinde çalışmalarına devam etmektedir. Dünya tarihi bağlamında daha önce araştırılmamış olan Tengricilik konusunun, Adjiev’in çalışmaları sayesinde bilim insanlarının dikkatini çektiğini ve ilgiyi arttırmış olduğunu özellikle belirtmek gerekir. Adjiev’in bu konu ile ilgili ortaya koyduğu tez, insanlık tarihine yeni bir bakış açısıyla bakmamız gerektiğini vurgulamaktadır. Altay’da gençlere yönelik yapılan sosyolojik anketlerin sonuçlarına göre, Adjiev, Altay halklarının tarihini etkileyen şahsiyetler arasında yer almaktadır. Uzmanlar onun çalışmalarını etnopedagojik eğitim ve öğretim sorunlarını çözümlemede önemli bir kaynak olarak değerlendirmektedir.

Tartışma

Milliyetçi eğilimleri olan akademisyen ve yazarlar, Adjiev’in çalışmalarını hoş karşılamamış ve farklı yöntemler kullanarak onu itibarsızlaştırmaya gayret etmişlerdir. Hatta onun çalışmalarının tarih bilgisi olmayanlara yönelik olduğunu ve tarihi ancak Sovyet lisesi programı dahilinde bildiklerini ifade etmişlerdir. Adjiev’in çalışmalarının kabul görmemesi genel olarak Pantürkizm tehlikesi ve nasyonalizm sitemleriyle perdelenmektedir. Göze çarpan olumsuz ifadelerin özü, Adjiev’in tarihçi olmaması noktasında yoğunlaşmıştır. Uzmanların fikirlerine göre, bu tür olumsuz ifadelerin temelinde, bu konuların Adjiev’in uzmanlığı tartışılmaz olan iktisadî coğrafya ve tarihî coğrafya gibi bilim alanlarıyla bağlantılı olduğunu anlayamayışı yatmaktadır. Âlimin kendi ifadesiyle “uzaktan hakemler” bilimsel araştırmalarının temelinde coğrafya biliminin olduğunu bile anlayamamışlardır.

Dikkati çeken bir diğer husus, yazarlardan hiçbirisi Adjiev ile ilgili olumsuz bir ifadede bulunmamış ve açık tartışmaya girmemiştir. “Bedeli ne olursa olsun yabancıyı kırbaçlamak” çabası Adjiev’e karşı yok etme çağrısına kadar uzanmıştır. Altay’dan başlayan Büyük Kavimler Göçü tezinin özü ise bu yazarların olumsuz eleştirilerinin dışında kalmıştır. Yazarlar, Adjiev’in faaliyetlerinden bahsederken, onun tarih gerçeklerini tespit etmekte ve farklı yaş gruplarındaki okuyucularının ruhî terbiyesi için aktif çalışmalarını ve kreatif anlatım tarzını dile getirmektedir. Onun fedakârlığının ve büyük emeğinin çağdaş Rusya’nın gerçek kültür ürünlerine sağladığı katkısı vurgulanarak, araştırmacıyı “iyilik koordinatları” kapsamında davranan bir bilim insanı olarak değerlendirmektedirler.

Adji için yazılanlar, onun kitaplarından daha fazlasını ifade etmektedir, çünkü bu kitaplar her şeyden önce Adji’nin davranış biçimidir. Adjiev’in yazdığı, türünün en iyi bilimsel popüler kitaplarının millî-kültürel geleneklerle tanışma sağladığı ve “öteki” millî-kültürel kodlara saygıyla davranmayı öğrettiği vurgulanmaktadır. Tezi etrafındaki yeni doğrulamalar ise müellifin ortaya koyduğu sonuçlara daha dikkatli bakmamızı gerektirmektedir.

Türkçeye çevrilmiş eserleri

• "Kaybolan Millet. Deşt-i Kıpçak Medeniyeti. " Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer — Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2001.
• "Kıpçaklar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi. " Rusçadan çeviri: Zeynep Bağlan Özer. – Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2002.
• "Avrupa, Türkler ve Büyük Bozkır. Kıpçaklar. " Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer. – İstanbul, Doğu Kitabevi, 2016.
• "Kaybolan Millet. Deşt-i Kıpçak Medeniyeti. " Genişletilmiş 2. Baskı. Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer — İstanbul: Doğu kitabevi, 2019.
• "Türklerin Saklı Tarihi. " Rusçadan Çeviri: Varol Tümer. – İstanbul, Kaynak Yayınları, 2019.

Hakkında yazılanlar

• "Аджиев М. Э." Великое переселение народов.Точка зрения 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Вестник тюркского мира. 2017, №1.
• "Аджи М. "Святой Георгий и гунны. – М.: АСТ. 2019.
• "Аджи М. " Мурад Аджи о своих сокровищах 6 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .//Мир Азербайджана, 2017, октябрь
• "Özer Z. B." Kaybolan Milletin Sesi: Murad Adji// Bilim ve İnsan Şahsiyetini İnşa Edenler. Editörler: Zeynep Bağlan Özer, Fatih Yapıcı, Şekip Aktay. – Ankara, Gazi kitabevi, 2018
• "ÖzerZ.B. " Bilim İnsanı Murad Adji // Cборник материалов международной научно-практической конференции «Научные знания: история становления и перcпективы развития». 3 декабря 2019. – Тернополь. 2019. С.184-194
• "Somuncuoğlu T.B." Kumuk Yazar Murad Adji // Bilge, No 50 /Маrt, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 2007. s.217-219.
• Озер З. Б.К родникам тюркской культуры 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Вестник тюркского мира. 2017, №1
• Алиев С. Феномен Мурада Аджи и тюркское самосознание 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Вестник тюркского мира. 2017, №1
• "Немченко Г." Освоение Евразии 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Вестник тюркского мира. 2017, №1
• "Огрызко В." Прошлое глазами гуннов 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С.77 - 81
• "Тагиров Э. Р. " Янтарное руно в тюркском мире. Слово о Мураде Аджи 10 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .// Литературная Россия, 26.12.19, №48
• " Курчаков Р. " Он вскрывал и показывал «корешки» подлинной истории // Бизнес газета. 10.03.18
• "Даирбек А." Будитель тюркского мира 1 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .//TuranToday. 12.03.18
• "Кузьмина О." Полынный путь Мурада Аджи// Вечерняя Москва. 13.12.19
• "Цветкова Т. " Русские и тюрки – единое целое. Как географ и писатель Мурад Аджи хотел примирить народы 18 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .// Горький Медиа. 11.12.19
• " Бейненсон И." Талисман слова 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Вестник тюркского мира. 2017, №1.
• "Гусейнов А. А. " В «координатах добра» 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Вестник тюркского мира. 2017, №1.

Kaynakça

1. ^ "Websitesi". 3 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 22 Haziran 2020. 
2. ^ ^{a b c d e f g} Автобиография 3 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Официальный сайт М. Аджиева
3. ^ ^{a b c d e f g h i} Огрызко В. Североведы России: Материалы к биографическому словарю.— М., Литературная Россия, 2007. С. 10 - 11 10-11
4. ^ "Arşivlenmiş kopya". 30 Ekim 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Ağustos 2020. 
5. ^ "Аджиев М.Э. Мгла над Тындой //Вокруг света. 1989, №1". 12 Ocak 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Ağustos 2020. 
6. ^ Аджиев М. Э. Экономико-математическое выражение процесса промышленного освоения новой северной территории. // Вестник Московского университета, серия география. 1973. № 1. – с.91 [1] 25 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
7. ^ Аджиев М. Как я был золотоискателем // Знание – сила, 1975 №5
8. ^ Аджи М. Сага о Великой Степи. 8 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . – М.: АСТ, 2016. C. 171
9. ^ Аджиев М. Э. Моделирование и оптимизация процесса промышленного освоения Северо-Востока СССР с выбором индустриально- строительных опорных баз. (08.00.04)// Автореферат диссертации. М., 1973. 27 с. (Моск. Ин-т нар. Хоз-ва им. Г. В. Плеханова)
10. ^ * Аджиев М. Э. О моделировании транспортных связей между базами освоения и осваиваемыми районами // Проблемы Севера. 1979, Вып. 29. См. [2] 13 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
    • Аджиев М. Э. Экономико-географические проблемы БАМ // Природа. 1975, № 8.
    • Аджиев М. Э. Размышления о границах Севера // Природа. 1976, № 10.
    • Adzhiev M. E. [3] 8 Şubat 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // NewScientist. 1976, Vol.69, № 988.
    • Аджиев М. Э., Бурханов В. Ф. Экспедиции Норденшельда в Арктику // Природа. 1979, № 7.
11. ^
    • Аджиев М. Э., Леонтьева Л. В. Промышленные комплексы Сибири.— М.:Знание, 1975.
    • Аджиев М.Э. БАМ и промышленные комплексы востока СССР.— М.: Знание, 1978.
    • Аджиев М. Э. Новь Сибири. — М.: Знание, 1980.
    • Adzhiev M. E. Tapping Siberia's resources. — M.: Novosti, 1980.
    • Аджиев М. Э. Как осваивается Сибирь.— М.: Изд-во агентства печати «Новости», 1981.
    • Аджиев М. Э. Сибирь: XX век. — М.: Мысль, 1982.
    • Аджиев М. Э. Транссибы: история и проблемы. — М.: Знание, 1988.
    • Аджиев М. Э. Энергосберегающие технологии. – М.: Знание, 1990.
12. ^ Аджиев М. Э. XXIII Международный географический конгресс // Природа. 1977, № 1
13. ^ В поисках алгоритма Севера. 31 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Вокруг света. 1974, №12.
14. ^ Агранат Г. А. Возможности и реальности освоения Севера: глобальные уроки. — М., 1992.
15. ^ Сигалов М. Р., Плисецкий Е. Л. Хозяйственное освоение новых территорий // Известия Академии наук СССР, 1987.— № 3. (Сер.Географическая).
16. ^ "Mason H. Soule, Robert Taaffee"A bibliography of recent literature: the planning, theoretical and analytical framework of Soviet regional development, with particular reference to Siberia and the Far East// National Council for Soviet and East European Research (U.S.). 1981. P. 24, 51. [4] 28 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
17. ^ "dissercat". 21 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Ağustos 2020. 
18. ^ * Гаврилова Н. Ю. Социальное развитие районов нового промышленного освоения Севера Западной Сибири: 1964—1985 гг. 20 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Екатеринбург, 2003.
    • Алексеева Л. В. Северо-Западная Сибирь в 1917—1941 гг.: политическая, экономическая и культурная трансформация 10 Ağustos 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Екатеринбург, 2004.
    • Сысоева Н. М. Географические факторы развития потребительской среды региона 13 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Иркутск, 2005.
    • Муромцев Д. Ю. Методы и алгоритмы синтеза энергосберегающего управления технологическими объектами 24 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Тамбов, 2005.
    • Федосенко В. Б. Теоретические и экспериментальные исследования эффективности строительного производства в условиях Крайнего Севера 13 Ağustos 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Москва, 2005.
    • Четошникова Л. М. Повышение эффективности использования топливно-энергетических ресурсов на сельскохозяйственных предприятиях путём оптимизации энергетических потоков 19 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Барнаул, 2005.
    • Лукьяненков С. С.Создание территориально-производственных комплексов Сибири в контексте государственной политики размещения производительных сил в восточных районах РСФСР в 60-е — 80-е годы XX века 24 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации.Армавир, 2007.
    • Харламова Ю.А. Железнодорожный комплекс в политических процессах Российского государства 25 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .// Автореферат диссертации. Москва, 2010.
    • Тестов В. Н. Железнодорожный транспорт России в эпоху Алексндра III // Автореферат диссертации. Москва, 2014.
19. ^ * Ивачев И. В. Развитие малочисленных народов Среднего Приобья в условиях функционирования нефтегазового комплекса 13 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. СПб., 2001.
    • Козулин А. В. Особенности демографических процессов в Забайкальской области, конец XIX — начало XX вв. 2 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Улан-Удэ, 2001.
    • Орешина М. А. Русский Север начала XX века как историко-культурное пространство: источниковедческие и методологические подходы к изучению проблем регионалистики 27 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Москва, 2001.
    • Пленкин В. Ю. Исторический опыт разработки и реализации проектов транспортного освоения Российского Севера:Рубеж XIX—XX вв. — рубеж 1930-х — 1940-х гг. 12 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Екатеринбург, 2001.
    • Елина Т. Н. Моделирование процессов разработки и управления региональными энергосберегающими программами 21 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Иваново, 2002.
    • Давыдов М. В. Организационно-экономические аспекты эффективного управления использованием энергетических ресурсов на предприятиях промышленности 5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Брянск, 2003.
    • Самойлова А. Н. Развитие системы управления трудовым потенциалом строительной отрасли Северо-Восточного региона России 28 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Иркутск, 2003
    • Семенова И. С. Влияние суровых и экстремальных климатических условий на расселение населения в Северных и Восточных районах России 30 Eylül 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. СПб., 2003.
    • Тестов В. Н. Политика российского правительства в области железнодорожного транспорта в 80-90-е годы XIX века 25 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Воронеж, 2004.
    • Байкалов Н. С. Формирование социальной инфраструктуры поселений Бурятского участка БАМа: 1974—1989 гг. 27 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Улан-Удэ, 2005.
    • Тищенко О. В. История развития строительного комплекса Иркутской области: 1950—1980-е гг. 11 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Ируктск, 2005.
    • Авимская М. А. Строительство железнодорожной магистрали Тюмень — Сургут — Нижневартовск — Уренгой и его социокультурное обеспечение:Сер. 1960-х — сер. 1980-х гг. 5 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Сургут, 2006.
    • Орлов Д. С. Развитие аграрного сектора Алтайского края во второй половине 70-х — первой половине 80-х годов XX века 8 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Бийск, 2006.
    • Петров А. Н. [http:// www.dissercat.com/content/geopopulyatsionnye-protsessy-na-rossiiskom-i-kanadskom-severe-v-90-e-gody-xx-veka Геопопуляционные процессы на Российском и Канадском Севере в 90-е годы XX века] // Автореферат диссертации. СПб., 2006.
    • Стафеев О. Н. Мемуары как источник по истории нефтегазового комплекса Западной Сибири 22 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Сургут, 2007.
    • Янюшкин С. А. Природопользование в новом районе освоения: по материалам Приангарья: 1950—1980 гг. 13 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Братск, 2008.
    • Корнилов Г. Г. Население Ямала в 1959—1989 гг.: Историко-демографический анализ 2 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Екатеринбург. 2010.
    • Канн С. К. Деятельность Комитета Сибирской железной дороги по естественнонаучному изучению Сибири в конце XIX — начале XX вв. 29 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Новосибирск, 2011.
20. ^ "Ежеля У. В." История развития железнодорожного транспорта на Дальнем Востоке: Курс лекций. — Хабаровск: Изд-во Дальневосточного государственного университета путей сообщения, 2000. — Лекция 9. 118 с.
21. ^ Аджиев М. Э. Самый большой, большой Таймыр// Новый мир. 1976, №3.
22. ^ ^{a b c d e f g} Полещук А.Два измерения Мурада Аджиева 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Вестник тюркского мира. 2017, №1
23. ^
    • Аджиев М. Э. Самый большой, большой Таймыр// Новый мир. 1976, №3.
    • Аджиев М. Э. ЗИЛ // Новый мир. 1976, № 3.
    • Аджиев М. Э. Русский первопроходец Арктики // Наука и жизнь. 1975, № 7.
    • Аджиев М. Э. Осторожно, тяжелая вода! // Наука и жизнь. 1988, № 1.
    • Аджиев М. Э. Дублер главного сибирского хода // Знание – сила. 1974, №10.
    • Аджиев М. Э. Север. Школа в Апатитах. //Знание – сила. 1978, № 10.
24. ^ Редакционная коллегия На суше и на море. 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .— М.: Мысль. 1979.
25. ^ * Редакционная коллегия На суше и на море. 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .— М.: Мысль. 1979.
    • Редакционная коллегия На суше и на море. 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .— М.: Мысль. 1991.
26. ^ ^{a b} Неретина С. Новые книги. Мурад Аджиев. Сибирь: XX век // Природа. 1983, № 8.— с. 124
27. ^ ^{a b} Аджи М. Без Вечного Синего Неба: Очерки нашей истории.— М.: АСТ, Астрель, 2010. С. 54 [5] 22 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
28. ^ Некрылов С. А. Рабочая программа «История Сибири».Специальность «история». 24 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Томский государственный университет
29. ^ Некрылов С. А., Луков Е. В.Социально-экономическое развитие Сибири в послевоенный период. Учебное пособие. Исторический факультет. 10 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . –Томск. Изд-во Томского университета, 2012. С. 65
30. ^ Воробьев В. В., Суворова Н. Г. История Сибири: Программа курса и указатель литературы. Исторический факультет. 29 Ağustos 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Омский государственный университет.
31. ^ Лебедева Н. И.Культура Западной Сибири: Учебная программа// Омский государственный университет.
32. ^ ^{a b} Аджиев М. Э. Осторожно, тяжелая вода! 29 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Наука и жизнь. 1988, № 10
33. ^ ^{a b c} Аджиев М. Э. Тяжелая вода? Почему бы и нет! 8 Ağustos 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — М.: Знание. 1989, № 3.
34. ^ Аджиев М. Э. Явление криогенного концентрирования тяжелой воды // Материалы гляциологических исследований.— Т. 65. 1989. С. 65
35. ^ * Дягтерев К. В поисках тяжёлой воды // Русское Географическое общество: Информационный портал.
    • Цымбал Л. А.Синергетика информационных процессов: закон информативности и его следствия 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..— М.: Наука. 1995.
    • Андреева Е. А., Константинова Н. А., Буравкова Л. Б., Синяк Ю. Е. Влияние воды различного изотопного состава на пролиферативную активность эндотелиальных клеток in vitro // «Авиакосмическая и экологическая медицина».— Т.39, № 3, 2005.
    • Турчин А. В. Структура глобальной катастрофы: Риски вымирания человечества в XXI веке 25 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..— М.: ЛКИ, 2011.
    • Семиков С. Лед и пламень 15 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .// Инженер. 2005. № 2.
    • Петров М. Н., Петров И. М. . // Федеральная служба по интеллектуальной собственности, патентам и товарным знакам.
    • Ирбэ В. А. Выделение в толщах пород интервалов, содержащих углеводороды и воду в различных фазовых состояниях методами разведочной, скважинной геофизики, нетрадиционным методом биолокации. // Геология и нефтегазоносность Западносибирского мегабассейна: Материалы Шестой Всероссийской научно- техниеческой конференции (23 - 24 апреля 2009 год) – Тюмень, 2009.
    • Будник С. В. Талый сток со склонов^[]. – Житомир: Изд-во ЖДУ им. И. Франко, 2010.
    • Алексеев В. Р. Этот загадочный обыкновенный лёд // Наука и техника в Якутии. 2019, №2 (37).
36. ^ Аджи М. Без Вечного Синего Неба: Очерки нашей истории.— М.: АСТ, Астрель, 2010. С. 387 - 388 [6] 22 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
37. ^ ^{a b} * Аджиев М. Скажи своё имя, Талыш 21 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Вокруг света. 1989, № 7.
    • Аджиев М. Молчаливые табасараны 10 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Вокруг света. 1990, № 4.
    • Аджиев М. Талыш, Чаруж и другие 14 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Вокруг света. 1991, № 1.
    • Аджиев М. Кумык из рода Половецкого, или Открытие самого себя 13 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Вокруг света. 1991, № 2.
    • Аджиев М. Лезги из Тагирджала 13 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Вокруг света. 1991, № 5.
    • Аджиев М. Строительство № 500: до и после 27 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // На суше и на море. Москва, 1990. С. 407—430
38. ^ * Аджиев М. По дороге на Чермен 11 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Вокруг света. 1993, №1.
    • Adžiev M. Caucaso: in Guerra col vicino di casa // La nuova Europa. 1995, №1.
39. ^ Ayrıca bkz.:
    • Аджиев М. Кумыки // Наука и жизнь. 1991, №4.
    • Аджиев М. Кумык из рода Половецкого, или Открытие самого себя 13 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Вокруг света. 1991, № 2.
    • Аджиев М. Кресты Беленджера 7 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Вокруг света. 1992, №7.
    • Аджиев М. «Любо, терцы!» 11 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Вокруг света. 1992, №4.
    • Аджиев М. Карачаевцы 5 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . //«Мы — из рода Половецкого!» Рыбинск, 1992
40. ^ Соколовский С. В. Право и этнос 25 Temmuz 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Этнографическое обозрение. 1992, №3
41. ^ ^{a b} Аджиев М. Э. Проблема этнической самоидентификации в общегосударственной структуре населения СССР (на примере кумыков)^[] // Международный симпозиум «Право и этнос». Материалы для обсуждения. Москва — Голицыно, октябрь 1991. С. 141 — 149
42. ^ "Аджиев М. Э. «Мы — из рода Половецкого!» – Рыбинск, 1992". 14 Ağustos 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Ağustos 2020. 
43. ^ ^{a b c d} Халипаева И. А. [7] 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С.8
44. ^ "Огрызко В." Прошлое глазами гуннов 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С.77 - 81
45. ^ "Аджи М." [8]^[] Полынь Половецкого Поля --- М.: ТОО ‘‘ПИК-Контекст’’, 1994
46. ^ "Аджи М. Полынь Половецкого поля.— 3-е изд. — М.: АСТ, 2006". 8 Şubat 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Ağustos 2020. 
47. ^ ^{a b} Аюпов Н. Г. Тенгрианство как открытое мировоззрение 22 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Алматы: КазНПУ имени Абая, 2012. С. 7
48. ^ Аджи М. Сага о Великой Степи. – М.: АСТ, 2016. C. 38 8 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
49. ^ Ayrıca bkz.:
    • "Özer Z. B." Kaybolan Millet. Murad Adji. Polın’ Polovetskogo Polya // Bilge, No 16/Mart, Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, Ankara, 1998. s.61-64.
    • "Pekin S."Kipçaklar ile İlgili Kitaplar ve Murat Adji 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .//Yüzyılda Eğitim ve Toplum .Cilt 3 Sayı 7.2014 9
    • Халипаева И. А. 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20190110041238/https://yadi.sk/i/lfXDEQba3NqnEB arşivlendi.] — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С.8
    • "Полынный путь Биография в фотографиях 31 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Сайт Мурада Аджи
    • Колодяжный И. Забытая Родина (интервью с Мурадом Аджи)// «Литературная Россия». 17 декабря 2004 (№50)[9]^[]
    • Федорова Л. Встреча с Мурадом Аджи // «Илин», 2002, №1 [10] 16 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
    * Фильм о Мураде Аджи Документальный цикл «Соотечественники».Мурад Аджи 22 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Телерадиокомпания «Новый век» (Татарстан)
50. ^ Миножетдинов Х. К, манифест свободного человека — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С. 44
51. ^ Научно-исследовательская лаборатория «Проблемы перевода»
52. ^ "Adci M."Qıpçaq çölünün yovşanı. / Rusçadan tərcümə: Tofik Hacıyev.– Baky :Gənclik, 1997
53. ^
54. ^ "Adji M."[ https://hacibayram.edu.tr/rus-dili/personel-bilgisi?pid=108d0a71-89b8-4cdd-879f-a68025498a01 Kaybolan Millet. Deşt-i Kıpçak Medeniyeti.Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer] — Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2001
55. ^ ^{a b} "Аджи М."Полынь Половецкого поля: Из родословной кумыков, карачаевцев, балкарцев, казаков, казахов, татар, чувашей, якутов, гагаузов, крымских татар, части русских, украинцев и других народов, ведущих свое начало от тюркского (кипчакского) корня и забывших его. ––2-е изд., доп. и перераб. – М.: Новости, 2000 8 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
56. ^ "Adj M."KaybolanMillet. Deşt-i Kıpçak Medeniyeti. Genişletilmiş 2. Baskı. Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer 23 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — İstanbul: Doğu kitabevi, 2019
57. ^ ^{a b} "Азизова Г. Р." Христианство в Дагестане: история и современность 29 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Махачкала. 2001. Махачкала
58. ^ Ayrıca bkz.:
    • Аджи М. Могила Святого Георгия Победоносца находится в Дагестане – мнение ученого 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Интерфакс, 10 июня 1996.
    • Аджи М. Бесстрашный до безрассудства // «Независимая газета». 22.01.97.
    • Adzhi M."In the footsteps of St. George 2 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . //Russian Life. August 1997.
    • Овчинников В. Святой Георгий имеет российские корни? Беседа Всеволода Овчинникова с Мурадом Аджиевым // Российская газета. 1997, 01.03.1997.
59. ^ Аджи М. Тайна святого Георгия, или подаренное Тенгри:Из духовного наследия тюрков 8 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . – М.: МБФ "Джарган", 1997
60. ^ ^{a b} Как Георгий Победоносец связан с гуннами? 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Дилетант. 11.12.2019
61. ^ Вяткин В." Наследники святого Георгия // National geographic. 2007, №7. См. Они почитают святого Георгия^[]
62. ^ Вяткин В. " Джалган – село с интересной историей 29 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // КАВПОЛИТ. 2015. 3 ноября
63. ^ "Дербентский район // Портал Правительства республики Дагестан". 6 Mayıs 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Ağustos 2020. 
64. ^ ^{a b} Аджиев М. Религия Степи: (Материал публикуется на правах проблемного) // Энциклопедия для детей.— М.: Аванта+, 1996. — Т.6: Религии мира, ч. 1.— С.211—218. Ayrıca Bkz.: Релігія стародавнього сходу 15 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
65. ^ Фаст Г. Принятие христианства – измена отцам или возвращение к Отцу?!^[] // Макарьевские чтения: Материалы X Международной научной конференции. – Горно-Алтайск: РИО Горно-Алтайского государственного университета. 2015. C. 353 - 354
66. ^ ^{a b} Нуржанов А. Тенгрианство как культ, религия тюркоязычных народов в эпоху средневековья // Austrian journal of humanities and social sciences. 2014, № 1 - 2
67. ^ Sempozyum bilgileri için bkz.:
    • Назарбаев Н. Приветственное слово Президента РК Н. А. Назарбаева участникам Международного симпозиума «Степь и культура. Великий путь во времени» // Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность. 1997, № 3.
    • Ситько Н. Великий степняк Маргулан 13 Kasım 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Наука Казахстана. 1997, № 15
68. ^ Аджиев М.Тюркский вклад в европейскую цивилизацию // Евразийское сообщество: экономика, политика, безопасность. 1997, № 3. С. 47
69. ^ ^{a b c} Кодар А. Вместо предисловия 14 Eylül 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Культурные контексты Казахстана: История и современность: Материалы Международного семинара, посвященного 100-летию М. О. Ауэзова. — Алматы, 1998. С. 4 - 5
70. ^ Аджиев М.Тенгрианство и основы современной европейской культуры 14 Eylül 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Культурные контексты Казахстана: История и современность: Материалы Международного семинара, посвященного 100-летию М. О. Ауэзова. — Алматы, 1998. С. 7 - 20
71. ^ Издибаев Т. Казахстанская еженедельная газета «PANORAMA» № 36, 19 сентября 1997. [11] 4 Eylül 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
72. ^ ^{a b c} Аджи М. Европа. Тюрки. Великая Степь 12 Ağustos 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ..— 1-е изд.— М.: Мысль, 1998
73. ^ Аджи М. Европа. Тюрки. Великая Степь. — М.: АСТ, 2015. С. 2
74. ^ Adji M. Avrupa Türkler ve Büyük Bozkır Kıpçaklar 8 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Rusçadan Çeviri: Zeynep Bağlan Özer. – Istanbul, Doğu Kitabevi, 2016
75. ^ ^{a b c d e} Озер З. Б.К родникам тюркской культуры 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Вестник тюркского мира. 2017, №1
76. ^ Özer Z.B. Bilim İnsanı Murad Adji // Cборник материалов Международной научно-практической конференции «Науковiзнання: iсторiя становлення таперспективи розвитку, 3 грудня 2019 г. – Тернополь, 2019. С.192
77. ^ Аджи М. Сага о Великой Степи 8 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . – М.: АСТ, 2016. C. 71 - 72
78. ^ ^{a b} Аджи М. Кипчаки.Древняя история тюрков и Великой Степи 8 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Книга для школьников и их родителей.— М.: «Новости», 1999
79. ^ ^{a b} Аджи М. Кипчаки. Огузы. Средневековая история тюрков и Великой Степи 8 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. Книга для школьников и их родителей.— М.: «Новости», 2001
80. ^ Издибаев Т. Издана первая книга трилогии Мурада Аджи об истории тюркского мира 4 Eylül 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Panorama (Казахстан) № 16, 21.04.2000
81. ^ Аспандиярова А.Книга, которая должна была появиться раньше 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde . //Казахстанская правда, 17.08.1999
82. ^ "Pekin S."Kipçaklar ile İlgili Kitaplar ve Murat Adji 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .//Yüzyılda Eğitim ve Toplum. Cilt 3.Sayı 7. 2014
83. ^ Ахметов Р. Тюркский пророк. Интервью с Мурадом Аджи // Звезда Поволжья. 29 ноября – 5 декабря 2001
84. ^ Adji M. Kıpçaklar. Türklerin ve Büyük Bozkırın Kadim Tarihi. Rusçadan çeviri: Zeynep Bağlan Özer. – Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 2002
85. ^ Мурад Аджи в Горно-Алтайске // Постскриптум, 13.08.2001]
86. ^ ^{a b c d} Аджи М. Тюрки и мир: сокровенная история 29 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — М., ООО «Издательство АСТ», 2004
87. ^ "Murad Adji"Türklerin Saklı Tarihi 8 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Rusçadan Çeviri: Varol Tümer. – Istanbul, KaynakYayınları, 2019
88. ^ ^{a b} Леднев А. В., Михайлова М. В., Трофимова В. И. Международная научная конференция по сравнительному литературоведению в Баку // Вестник Московского университета. Сер.9. Филология. 2005, №1
89. ^ 1_YA_MEZHDUNARODNAYA_NAUCHNAYA_KONFERENCIYA_SRAVNITELNOE_LITERATUROVEDENIE-636554?device=Desktop
90. ^ Аджи М. Индоевропеистика и сравнительное литературоведение (тезисы доклада) // Сравнительное литературоведение. I Международная научная конференция 29 - 31 октября, 2004. Баку, Азербайджан – Баку: Бакинский Славянский университет. 2004
91. ^ ^{a b} Аджи М. Куда приплыл ковчег Ноя?// «Литературная Россия», 16 сентября 2005
92. ^ ^{a b c d e} Габиббейли И. Всемирный потоп и новая научная версия о Ноевом ковчеге 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Вестник тюркского мира. 2017, №1
93. ^ ^{a b} Ильхам Алиев принял дагестанского писателя Мурада Аджи 14 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .// ИА REGNUM, 9.08.2005
94. ^ ”Аджи М.” Кто откроет ворота Джора// «Литературная Россия» 17 марта 2006 [12] 28 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
95. ^ Международная научная конференция: «Этнокультурное наследие Кавказской Албании».О Конференции [13] 28 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
96. ^ Аджи М.Дыхание Армагеддона 8 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .— М.: АСТ, Хранитель, 2006. С. 2
97. ^ Adžiev M. Imusulmani-cattolicidel Caucaso // L'altra Europa. 1991, №3
98. ^ ^{a b c} "Аджи М. Азиатская Европа.— М.: АСТ, 2006". 8 Ocak 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Ağustos 2020. 
99. ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Ağustos 2020. 
100. ^ Гусейнзаде Э. [О кыпчаках, или новое прочтение истории в фильме Мурада Аджи https://www.trend.az/life/culture/952199.html 1 Aralık 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .] // TrendLife (Азербайджан), 5 июля 2007
101. ^ ^{a b} "Васильев Н. И." Международный проект по развитию тюркологии в Верхневилюйском улусе // Верхневилюйская республиканская гимназия им. М.А. Алексеева [14] 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
102. ^ ^{a b} НПК по тюркологии для учащихся и учителей 23 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автономное образовательное учреждение республики Саха (Якутия) допольнительного профессионального образования «Институт образования развития и повышения квалификации»
103. ^ Аджи М. Без Вечного Синего Неба: Очерки нашей истории.— М.: АСТ, Астрель, 2010. С. 4, 6. [15] 22 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
104. ^ ^{a b c d e} Алиев С. Феномен Мурада Аджи и тюркское самосознание 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Вестник тюркского мира. 2017, №1
105. ^ ^{a b} Хасавов А. Мурад Аджи: «Равнодушных среди своих читателeй не нахожу» 3 Şubat 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Ёлдаш/Времена. 15.03.2013
106. ^ ^{a b} "Алиев С." Слово о Мураде Аджи^[] // Ёлдаш, 24.10.2014
107. ^ Курчаков Р. Он вскрывал и показывал «корешки» подлинной истории^[] // Бизнес Online, 10 марта 2018
108. ^ В Москве состоится фестиваль тюркской истории и культуры^[]//Официальный сайт мэра Москвы. 17 октября 2019
109. ^ "Бибилиография". 12 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Ağustos 2020. 
110. ^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Ocak 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Ağustos 2020. 
111. ^ ^{a b} [16] 28 Haziran 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Русское Географическое общество
112. ^ Путин вручил гранты Русского географического общества на 50 млн руб 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // РИА Новости. 15 марта 2010
113. ^ В Москве состоялась встреча с писателем Мурадом Аджи 28 Ağustos 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Пресс-центр Полномочного представительства Республики Татарстан в Российской Федерации, 10.03.2013
114. ^ ^{a b} "Немченко Г." Освоение Евразии 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Вестник тюркского мира. 2017, №1
115. ^ "Аги Д."Мурад Аджи 25 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Звезда Поволжья, 24.03.2013
116. ^ ^{a b} Аджи М.Полынный мой путь 8 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — М.: АСТ, 2014
117. ^ ^{a b} Аджи М.Великая Степь.Приношение тюрка 8 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — М.: АСТ, 2014
118. ^ ^{a b} Научная конференция, посвященная 70-летию Мурада Аджи, прошла в Махачкале 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . / РИА Дагестан, 29 октября 2014
119. ^ Зов памяти
120. ^ Murad Adji – 70 yaşında 21 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // РИА Дагестан, 29 октября 2014
121. ^ В селении Эндирей отметили 70-летний юбилей известного кумыкского писателя Мурада Аджи // РИА Дагестан, 24 декабря 2014
122. ^ "Arşivlenmiş kopya". 14 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Ağustos 2020. 
123. ^ В преддверии 5 Mayıs 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Сайт Мурада Аджи
124. ^ "Ольмесова Б." Къумукъ чёллени балкъгъан ириси // Ёлдаш, 14 ноября 2014
125. ^ Аджи М. История тюрков: Такими знали нас 8 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . – М.: АСТ, 2015
126. ^ ^{a b} Аджи М. Сага о Великой Степи. – М.: АСТ, 2016. C. 2 8 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
127. ^ ^{a b c} "Бейненсон И." Талисман слова 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С. 75
128. ^ Наши авторы 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Вестник тюркского мира. 2017, №1. С. 5, 139
129. ^ ^{a b} «Святой Георгий и гунны» вызовут споры 23 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Центр Льва Гумилёва, 31 мая 2019
130. ^ Курячая М. Будущее принадлежит правде 6 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Литературная Россия, 2019 №24, 28.06.2019
131. ^ Новости 6 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Официальный сайт М. Аджиева
132. ^ Аджиев М. Русский первопроходец Арктики // Наука и жизнь. 1975, №7
133. ^ Аджиев М. Русский первопроходец Арктики // Единая коллекция цифровых образовательных ресурсов [17]
134. ^ Аджиев М. Э. О том, как дороге дорогу искали.— М.: Дет. Лит., 1976.
135. ^ ^{a b} По М. Аджиеву О том, как дороге дорогу искали // Михеева А. А. «Зарница». Книга для дополнительного чтения в 3-ем классе национальных школ РСФСР.— 4-е изд.— Л.: Просвещение. Ленинградское отделение, 1987.— С. 3, 124—128
136. ^ Аджиев М. Э. О том, как дороге дорогу искали.— М.: Дет. Лит., 1976. Ayrıca Bkz:
     • Аджиев М. Э. Сибирь, которую я видел. Худ. Руденко В. М. – М.: Дет. Лит., 1985.
     • Аджиев М. Э. Тайги распахнутые двери: Очерки; худ. Ю. Жигалов.— М.: Дет. Лит., 1983.
     • Аджиев М. Э., пер. с русск. Калверт А. Тайги сибирской притяжение [Очерки :Для ст. шк. возраста, англ.]— М.: Радуга Б. г., 1989.
     • Аджиев М. Э. Лена, Яна, Витим и Оленек: Рассказы о Якутии [Для ст. дошк.Возраста], худ. Шипулин И.— М.: Дет. Лит. 1989.
137. ^ Аджиев М. Э., Алексеев А. И., Антошко Я. Ф. Энциклопедический словарь юного географа-краеведа" для среднего и старшего школьного возраста.— М.: «Педагогика», 1981.
138. ^ Аджиев М. Кумыки // Наука и жизнь. 1991, №4
139. ^ Аджиев М. Кумыки// Единая коллекция цифровых образовательных ресурсов [18]
140. ^ Сто народов, сто языков: Этнографические очерки о народах Евразии: Для детей / Под ред. Л. М. Минца. — М. : Просвещение, 1992
141. ^
142. ^ Рафибейли Р. Идеи высокой педагогики: В трех книгах в 7 тт. 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Книга 3. Т.II – Баку, 2014
143. ^ ^{a b} Калиев С., Аюбай К. Антология педагогической мысли Казахстана ( II том). – Алматы, 2014 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
144. ^ "Аджиев М. Э." Великое переселение народов. Точка зрения 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Вестник тюркского мира. 2017, №1
145. ^ "Аджи М. "Святой Георгий и гунны 8 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . – М.: АСТ. 2019
146. ^ Мурад Аджи 14 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Türkologiya. 2018, №2. С. 135
147. ^ "Медведко Л.И." Россия, Запад, ислам: «столкновение цивилизаций»? – М., Кучково поле, 2003. С. 67
148. ^ ^{a b} В Анкаре отметили 75-летний юбилей Мурада Аджи 22 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . //Ёлдаш, 11 декабря 2019
149. ^ ^{a b} Мир скорбит по Мураду Аджи 14 Nisan 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde .// Ёлдаш / Времена. Вып. 617, 16.03.2018
150. ^ ^{a b} "Özer Z. B." Bilim İnsanı Murad Adji // Cборник материалов международной научно-практической конференции «Научные знания: история становления и перcпективы развития». 3 декабря 2919. – Тернополь. 2019. С.184-194
151. ^ ^{a b c d e} "Özer Z. B." Kaybolan Milletin Sesi: Murad Adji// Bilim ve İnsan. Şahsiyetini İnşa Edenler. Editörler: Zeynep Bağlan Özer, Fatih Yapıcı, Şekip Aktay. – Ankara, Gazi kitabevi, 2018
152. ^ Чибилев А. А. Степная Евразия: региональный обзор природного разнообразия 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .// Москва – Оренбург. 2017.C. 14
153. ^ Чибилев А. А., Богданов С. В. Наследие кочевнических империй в ландшафтах степей Северной Евразии^[] // Вестник РАН.Т. 79, №9, сентябрь 2009.С. 825
154. ^ "Аязбекова С. Ш." Культура в евразийском пространстве: теория, практика и современность 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Культура в евразийском пространстве: традиции и новации. 2018. №1 (2)
155. ^ "Аязбекова С.Ш." Социокультурная и психологическая адаптация иммигрантов в условиях трансформации евразийского типа культуры и кризиса мультикультурализма (на примере Германии) 22 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // 117-ая Международная научно-практическая конференция «Современные особенности формирования личности и её социальной адаптации в условиях кризиса либеральных ценностей». 8 - 15 февраля 2016 г. – Лондон.
156. ^ "Бегалинова К., Кокумбаева Б." Филогенетические истоки динамических процессов в культуре казахских степей 18 Şubat 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Тyркология. 2017. №3 (83)
157. ^ Ayrıca bkz.:
     • Чибилев А. А., Богданов С. В. Наследие кочевнических империй в ландшафтах степей Северной Евразии^[] // Вестник РАН. Т. 79, №9, сентябрь 2009.
     • Чибилев А. А. Ландшафты степей Евразии как объект исторического степеведения 29 Mart 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // География и природные ресурсы. 2009, 33.
     • Чибилев А. А. Кочевнические империи как фактор формирования степных ландшафтов Северной Евразии^[] // Известия Российской Академии наук. Серия географическая. 2010. №3.
     • Чаттерджи С. Повторное присоединение Сибири // Гуманитарные науки в Сибири. 2008, №3.
     • Яковенко И. Г. Цивилизация и варварство в истории России. Статья 3. Казачество 18 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .//Общественные науки и современность. 1996. №3
     • Боталов С. Г. 5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20160305041533/http://gendocs.ru/v8296/%D0%B2%D0%B5%D1%81%D1%82%D0%BD%D0%B8%D0%BA_%D1%8E%D0%B6%D0%BD%D0%BE-%D1%83%D1%80%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D0%B3%D0%BE%D1%81%D1%83%D0%B4%D0%B0%D1%80%D1%81%D1%82%D0%B2%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE_%D1%83%D0%BD%D0%B8%D0%B2%D0%B5%D1%80%D1%81%D0%B8%D1%82%D0%B5%D1%82_2006_17_72._%D1%81%D0%B5%D1%80%D0%B8%D1%8F_%D1%81%D0%BE%D1%86%D0%B8%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%BD%D0%BE-%D0%B3%D1%83%D0%BC%D0%B0%D0%BD%D0%B8%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BD%D1%8B%D0%B5_%D0%BD%D0%B0%D1%83%D0%BA%D0%B8_%D0%B2%D1%8B%D0%BF%D1%83%D1%81%D0%BA_7 arşivlendi. Кочевая цивилизация Евразии в пространстве и времени]// Вестник Южно-Уральского государственного университета. 2006, №17 (72). Выпуск 7
     • "Соболева Н. А. " Образ св. Георгия в атрибутике Российского государства// Проблема святых и святости в истории России: Материалы ХХ Международного семинара исторических исследований «От Рима к Третьему Риму». Москва, 6-7 сент.; Санкт-Петербург, 11 сент. 2000 г. /Институт российской истории РАН; под ред. А. Н. Сахарова. – М.: Наука, 2006.
     • "Ковальская С. И." Взаимоотношения «центра» и «периферии» в условиях этноконфессиональной гетерогенности имперского пространства //Вопросы истории Сибири. Вып. 14. Омск, 2017. С.71
     • Курманов З. 23 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20181123140214/http://library.fes.de/pdf-files/bueros/bischkek/05077.pdf arşivlendi. История Кыргызстана и кыргызов]// Центральная Азия: собственный взгляд = Zentralasien: eine Innenansicht/ Пер. А. Трубицин.– Б.: 2006.– 498 с.– Текст на русск., нем. яз.
     • "Гыйниятулина Ф. С." Татар халкының мирасы 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // История России и Татарстана: Итоги и перспективы энциклопедических исследований: сборник статей итоговой научно-практической конференции научных сотрудников Института Татарской энциклопедии АН РТ (г. Казань, 25-26 июня 2014 г.) / Институт Татарской энциклопедии АН РТ. – Казань: «Фолиант», 2014. – Вып. 6. С. 403
     • "Макушин А. А. " Конституционный субъективизм и его основные виды 18 Eylül 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Конституционное и муниципальное право. 2010, № 9. См. [19] 1 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
     • "Викторин В. М. " Древние верования центра Азии в ритуалах народов Поволжья и Приуралья: основной культовый ареал и отдаленная периферия // Южно-Российский вестник геологии, географии и глобальной энергии]]. 2006, №6 [20]^[]
     • "Абдуллаева Р. " Азербайджан в пространстве диалога культур 24 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . //Диалог цивилизаций в эпоху становления глобальной культуры. М. 2012
     • "Саламзаде Э. " 24 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20130124080821/http://www.mkrf.ru/upload/mkrf/mkdocs2012/15_11_2012_9.pdf arşivlendi. Священные птицы Евразии: символика и иконография] //Диалог цивилизаций в эпоху становления глобальной культуры. М. 2012
     • "Тагиров И. " Источники по истории татарского народа: направления поиска // Эхо веков. 1997. №1-2
     • "Борликов Г. М. " 16 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20181116120123/http://rudocs.exdat.com/docs/index-179688.html arşivlendi. Степная культура как феномен самобытной цивилизации] // Мир образования – образование в мире. Научно-методическийжурнал. № 3 (15), 2004
     • "Budagov B. "The Great Silk (Carawan) Way 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde ./ Science without borders.Volume 3.2007/2008 //International Academy of Science H&E. Innsbruck – 2009. ISSN 2070-0334 ISBN – 978-9952-451-04-7
     • КарабулатоваИ. С. 2 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20131102030217/http://usfiles.us.szc.pl/pliki/plik_1352282427.pdf#page=117 arşivlendi. Homo interculturalis на сломе эпох]// HOMO COMMUNICANS II: человек в пространстве межкультурной кoммуникации. Щецин, 2012
     • Халипаева И. А. Мифология и тенгрианская религия древних тюрков 13 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .// Научный вестник столицы. 2012, № 10 -11
     • " Масаев М. В. " Невидимая структура символа (философско-исторический аспект) 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // ”Гілея (науковий вісник)": Збірник наукових праць. - К., 2009. Випуск 22
     • Масаев М. В. Крест как символ парадигмального образа эпохи христианской цивилизации 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Культура народов Причерноморья. 2004, № 56.
     • Илимбетова А.Ф. Люди – потомки змей в религиозно-мифологических воззрениях башкир 20 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Материалы II Форума гуманитарных наук «Великая Степь». – Астана: Гылым. 2017
     • Помырляну Н. А. К вопросу становления и проявления тенгрианства как ранней монотеистической религии тюркоязычных народов Евразийского континента 26 Nisan 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Гуманитарные и социальные науки. 2007, №4
     • Кузьменко В. В., Щербина Т. П. Всесвiтня iсторiя та мiжнароднi вiдносини 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Науковi працi iсторичного факультету Запорiзького нацiонального унiверситету, 2010, вип. XXVIII
     *Файзуллин Г. Г., Сатаров Э. И. Правовые основы института татарских мурз и дворян в постсоветской Росии: история и современность //Татарские мурзы и дворяне: история и современность. Сборник статей. Выпуск 1. – Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2010. С. 34 24 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20201124061902/http://www.tataroved.ru/publicat/murzi/Faiz_Sattarov.pdf arşivlendi.]
     • Амирханов Р. Х. Родословная Амирхановых//Татарские мурзы и дворяне: история и современность. Сборник статей. Выпуск 1. – Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2010. С. 230 24 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20201124064943/http://www.tataroved.ru/publicat/murzi/Amirhanov3.pdf arşivlendi.]
     • Шергенг Н.А., Баширов Т.А. Понятие «право» и понятие «закон» в древнерусском сознании 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Современные наукоемкие технологии. – 2005. № 3
     • " Саламзаде Э. " Визуальный язык в глобальном мире 2 Ekim 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . //Культура на рубеже XX – XXI веков: глобализационные процессы. СПб.: - Нестор-История, 2009. С. 621 - 624
     • "Нугманов Р. Г." 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20230729151838/https://cyberleninka.ru/article/n/razmyshleniya-o-proroke-kavsere-iz-koranicheskih-tekstov arşivlendi. Размышления о пророке Кавсере из коранических текстов] //Вестник Казанского государственного университета культуры и искусств. 2014, № 2
     • " Герайзаде Л. З." Религиозная символика в творчестве О. Сулейменова и М. Аджи // Международный научно-теоретический журнал. Б., 2008, № 6 (66) 13 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20170413223149/http://philology.bsu.edu.az/ru/content/_docent_kafedri_942 arşivlendi.]
158. ^ Ayrıca bkz.:
     • Чибилев А. А. Степная Евразия: региональный обзор природного разнообразия 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .// Москва – Оренбург. 2017
     • Чибилев А. А. Картины природы степной Евразии^[] Т.1. От предгорий Альп до Южного Урала // Оренбург, Институт степи Уральского отделения РАН. 2018.
     • Кузьмин С. Б. Палеоэкологические модели этноприродных взаимодействий^[] // Новосибирск, Академическое издательство «Гео». 2011
     • "Султангареева Р. А. " Жизнь человека в обряде: фольклорно-этнографическое исследование башкирских семейных обрядов^[]. — Российская Академия наук: Институт истории языка и литературы Уфимского научного центра. Уфа: Гилем, 2005 .
     • Шинаков Е. А. Образование Древнерусского государства:Сравнительно-исторический аспект^[] – Брянск: Брянский государственный университет имени академика И. Г. Петровского, 2002. С. 21 - 22.
     • Алимгазинов К. Ш. Электронные источники по современной истории Казахстана: методология и методики анализа 17 Mayıs 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . – Алматы: Институт истории и этнологии им. Ч. Ч. Валиханова. 2011.
     • " Егоров В. К. " Философия культуры России: контуры и проблемы. – М., РАГС, 2002. С. 68 - 69.
     • Тагиров И. Р. История национальной государственности татарского народа и Татарстана: Научное издание. – Казань, Казанский государственный университет. 2000. Гл. 4.
     • Історiя мiста КиЕва з найдавнiших часiв до 2000 року 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. – Киiв. Інститут історії України Національної Академії наук України. 2009.
     • Герайзаде Л. Мир Чингиза Айтматова. 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde . – Б.: Бийиктик. 2013
     • Гуцуляк О. Пошуки Заповiтного Царства:Мiф – Текст – Реальнiсть. 7 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . – Iвано-Франкiвськ, 2007.
     • "Кадыров А. М." Культурология.Мировая и отечественная культура: учебное пособие 23 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . – Уфа, 2011. – 532 с.
     • Гуцуляк О. Развитие евразийского мифологического образа Гер/Кер Кер-оглы – сына могилы и правителя Чамбули Мастон 23 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Мировоззрение населения Южной Сибири и Центральной Азии в исторической ретроспективе. Выпуск 4. – Барнаул: Издательство Алтайского государственного университета. 2010
     • " Медведко Л. И. " Россия, Запад, Ислам: «столкновение цивилизаций»? М., 2003.
     • " Жетписбаева Б. А. " Древнетюркская литература: Учебник. 19 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .– Алматы. 2006.
     • " Абдакимов А. " История Казахстана: с древнейших времен до наших дней: Учебное пособие. – Алматы. 2003.
     • "Амрахов М. И. " Возникновение государственности и формы землевладения у тюрков.Учебное пособие. 17 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . –Баку, 2011. С.6.
     • "Кокумбаева Б. Д. "Культурология тенгрианского искусства 26 Kasım 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .// Учебное пособие. – Павлодар: Павлодарский государственный педагогический институт. 2012
     • " Акишев А.А. Инсебаев Т.А., Азербаев А.Д., Дауенов Е.Н., Сметова А.Т. " Очерки колонизации Павлодарского Прииртышья царской Россией. Учебно-методическое пособие. – Павлодарский государственный университет им. С. Торайгырова. Павлодар: КЕРЕКУ, 2008.
     • "Арын Р.С., Иренов Г.Н." Этнополитология: учебное пособие^[]. // Павлодарский государственный университет им. С. Торайгырова. ─ Павлодар: ЭКО, 2008. .900.88
     • Менгилик Ел 31 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .// Учебник для вузов. – Алматы: Улагат. 2015
     • " Тулешов В. " Азиатский путь: история XXI века. - Алматы. 2010
159. ^ Ayrıca bkz:
     • Нуриева Ф. Ш. Формирование и функционирование литературного тюркско-татарского языка периода Золотой Орды. 1 Şubat 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. – Казань, 2004
     • Гекман Л. П. Персоносфера этнической вселенной в мифопоэтике народов Сибири 2 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. – Барнаул, 2006.
     • Азизова Н. Р. Традиционно-обрядовая культура локальных этнических групп в современной России 25 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. —Москва, 2009
     • Капицын В. М. Политическая идентификация как механизм институционализации политического участия 12 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации.—Москва, 1999
     • Сенюткин С. Б. Основные тенденции развития татарских общин Нижегородского Поволжья с последней трети XVI до начала XX в. 5 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. – Нижний Новгород 2002
     • Султангареева Р. А. Семейно-бытовой обрядовый фольклор башкирского народа. 19 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. – Уфа, 2002
     • Бакытбеккызы Н. С. Специфика межэтнических и межконфессиональных отношении в Республике Казахстан: политологический анализ 25 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. – Бишкек, 2017
     • Нуржасарова М. А. Теоретические и методологические принципы проектирования современной одежды на основе традиционного казахского костюма 28 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. – Алматы, 2005
     • Маремшаова И. И. Культурно-исторические аспекты этносознания карачаевцев и балкарцев в эволюционной перспективе 2 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . //Автореферат диссертации. – Махачкала, 2003
     • Шарафутдинов Д. Р. 11 Ağustos 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20190811103838/https://www.dissercat.com/content/istoricheskie-korni-i-razvitie-traditsionnoi-kultury-tatarskogo-naroda-xix-nachalo-xxi-vv arşivlendi. Исторические корни и развитие традиционной культуры татарского народа XIX – начало XXI вв.] // Автореферат диссертации. – Казань, 2004
160. ^ Ayrıca bkz.:
     • Мартишин О. Е. Эволюционно-генетические механизмы развития мировой экономики 24 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. – Ростов-на-Дону, 2006
     • Пелина А. Н. Северный Кавказ: территориальная этнодемографическая и социальная дифференциация. Проблемы и следствия: На примере республик Северного Кавказа 15 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. — Краснодар, 2004
     • Дрокин М. С. Социально-философский анализ феномена миграции 25 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. – Москва, 2005
     • Францева Н. Н. Флора и растительность полевой дорожной сети агроландшафта в зоне неустойчивого увлажнения Ставрополья 21 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .// Автореферат диссертации — Ростов-на-Дону, 2009
     • "Боргоякова А. П." Национально-культурная специфика языкового сознания хакасов, русских и англичан:На материале ядра языкового сознания 2 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. — Москва, 2002
     • Заляева Е. О. Изоморфизм и алломорфизм вариантов модели семантического портрета Одина в "Эдде". 9 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . //Автореферат диссертации. — Казань, 2009
     • "Лукина С. Г. " 8 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20200808091910/https://www.dissercat.com/content/avarskii-kaganat-v-sisteme-sotsiopoliticheskikh-i-etnokulturnykh-protsessov-epokhi-rannego-s arşivlendi. Аварский каганат в системе социополитических и этнокультурных процессов эпохи раннего средневековья] // Автореферат диссертации. — Ижевск, 2006
     * "Хабенская Е. О." Этническая идентичность представителей татарских этнокультурных ассоциаций 28 Ocak 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde .//Автореферат диссертации. — Москва, 2003
     • Асанова А. М. 5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20160305072741/http://www.dissercat.com/content/ustanovlenie-i-razvitie-kirgizsko-kitaiskikh-otnoshenii-1991-2000-gg arşivlendi. Установление и развитие киргизско-китайских отношений 1991-2000 гг. ]// Автореферат диссертации. – Москва, 2001
     • Русанов В. Ю. Военная организация Древнерусского государства, X-XI вв. 4 Aralık 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. – Москва, 2001.
     • Алиева А. Т. Отражение в кумыкском фольклоре морали, этики и права:Древний и средневековый периоды 14 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. — Махачкала, 2006.
     • Муртазалиева Л. А. Функциональные особенности арабских лексем в кумыкском языке (на материале эпических произведений)» // Автореферат диссертации. — Махачкала, 2012.
     • Мухаметова Г. Ф. Этнолингвистические исследования татарских говоров региона юго-восточного Закамья Татарстана 29 Eylül 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. —Казань, 2007.
     • "Умарова Г. С. " Мир казахского этноса в документальной и художественной прозе В.И. Даля 16 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. — Саратов, 2007
     • Тимканова Г. Ф. Историко-лингвистический анализ личных имен татар г. Тюмени XX века 19 Ocak 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. – Казань, 2005
     • Баширов Т. А.Социально-философские аспекты становления и развития российского правосознания 11 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde .// Автореферат диссертации. – Уфа,2005
     • Якупов М. Т. Роль социальной утопии в просветительской мысли Поволжья и Приуралья 31 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. – Уфа, 2002.
     • Муталлимов Т. Особенности формирования национального духа азербайджанского этноса 1 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. – Уфа, 2007
     • Потапова С. В. Мифологические предпосылки онтологии 23 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .//Автореферат диссертации. – Уфа, 2009
     • "Азизова Г. Р. " 29 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20190329132222/http://www.dissercat.com/content/khristianstvo-v-dagestane-istoriya-i-sovremennost arşivlendi. Христианство в Дагестане: история и современность]//Автореферат диссертации. 2011. Махачкала
     • Гузейров Р. А. 24 Mayıs 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20180524214743/http://www.dissercat.com/content/zolotoordynskii-gorod-khadzhi-tarkhan-i-ego-okruga arşivlendi. Золотоордынский город Хаджи Тархан и его округа]// Автореферат диссертации — Казань, 2004
     • Талашов М. В. Этноконфессиональные отношения на территории Хазарского каганата:Отечественная историография: вторая половина XVIII — начало XXI века. 20 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Ярославль, 2004.
     • Слюнкин А. А. Взаимоотношения России и Антиохии в XVI-XVII вв. 3 Ekim 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. – Брянск, 2011
     • Бутанаева И. И. Хакасский исторический фольклор:Опыт историко-этнографического анализа 28 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. — Новосибирск, 2000
     • Мухаметдинова А. Х. Хади Атласи как историк 5 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. – Казань, 2003
     • Багаутдинова Г. Н. Традиционная военная лексика башкирского языка. 25 Mart 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. — Уфа, 2001
     • 'Ковальчук Ю. С. Корейский протестантизм и особенности его миссионерских практик в азиатской части Российской федерации в конце XX — начале XXI века. 25 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Новосибирск, 2006.
     • Хабибуллин И. З. Национальная борьба курэш как элемент традиционной физической культуры башкирского народа 23 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .// Автореферат диссертации. – Уфа, 2008
     • Байсонгуров И. Б. Психологическая характеристика этнических особенностей кумыков 27 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. Ярославль, 2005.
     • Боташева З. Б. Истоки карачаевского и балкарского театров 10 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. — Москва, 2001
     • Алкин М. С. Башкирская народно-певческая культура: традиции и современная практика 20 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. – Магнитогорск 2011
     • Корякина М. И. Формирование основ межкультурного общения младших школьников средствами народных сказок. 29 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации.— Якутск, 2002
     * Джалилова М. Н. Семейные традиции как средство нравственного воспитания в педагогической деятельности учителей 23 Temmuz 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. — Душанбе, 2010
     • Григорьева А. В. Традиционное воспитание и школа у казаков Северного Кавказа :Исторический аспект, современные проблемы 10 Ağustos 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации. — Пятигорск, 1999
     • Мурадисова З.Ф. Воспитание школьников на семейных традициях и обычаях народов Дагестана 30 Mayıs 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . //Автореферат диссертации. – Москва, 2006
     • Черных В. А. 4 Kasım 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20171104175548/http://www.dissercat.com/content/faktory-kulturno-istoricheskogo-samoopredeleniya-rossii-v-kulturofilosofii-n-s-trubetskogo arşivlendi. Факторы культурно-исторического самоопределения России в культурофилософии Н. С. Трубецкого] //Автореферат диссертации. – Барнаул, 1999
161. ^ Баширов Т. А. Социально-философские аспекты становления и развития российского правосознания 11 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde .// Автореферат диссертации. – Уфа,2005
162. ^ Капицын В. М. Политическая идентификация как механизм институционализации политического участия 12 Mart 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Автореферат диссертации.—Москва, 1999
163. ^ Ayrıca bkz.:
     • "Фортунатов В. В. " Отечественная история: Учебное пособие для гуманитарных вузов. – СПб.: Питер, 2009. С. 58
     • "Фортунатов В. В. " Отечественная история: Учебное пособие для технических вузов . – СПб.: Питер, 2006. С. 70
     • "Федько Р. А. " Отечественная история: учебно-методический комплекс для всех специальностей 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .. 2-е изд., перераб. и доп.// – Башкирская Академия государственной службы и управления при Президенте республики Башкортостан – Уфа: БАГСУ, 2008
     • [ https://studylib.ru/doc/3788864/temy-lekcionnyh-zanyatij---fakul._tet-sociologii-urgpu 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Учебно-методический комплекс по дисциплине «История Средних веков»] // Уральский государственный педагогический университет. Екатеринбург, 2010
     • " Абдуллаев Н.А., Нурышев Г.Ж., Ерниязов Д.К., Кожакметова Г.К., Есеналина Ж., Шинтемирова А." Учебно-методический комплекс «История Казахстана» 5 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Актюбинский государственный педагогический институт. – Актобе. 2005
     • Учебно-методический комплекс дисциплины «Культурология» 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Астана: Высшая школа экономики, бизнеса и социальных наук. Казахский гуманитарно-юридический университет. 2011
     • "Раздыкова Г. М. " Методические рекомендации по изучению дисциплины «Сравнительная культурология» 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .// Павлодарский государственный университет им. С. Торайгырова
     • Учебно-методический комплекс дисциплины «История Казахстана» 17 Eylül 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Кафедра истории Казахстана // Карагандинский государственный технический университет
     • "Уразова С. А " История мировых религий.Методические указания к спецкурсу^[] // Пензенский государственный университет
     • Аллабердина Г. И. История России:Учебно-методический комплекс. // Для студентов специальности «История». — Сибай, 2010. 67 с. Сибайский институт (филиал Башкирского государственного университета)
     • " Шубин Е.А., Закиров И.М., Абдрашитов Ю.Ф. " Отечественная история.Учебно-методический комплекс для студентов юридического факультета // Академия труда и социальных отношений. Башкирский институт социальных технологий. – Уфа, 2007.
     • Программа дисциплины «История Татарстана»^[]. Направление подготовки «История». Квалификация выпускника – бакалавр // Казанский (Приволжский) федеральный университет – Казань. 2012
     • Учебно-методический курс «Политическая мысль Казахстана» для студентов 2 курса специальности 050502 - «Политология» 9 Ocak 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde .// Учебно-методические материалы в Казахстане
164. ^ Ayrıca bkz.:
     • Программа дисциплины «Мифология города: казус Казани»^[]. Направление подготовки «История». Профиль подготовки: История России: социокультурные и этнополитические исследования. Квалификация выпускника – магистр. //Казанский (Приволжский) федеральный университет – Казань. 2012
     • Заболотный В. М. 27 Ağustos 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20180827195612/http://elibrary.bsu.az/books_200/N_77.pdf arşivlendi. Древние языки и культуры. Учебно-методический комплекс] // Московский государственный университет экономики, статистики, информатики. Кафедра лингвистики и межкультурной коммуникации
     • Кадыров А. М., Коровина С. В., Кропачев А. И., Феклина О. Б., Шаяхметова А. М., Ширяев Л. А. Методические указания по курсам «Культурология и русский язык», «Культурология» 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde ./ План семинара 9 // Уфимский государственный авиационный технический университет. Кафедра истории Отечества и культурологи
     • "Джагфаров Н.Р., Утегалиева А.Ж., Кабдушев Б.Ж. "Методические указания к семинарским занятиям для студентов 1 курса очной формы обучения всех специальностей.История Казахстана 25 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Алматинский университет энергетики и связи – Алматы. 2012
     • Типовая учебная программа «История» 14 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Министерство образования и науки Республики Казахстан – Алматы, 2016
     • Мамедов Ф.Т. Культура управления.Опыт зарубежных стран 6 Aralık 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Учебное пособие – Баку: Апостроф. 2013
165. ^ Мурад Аджи 14 Şubat 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Türkologiya. 2018, №2. С. 136
166. ^ " Фёдорова Л.В." Третья Международная научно-практическая конференция «Тэнгрианство и эпическое наследие народов Евразии: истоки и современность» 6 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Новые исследования Тувы. 2011, №2 - 3
167. ^ "Аджиев А. М. " Ай ванна най, дэсэм.Фольклор в трудах Мурада Аджи. 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Вестник тюркского мира. 2017, №1.
168. ^ Ерохина Е. А.Коллективная память в этническом самосознании горноалтайской молодёжи // Социология образования. 2010, № 1
169. ^ . Ayrıca bkz.:
     • Асанова З. Р. Основные источники исследований по этнопедагогике крымских татар//Педагогiчний дискурс. Вып. 15. 2013
     • Борликов Г. М. 16 Kasım 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde [https://web.archive.org/web/20181116120123/http://rudocs.exdat.com/docs/index-179688.html arşivlendi. Степная культура как феномен самобытной цивилизации]// Мир образования – образование в мире. 2004, №3.
     • Ултургашева Н. Т. Национально-культурные традиции коренных народов Кузбасса – основа этнокультурного образования и воспитания 29 Temmuz 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Ученые записки Научно-исследовательского института прикладной культурологии. Т. 2. – Кемерово: Кемеровский государственный университет культуры и искусств. 2006. С.86
     • Хайруддинов М. А., Асанова З. Р. История становления и развития этнопедагогики крымскотатарского народа 31 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .//Этнопедагогика: история и современность. Материалы Международной научно-практической конференции. Мозырь, 17-18 октября 2013 г. – Мозырь: МГПУ им. И. П. Шамякина. 2013
170. ^ ^{a b} "Сапарова Ю. А."Между Европой и Азией 26 Mart 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Вестник Московского государственного университета культуры и искусств. 2014, № 2 (58)
171. ^ Меметов А. М. Участие киммерийцев и скифов в этногенезе крымских татар^[] // Ученые записки Таврического национального университета им В.И. Вернадского. 2014. Т. 27, №3. С. 3 - 4
172. ^ Елисеев Г. А. Выдумки, ложь.Великая Степь 14 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Русское Средневековье.— М.: Восток, 1999
173. ^ Бисенбаев А. К. Центральноазиатский феномен фольк-хистори 30 Mart 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Другая Центральная Азия.— Алматы: Аркасс, 2003
174. ^ Петров В. Б. История о квазиистории 13 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Найдыш В. М., Наука и квазинаучные формы культуры.— М.: МПУ Сигналъ, 1999
175. ^ ^{a b} Ayrıca bkz.:
     • Володихин Д. Феномен Фольк-Хистори 9 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Скепсис. 1999, № 5.
     • Володихин Д. «Новая хронология» как авангард фольк-хистори 9 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Новая и новейшая история. 2000, №3
     • Юрченко И. Ю. Проблема этноидентификации северокавказского казачества в интерпретации новейшего неопантюркизма в произведениях Мурада Аджи (Аджиева М. Э.) 6 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Наше Отечество. Страницы истории. Сборник научных трудов. Выпуск 5. — М., 2009.
     • Юрченко И. Ю. Казачество как феномен в жанре «фолк-хистори» постсоветской псевдоисториографии // Сборники конференций НИЦ «Социосфера», 2012.— № 15.
     • Петров В. Б. История о квазиистории 13 Haziran 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Найдыш В. М., Наука и квазинаучные формы культуры.— М.: МПУ Сигналъ, 1999
     • Петров А. Перевернутая история.Лженаучные модели прошлого 9 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .// Новая и новейшая история. 2004, №3
     • Олейников Д. Книга – Полынь 10 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .// Володихин Д., Елисеева О., Олейников Д. История России в мелкий горошек. – М.: ЗАО «Мануфактура», ООО «Издательство „Единство“». 1998
     • Гаджиев М. С., Кузнецов В. А., Чеченов И. М. Мифы о «великих предках» // История в зеркале паранауки: Критика современной этноцентристской историографии Северного Кавказа. – М.: Ин-т этнологии и антропологии РАН им. Н. Н. Миклухо-Маклая. 2006
176. ^ ^{a b} "Перевалов С. М. " Восстание дилетантов: российская историография на рубеже веков 27 Aralık 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // Вестник Владикавказского научного центра, 2002. Т. 2. № 4
177. ^ ^{a b c} Мурад Аджи о своих сокровищах 6 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .//Мир Азербайджана, 2017, октябрь
178. ^ " Миножетдинов Х. К. "Духовный манифест свободного человека 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Вестник тюркского мира. 2017, №1.
179. ^ Олейников Д. Книга – Полынь 10 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Глава «Зоологический национализм»)// Володихин Д., Елисеева О., Олейников Д. История России в мелкий горошек. – М.: ЗАО «Мануфактура», ООО «Издательство „Единство“». 1998
180. ^ "Тагиров Э. Р. " Янтарное руно в тюркском мире. Слово о Мураде Аджи 10 Ocak 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .// Литературная Россия, 26.12.19, №48
181. ^ "Гусейнов А. А. " В «координатах добра» 10 Ocak 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . — Вестник тюркского мира. 2017, №1