Attila

Attila (Latince: Attila, Grekçe: Ἀττίλα, h. 434-453), Hun topluluklarının hükümdarı olduğu 434 tarihinden, 453'teki ölümüne kadar Hun İmparatorluğu hükümdarıdır. Hükümdarlığı sırasında İmparatorluğunu dönemin Avrupasının büyük bölümünü kaplayacak şekilde genişletti. Öldüğü zaman idaresi altındaki topraklar batıda Cermanya, doğuda Ural Nehri, kuzeyde Baltık Denizi ve güneyde Karadeniz'e kadar uzanıyordu. Attila, imparatorluğun başında olduğu zaman diliminde Hunların yanı sıra, birçok Cermen ve İranlı kabileye, Ostrogotlara, Bulgarlara ve Alanlara da önderlik etti.

Attila
Hun İmparatoru
Eugène Delacroix'nın fırçasından Atilla
Hun hükümdarı
Hüküm süresi	434–453
Önce gelen	Rua ve Bleda
Doğum	Tarih bilinmiyor, y. 406 Panunya bölgesi
Ölüm	453 (y. 47 yaşında) Alföld
Eş(ler)i	Kreka, Honoria, İldiko
Çocuk(lar)ı	İlek, Dengizik ve İrnek
Babası	Muncuk Han

Attila, imparatorluğu sırasında Batı ve Doğu Roma İmparatorluklarının en korkulan düşmanlarından birisi oldu. Tuna'yı iki kez geçti ve Balkanlar'ı yağmaladı, ancak Konstantinopolis'i ele geçirme gereği duymadı. Perslere karşı yaptığı seferin ardından, 441'de Doğu Roma (Bizans) İmparatorluğu'na yaptığı akının başarılı olması, Attila'yı Batı'yı işgal etmeye cesaretlendirdi.Galya'yı ele geçirmek amacıyla Ren'i geçti ve Flavius Aetius önderliğindeki birlikler tarafından Katalon Muharebesi'nde ağır kayıplar ile durdurulana kadar Aurelianum'a kadar ilerlemeyi başardı.

İtalya'yı işgal etti ve kuzey vilayetlerini yağmaladı, ancak Roma'ya ilerlemedi. İlerleyen zamanlarda Roma'ya yönelik yeni seferler planladı, ancak 453'te ani bir şekilde öldü. Attila'nın ölümünden sonra, yakın danışmanı olan Gepid Kralı Ardarik, Hun egemenliğine karşı bir Cermen isyanı başlattı ve takibinde Hun İmparatorluğu Nedao Muharebesi ile beraber çöktü.

Attila ve idaresi altındaki Hunlar dönemin Avrupasında derin izler bıraktığı için Attila ile ilgili metinlere Antik dönemlerden bugüne kadar rastlanmaktadır. Kendisi tarafından yapılan seferler Batı ve Doğu Roma''ya oldukça zarar vermiş, öncesinde Hunların sebep olduğu Kavimler Göçü ile direncini kaybeden Batı Roma İmparatorluğu'nun kısa bir süre sonra çökmesine sebep olmuştur. Bu nedenlerden ötürü, ayrıca etnik kökeni ve dini nedeniyle, dönemin Hristiyan tarihçileri tarafından kendisine olumsuz bir imaj verildi. Zulüm ve ölüm ile ilişkilendirdi ve ona Tanrı'nın Kırbacı ve Tanrı'nın Cezası gibi isimler verildi. Ancak başta İskandinav ve Cermen kültürleri olmak üzere diğer kültürlerde, kendisini konu edinen Sagalarda ve Nibelungen Destanı gibi destanlarda daha olumlu bir yer kapladı. Günümüzde Macarlar ve Türkler tarafından ulusal ve kurucu bir figür olarak anılmaktadır.

Arka plan

Kökeni

Hunların batıya doğru ilerlerken izledikleri yol

Hunların nereden geldiği ve diğer bozkır toplumları ile bağlantıları bugün hala tartışmalıdır. Kökenlerinin Hiung-nu insanlarının batıya göç eden bir grubuna uzanıyor olma ihtimali bulunmaktadır. Hunların, Gotları ve diğer Doğu Avrupa kabilelerini atalarının evlerinden sürmeleri 375 civarında, sonraki yıllarda Batı Roma'nın yıkılmasında önemli rol oynayacak olan Kavimler Göçü'nü ve toplu bir mülteci dalgasını tetikledi. 400'lerin başlarından itibaren Hunlar, Roma İmparatorluğu'nun yakınlarına yerleşmeye başladı ve 5. yüzyılın ilk yarısında Macaristan ovalarında kendi hükümdarlıklarını kurdular.

Dönemin kaynakları, Avrasya stepleri'nden geldiklerini ve Avrupa'da 4. yüzyılın sonlarında aniden ortaya çıktıklarını iddia etmektedir. Romalı yazarlar, Gotların topraklarına vahşi bir geyiği kovalarken ya da Kerç Boğazı'ndan Kırım'a giden ineklerinin peşinde koşarken girmiş olabileceklerini yazdılar.Jordanes, Gotların Hunları kötü ruhların ve cadıların soyundan gelen bir halk olarak gördüklerini belirtmiştir.

Öncesi

Hunlar ile dönemin Avrupalılarının ilk temasları 4. yüzyılın sonralında olsa da ilk zamanlarda Hunlar bu bölgeye sadece yağma için geliyorlardı. Bazı zamanlar Kafkasya bölgesinden veya Balkanlar üzerinden Doğu Roma topraklarına akınlar düzenleseler de bu bölgeleri yurt edinmemişlerdir. Hunların Oltu Nehri'nin doğusunu bir idare merkezi olarak kullanmaya başlamaları ilk defa Uldız zamanında olmuştu. 400 yılında Uldız, birliklerini Muntenya bölgesinden yönetmeye başladı. Uldız'ın döneminde devletin sınırları Tuna Nehrinin batısına kadar uzandı.

Uldız'ın ölümünden Rua'nın yönetimine kadar geçen sürede Hunlarla ilgili bilgiler oldukça azdır. Yönetiminin başlarında Rua, daha sonra 430'da Burgundlar'a karşı bir askerî harekât sırasında ölecek olan kardeşi Oktar ile birlikte hüküm sürdü. Hunlar, 422'de Rua komutası altında tekrar çevre bölgere baskınlar düzenlemeye başladı.Konstantinopolis surlarına kadar ulaştılar ve Doğu İmparatorluğu'nu yıllık haraca bağladılar. Doğu Roma ile uzun süre savaşmalarına karşın Hunların Batı Roma ile ilişkileri oldukça iyiydi. Öyle ki 424'te Kuzey Afrika'da Hun askerleri Romalılar için savaşmışlardı. Ayrıca zaman zaman Flavius Aetius'un komutasına savaşmaları için Hun askerleri verilmişti.

İlk yılları

5. yüzyılın ilk yarısında Hunlar tarafından kontrol edilen bölgeler.

Attila'nın babası Muncuk, beşinci yüzyılın başlarında birlikte Hun İmparatorluğu'nu yöneten Oktar ve Rua'nın kardeşiydi. Bu tarz diarşi yönetimler Hunlar'da yaygındır, ancak tarihçiler bunun yerleşmiş bir uygulama mı, yoksa ara sıra mı meydana geldiğinden emin değillerdir. Ailesi asil bir soydan gelmekle beraber, bir kraliyet hanedanı oluşturulup oluşturulmadığı belirsizdir. Attila'nın doğduğu tarih ve doğum yeri kesin olarak bilinmemektedir. Panunya bölgesinde doğmuş olma olasılığı yüksektir. Doğum tarihi olarak bazı tarihçiler 395 ve 406 yıllarını göstermektedirler ancak bu tarihleri hayal ürünü bulan ve dördüncü yüzyılın son on yılı ile V. yüzyılın başlarını gösteren tarihçiler de bulunmaktadır.

Diğer bütün Hun çocuklarında olduğu gibi, Attila da bir at binicisi ve okçu olarak yetiştirildi. Raporlar, soylu bir ailenin üyesi olması sebebiyle, iyi eğitim almış birisi olduğunu göstermektedir. Ana dili olan Hunca, Hunların konuştuğu, muhtemelen Türk dilleri ailesine mensup olan bir dildi, ancak ailesi yönetici sınıfın bir parçası olduğu için dönemin gerekliliği olarak Gotların dilini de öğrendi.Priskos, ayrıca yetişkinliğinde Latince ve Grekçe de konuştuğunu ve yazdığını bildirmiştir.

Attila, hızla değişen bir dünyada büyüdü. İçinde yaşamakta olduğu halkı, Avrupa'ya daha yeni gelmiş göçebelerden oluşuyordu. 370'lerde Volga Nehrini geçtiler ve Alanların topraklarına yerleştiler. Ardından Karpatlar ile Tuna arasındaki Got Krallığına saldırdılar. Askerî birliklerinin temelini oluşturan atlı okçuları yenilmezlik konusunda ün kazanmış, savaş alanında oldukça hareketli savaşçılardı ve Cermen kabileleri onlara karşı koyamıyordu. Hunlardan kaçan büyük kitleler, Cermanya'dan batıya ve güneye, Ren ve Tuna kıyıları boyunca Roma İmparatorluğu sınırlarına yerleşmeye başladılar. 376'da Vizigotlar Tuna'yı geçti ve Doğu Roma'ya sığındılar. İlk zamanlarda imparatora bağlı kalsalar da kısa süre sonra Valens'e isyan ettiler ve 378'de Hadrianapolis Muharebesi'nde imparatoru öldürdüler. Çok sayıda Vandal, Alan, Suevi ve Burgund topluluğu, Hunlardan kaçmak için 31 Aralık 406'da Ren Nehri'ni geçerek Batı Roma kontrolündeki Galya'yı işgal etti. Roma İmparatorluğu 395'ten beri ikiye bölünmüştü ve biri Batı'da Ravenna'dan, diğeri ise Doğu'da Konstantinopolis'ten olmak üzere iki farklı hükûmet tarafından yönetilmekteydi.

Alanlar ile savaşan Hunlar. Peter Johann Nepomuk Geiger, 1873.

Hunlar, etnik açıdan çeşitli halklardan oluşan bir seçkin grubun iradesiyle belirlenen belirsiz sınırları olan geniş bir bölgeye hükmetmekteydi. Bu halklardan bazıları Hunlar olarak asimile edilmiş olsa da, birçoğu kendi kimliklerini korudu ancak Hun hükümdarının hakimiyetini kabul etti. Hunlar, Batı Romalıların yaşadıkları birçok sorunun dolaylı kaynağı konumundaydı, çeşitli Cermen kabilelerini Roma topraklarına sürüklemişlerdi. Ancak iki imparatorluk arasındaki ilişkiler yakın ve samimiydi. Romalılar Hunları paralı asker olarak Cermenlere karşı kullanmış ve hatta iç savaşlarında dahi Hun askerler yer almıştı. Bu sayede gaspçı Joannes, 424'te III. Valentinianus'a karşı topladığı orduya binlerce Hun askeri alabilmişti. Bu operasyonu daha sonra Magister militum olacak olan Flavius Aetius yönetti. Romalılar ile Hunlar arasındaki bu ittifak 401'den 450'ye kadar sürdü ve Romalılara çok sayıda askeri zafer kazandırdı. Hunlar, Romalıların kendilerine haraç ödediğini düşünürken, Romalılar bunu sunulan hizmetler için yapılan ödemeler olarak görmeyi tercih etti. Attila, amcası Rua'nın başta olduğu sırada, reşit olduğu dönemde Hunlar büyük bir güç haline gelmişti. Konstantinopolis Patriği olan Nestorius, bu konuda duyduğu rahatsızlığı şu sözlerler belirtmişti: "Onlar (Hunlar), Romalılara hem efendi hem de köle oldular".

Ortak idare

Tahta geçiş

434 yılında, Rua'nın ölümü, birleşik Hun kabilelerinin idaresini kardeşi Muncuk'un iki oğlu olan, Attila ve Bleda'nın ortak idaresine bıraktı. Hun kabileleri başa geçecek kişiyi sadece miras yolu ile değil, aynı zamanda varisin askeri, diplomatik ve ekonomik kabiliyetlerine de bakarak belirliyordu. Dolayısıyla, Rua'nın ölümünün ardından tahtın devredilmesi muhtemelen barışçıl bir süreç olmamıştı. Attila ve abisinin tahta geçmesinin ardından, Rua'nın yeğenleri ve hatta çocukları olabilecek Mamas ve Atakam adındaki iki aile üyesinin bazı Hun soyluları ile birlikte Konstantinopolis'e kaçmış olması bu sebepten ötürü olabilir. Daha sonraları Attila ve Bleda, Doğu Romalılarla bu Hun kaçaklarının -muhtemelen yönetimde hak iddia edebilecekleri endişesi ile- teslim edilmesi için defalarca talepte bulunacaktı.

Birinci Bizans seferi

Attila'nın beyaz bir ata binen tablosu, Fransız romantik ressam Eugène Delacroix (1798–1863)

Ertesi yıl Attila ve Bleda, imparatorluk heyeti ile Margus'da bir araya gelmiş ve avantajlı bir anlaşmaya varmışlardı. Ayrıca anlaşma Hunlara özgü bir şekilde at sırtında yapılmıştı. Doğu Romalılar, kaçakları iade etmeyi, önceki 350 Roma poundu (yaklaşık 115 kg) altın haraçı ikiye katlamayı, pazarlarını Hun tüccarlarına açmayı ve Hunlar tarafından esir alınan her Romalı için sekiz Solidi fidye ödemeyi kabul etti. Anlaşmadan memnun kalan Hunlar, Doğu Roma İmparatorluğu sınırlarından ayrıldılar ve belki de imparatorluklarını sağlamlaştırmak ve güçlendirmek için Alföld'deki evlerine döndüler. II. Theodosius, bu fırsatı Konstantinopolis'in duvarlarını güçlendirmek, şehrin ilk deniz duvarını inşa etmek ve Tuna boyunca sınır savunması oluşturmak için kullandı.

Sonraki birkaç yıl boyunca Hunlar, Sasani İmparatorluğu'nu işgal ederken Roma'nın görüş alanının dışında kaldılar. Ancak Ermenistan'daki bir karşı saldırı, Attila ve Bleda'yı fetih planlarından vazgeçmeye zorladı. 440'lı yılların başlarında Hunlar, Theodosius'un taahhütlerini yerine getiremediğini ve Margo Piskoposunun Tuna nehrini geçip kuzey kıyılarındaki Hun mezarlarını tahrip edip yağmaladığını iddia ederek Bizans İmparatorluğu'na saldırdı. Tuna'yı geçerek nehir üzerindeki kaleleri yerle bir ettiler.

Roma İmparatorluğu'nun başka bölgelerinde yaşanan olaylar geçici olarak Konstantinopolis'in dikkatini dağıtmıştı. Hunlar Tuna boyunca şehirlere saldırırken, Genserik liderliğindeki Vandallar Batı Roma eyaleti Afrika'yı ve başkenti Kartaca'yı ele geçirdi. Kartaca, Batı İmparatorluğu'nun en zengin vilayeti ve Roma için ana besin kaynağıydı. Ayrıca Sasani Şahı II. Yezdicerd 441'de Ermenistan'ı işgal etti.

Romalı birlikler, Afrika'daki Vandallara karşı bir sefer düzenlemek için Balkanlardan ayrılmış ve Sicilya'ya yollanmışlardı. Bu durum, Attila ve Bleda'nın önündeki Balkanlar'ı tamamen savunmasız bıraktı. Hun ordusu sınır bölgelerindeki şehirleri yağmaladı. Singidunum, Sirmium ve civar şehirleri ele geçirdi. Ardından ateşkes ilan edildi ve 442 yılı boyunca ateşkes devam etti. Bu süre içerisinde Theodosius, askerlerini sınırlara geri getirme ve gelecek saldırılara karşı hazırlıklar yapma fırsatı buldu. 442 yılında Theodosius, Sicilya'daki birliklerini geri çağırdı ve Hunlara karşı koyabilmek için büyük miktarda yeni para tertipledi. Bütün bu hazırlıkların ardından Hunları yenebileceğine inanan Theodosius, Attila ile Bleda'nın taleplerini reddetti.

Doğu Roma İmparatorunun kendilerine karşı çıkması üzerine Hunlar 443 yılında tekrar harekete geçti. Romalılar, bu saldırılar sırasında ilk defa Hunların Koçbaşı ve Kuşatma kulesi kullandıklarına şahit oldular. Hun birlikleri Ratiara ve Naissus şehirlerini başarıyla ele geçirdi ve halkı katletti. Naissus'u kuşatmadan bir süre sonra ziyaret eden Priskos, şehirde gördükleri ile ilgili şunları söylemiştir, "Naissus'a vardığımızda şehri yağmalamış ve terk edilmiş bulduk; kiliselerde sadece birkaç hasta insan yatıyordu. Nehirden kısa bir mesafede, açık bir alanda durduk. Nehir kenarındaki bütün bölge savaşta öldürülen adamların kemikleriyle doluydu."

boyunca ilerleyen Hunlar, daha sonra Serdica, Philippopolis ve Arcadiopolis'i aldı. Konstantinopolis'in dışında Aspar tarafından kumanda edilen bir Roma ordusuyla karşılaştılar ve yapılan muharebede Roma ordusunu yok ettiler. Ancak şehre ilerlemek istediklerinde Hunların elinde başkentin çifte duvarlarında gedik açabilecek bir imkan yoktu ve geri çekildiler. Buna rağmen, Callipolis yakınlarında ikinci bir Roma ordusunu daha yendiler.

Etkili bir direniş gösteremeyen Theodosius, yenilgiyi kabul ettiğini bildirmek için 'u barış şartlarını müzakere etmeye gönderdi. Varılan yeni anlaşmanın koşulları öncekinden çok daha sertti: İmparator işgal sırasında antlaşmanın şartlarına uymadığı için ceza olarak 6.000 Roma poundu (yaklaşık 2000 kg) altını vermeyi kabul etti; yıllık haraç üç katına çıkarıldı ve 2,100 Roma poundu (yaklaşık 700 kg) altınına yükseltildi; ve her Romalı mahkûm için 12 solidi fidye ödendi. Taleplerinin karşılanması üzerine Hunlar tekrar kendi topraklarına geri döndüler.

Hükümdarlığı

Mutlakiyet

Hun birliklerinin Bizans topraklarından çekilmelerinden kısa bir süre sonra, 444 kışı sonu veya 445 baharı sırasında Bleda hayatını kaybetti. Attila'nın kardeşinin ölümünde etkisi olup olmadığı ya da Bleda'nın başka nedenlerden ötürü öldüğü konusunda çok sayıda söylenti olmakla beraber, dönemin kaynaklarının olayı bildirmek dışında herhangi bir bilgi içermemesi sebebiyle gerçek hala belirsizdir. Kardeşinin ölümünün ardından Attila, Hun kavimlerinin tek ve mutlak hükümdarı olmuştu.

İkinci Bizans seferi

445 yılında Attila'nın elçileri Bizans hükümdarından Hun tutuklularının iadesini talep etti ancak o sırada diğer düşmanlarıyla görece barış içerisinde olan, dolayısıyla herhangi bir savaş için hazır askerleri bulunan Bizanslılar bu talebi reddetti. Bununla birlikte, 440'ların ortalarında Bizans İmparatorluğu, oldukça ağır bir dizi kargaşa ve doğal afet ile karşı karşıya kaldı. 27 Ocak 447'de, büyük bir deprem Konstantinopolis'te oldukça ağır hasarlara sebep olmuş, ayrıca Theodosian Duvarı'nın büyük bölümünü yıkmıştı. Bu deprem, Trakya vilayetinde pek çok kasaba ve köyü harap etmiş, yeni salgınlara yol açmış ve halihazırda devam etmekte olan kıtlığı daha da ağırlaştırmıştır.

Attila'nın ziyafeti, Mór Than tarafından Bizans büyükelçisi Priskos'un (en sağ altta) yazmış olduğu tasvirlere dayanarak çizilmiştir. (1870)

Attila, Bizans içerisinde yaşanan bu sorunları taleplerini kabul ettirmek için bir fırsat olarak gördü. Tüm birliklerini seferber etti ve Balkanlar'ın kuzeyindeki Daçya'ya ilerledi. Marcianopolis'te konuşlanmış Roma birlikleri Hun askerlerinin ilerleyişini durdurmak istese de Utus Muharebesi'nde ağır bir yenilgi aldılar. Bölgedeki askerî gücün yok edilmesi ile birlikte Hun birlikleri bütün Trakya'yı yağmaladılar. Bizans imparatoru II. Theodosius dikkatini başkenti savunmaya vermişti. Depremlerden zarar gören duvarları onarmak ve bazı yerlerde eski surların önüne yeni bir sur hattı daha inşa etmek için insan gücü toplamaya odaklandı. Belki de bu sebeple Attila Konstantinopolis'e saldırmaktan vazgeçti ve bunun yerine Yunanistan'ı işgal etmeyi ve yağmalamayı tercih etti. Attila'nın birlikleri Lamya'ya kadar ilerledi ve yanlarında yağmalardan elde ettikleri büyük miktardaki mal ile birlikte geri çekildiler.

Ardından gelen barış görüşmelerinde, Attila kazanan taraf olarak elini güçlendirmişti ve sonuç olarak ağır taleplerde bulundu: Ödenen vergideki artışa ek olarak, Tuna'nın güneyinde yer alan, üç yüz mil uzunluğunda ve beş günlük yürüme mesafesindeki geniş Roma topraklarının kendilerine bırakılmasını talep etti. Sınırın bu şekilde kaydırılması, sembolik değerinin yanı sıra, Hunlara taktiksel avantaj sağlayacak ve olası bir Roma saldırılarına karşı bir tampon bölge görevi görecekti.

Müzakerelerer sebebi ile Hunlar ve Romalılar arasında yoğun ve çeşitli bir diplomatik hareketlilik yaşandı. Bu müzakerelerin bir parçası olarak, Saray mensubu olan Priskos büyükelçi olarak Attila'nın başkentine gönderildi ve 449 baharında Attila'nın korumalarından birisi olan Edecão Konstantinopolis'e gitti. Theodosius, kendisine yapılan taleplerin ağır yükümlülüklerinden kurtulmak istiyordu. Dolayısıyla, aynı yılının yazında görünüşte barış anlaşmasını sonuçlandırmak isteyen, ancak asıl amacı Attila'ya yapılacak bir suikastı gizlice organize etmek olan bir elçiyi Hun başkentine gönderdi. Bu amaç için Attila'ya yakın ve o sırada büyük bir prestij ve güç sahibi Edecão'ya elli pound altın ödendi. Ancak Edecão, bu planı Hun kralına ifşa etti ve sonucunda Romalılar çok daha büyük bir aşağılama ile karşı karşıya kaldılar. Bu başarısızlığa rağmen Theodosius, geçen süreyi birliklerini güçlendirmek için kullandı ve müzakereleri durdurmayı başardı. 450 yılında kabul edilen barış antlaşması 447'den önceki bölgesel durumu aynen korudu ve miktarı bilinmeyen bir haraç ödenmesi karşılığında Romalı mahkûmların geri gönderilmesini sağladı.

Galya seferi

Öncesi

III. Valentinianus (solda) ve ablası Honoria (sağda), anneleri Galla Placidia ile birlikte resmedildikleri madalyon.

440'ların sonuna kadar Attila, Roma'nın fiili lideri Flavius Aetius ile yakınlığı sayesinde Batı Roma ile iyi ilişkiler içerisindeydi. Romalı aristokrat, 433 yılında Hunlar arasında sürgün olarak kısa bir süre geçirmiş, zaman zaman Attila'nın amcası Rua ile işbirliği yapmış ve Attila'nın kendisine sağladığı birliklerden batıdaki savaşlarda kişisel olarak yararlanmıştır. Ancak zaman içerisinde iki taraf arasında gerilim oluşmaya başladı ve Hunlar'ın Batı Roma ile ilgili fikirleri değişti. 449'da Salland Frankları arasındaki bir taht kavgası başlamış, Attila ölü Frank kralının büyük oğlunu desteklerken, Ravenna ve Aetius onun kardeşini desteklemişti. Aynı zamanda Vizigotlara karşı savaşan ve onlardan çekinen Genserik'in hediyeleri ve diplomatik çabaları da Attila'nın planlarını etkilemiş olabilir.

450 yılında İmparator III. Valentinianus'un ablası Honoria, Attila'dan yardım istedi. İmparator siyasi çıkarlarını desteklemek amacıyla, ablasını eski bir senatörle evlendirmeye karar vermişti. Bu evlilikten kaçınmak isteyen Honoria, mühür yüzüğünü Attila'ya gönderdi. Honoria, mektubunda Attila'ya "Augustus" olarak hitap etmişti ve muhtemelen kendisine evlilik sözü vermişti. Bu talep Attila'ya Batı İmparatorluğu'na yapacağı bir saldırıyı meşrulaştırması için iyi bir fırsat sundu. Attila, muhtemelen savaş nedeni olarak kullanabilmek amacıyla, Galya'nın kendisine çeyiz olarak verilmesini talep etti.

Valentinianus, olanları öğrendikten sonra Honoria'yı idam ettirmek istese de annesi Galla Placidia'nın kendisini ikna etmesi üzerine ablasını sürgün etmeyi tercih etti. İmparator, sözde evlilik teklifinin meşruiyetinin şiddetle reddedildiğini Attila'ya bildirdi. Bu sırada Bizans imparatoru Marcianus onu Hunlara karşı direnmesi için cesaretlendirdi ve yardım edeceğine söz verdi. Attila, Honoria'nın masum olduğunu, teklifin meşru olduğunu ve haklı olarak kendisine ait olanı talep etmeye geleceğini ilan etmek için Ravenna'ya bir elçi gönderdi.

Sefer

Hunlar'ın Galya seferi sırasında izledikleri rotalar ve saldırdıkları şehirler.

451 baharında Attila, Hunları ve vasalları olan Gepidleri, Ostrogotları, Alamanları, Herulileri, Ren Franklarını (Salland Frankları Romalılar ile müttefik olmuşlardı.) ve başka birçok Cermen kabilesini bir araya getiren bir ordunun başında Galya'ya karşı bir sefer başlattı. Ordunun toplam kaç kişiden oluştuğu bilinmemekle birlikte, dönemin standartlarına göre çok sayıda olduğu ve dolayısıyla yavaş hareket ettiği öngörülebilir.Belgica'ya vardığında Jordanes, ordunun yaklaşık yarım milyon adamdan oluştuğunu söylese de, modern tarihçiler bu sayının yüz bin kişi civarlarında olmasının daha kabul edilebilir olduğunu söylemektedir. Attila, teslim olmayı reddeden Metz şehirini kuşattı. Aylar sonra, 7 Nisan 451'de şehrin güney duvarı yıkıldı ve uzun süren direnişten dolayı öfkeli olan Hunlar yerel halkın tamamını katletti. Saldırıya uğrayan diğer şehirlerin bazıları, piskoposlarını anmak için yazılan hagiografik biyografiler ile belirlenebilmektedir. Nicasius, Rheims'teki kilisesinin sunağının önünde katledildi; Saint Genevieve'nin Paris'i ve Servatus'un Tongeren'i dualarıyla kurtardıkları yazılmıştır. Ayrıca, Troyes piskoposu Lupus, Attila ile şahsen görüşerek şehrini kurtarmasıyla tanınır.

Bu sırada, içerisinde Flavius Aetius ve Avitus'un da bulunduğu bir delegasyon Attila'nın durmadan batıya doğru ilerleyişini sebep göstererek Vizigotlar'ın kralı 'i Romalılarla ittifak kurmaya ikna etti. Attila, birliklerini iki ana gruba ayırdı ve ilk grup Kuzey Fransa'yı yağmalamaya odaklanırken, bizzat Attila tarafından komuta edilen ikinci grup doğrudan Orléans'a ilerledi. Şehrin direnmesi üzerine Hun birlikleri şehri haftalarca kuşatmak zorunda kaldı. Bu kuşatma, Flavius Aetius komutasındaki Romalılara ve Kral Theodorik'e, yapılacak savaş için gerekli olan orduları toplamalarına zaman verdi.

Kuşatma altındaki şehir düşmek üzereyken birleşik Roma kuvvetleri 14 Haziran'da bölgeye varmayı başardı. Bunun üzerine Attila kuşatmayı kaldırdı ve ikiye ayırdığı ordusunun geri kalan bölümü ile yeniden birleşmek için birlikleriyle geri çekildi. Aetius geri çekilen Hun ordularını takip etti ve düşmanı ile genellikle Katalununum yakınlarında olduğu varsayılan bir yerde karşılaştı. Attila, düzlük bir yerde savaşarak atlı birliklerini en iyi şekilde kullanabilmek istediğinden bu bölgeyi özellikle tercih etmişti.

İki ordu, 20 Haziran 451'de Katalon Muharebesi'nde çarpıştı. Theodorik, savaş alanında ölmüş olmasına ve iki tarafın da ağır kayıplar vermesine karşın, Koalisyon birlikleri Hun ordusunu savaş alanında kıstırmayı başardı ancak Aetius, Hunların ortadan kaldırılmasının ardından ortaya çıkabilecek muhtemel bir Vizigot çatışmasından korktuğu için avantajını kullanamadı. Aetius'un bakış açısından, Attila ve ordusunun mevcut kayıplar ile çekilmesine izin vermek Roma için en iyi olan şeydi. Vizigot Kralı Theodorik ölmüştü, Attila kargaşa içindeki ordusu ile geri çekilmekteydi. Dolayısıyla Romalılar galip görünme avantajına sahipti.

Attila tarafında ise elde edilen bazı küçük başarılara rağmen, Galya'daki sefer bir başarısızlıktı. Attila bölgede aradığı müttefikleri bulamamıştı ve kendisine karşı birleşen koalisyon ordusu daha güçlü olduklarını kanıtlamıştı. Ordusunun kaybı büyüktü ve geri çekilirken yağmada elde edilen ganimetin bir kısmını terk etmek zorunda kalmıştı. Attila, hem otoritesini hem de prestijini korumak için hızlı hareket etmesi gerektiğini biliyordu, bu yüzden ertesi yıl başka bir sefer daha organize etti.

İtalya seferi

Büyük Leo ve Atilla'nın Buluşması, Papa I. Leo'nun Aziz Petrus ve Aziz Pavlus eşliğinde, Attila ile buluşmasını tasvir etmekte. (Rafael, 1514)

452 baharında Attila, bir kez daha Honoria ile evlilik iddiasını ortaya attı ve bu sefer ordusu ile birlikte İtalya yarımadasına doğru harekete geçti. Hun birlikleri Alpleri geçtikten sonra, uzun bir kuşatmadan sonra Aquileia'yı ele geçirmeyi başardılar. Yapılan yağmanın ardından şehir neredeyse tamamen yerle bir edildi. Sonrasında Attila ve birlikleri sırasıyla Padova, Verona, Milano ve Pavia kentlerini ele geçirdiler ve yağmaladılar. Bu süreçte Aëtius savaşma gücünden yoksundu, Attila'nın ilerlemesini sadece taciz saldırıları ile yavaşlatmayı başarabilmişti. Attila tam olarak bilinmeyen bir sebeple ordusunu Po Nehri'ni geçmeden durdurdu. Bu noktada, hastalık ve açlık Hun kampını ele geçirmiş, böylece ordunun savaşmasını engellemiş ve işgalin durmasına katkıda bulunmuş olabilir.

Hun ordusunun ilerleyişi sebebiyle İmparator Valentinianus, Ravenna'dan Roma'ya kaçmak zorunda kalmıştı. Ancak Hun ordusunun kendisini takip etmesi sebebiyle durumun umutsuz olduğuna karar vermişti ve bu nedenle Attila ile müzakere edilmesi için bir heyet toplamaya karar verdi. 11 Haziran 452'de Mantova yakınlarında bulunan Hunlara Papa I. Leo'nun da aralarında bulunduğu bir heyet gönderdi. Uzun bir süre boyunca, Katolik dünyası, Hunların Roma'yı yağmalamaktan vazgeçmesini bir mucize olarak kabul etti. Ancak bilimsel bir bakış açısından bakıldığında, Attila'nın ordusunun hem erzak konusunda sıkıntı yaşadığı hem de bir salgının kurbanı olduğu için müzakere etmeyi kabul ettiğine dair kanıtlar bulunmaktadır.

İtalya 451'de korkunç bir kıtlık çekmişti ve mahsulleri 452'de biraz daha iyi durumdaydı. Ancak Attila'nın 452'de Kuzey İtalya ovalarını yağmalaması hasadı iyileştirmememişti. Roma'ya ilerlemek, İtalya'dan elde edilemeyecek kadar erzak gerektirecekti ve şehri almak Attila'nın tedarik durumunu iyileştirmeyecekti. Bu nedenle Attila'nın barışı sonuçlandırması ve anavatanına çekilmesi daha kendisi için daha kazançlıydı.

Attila seferde iken, Marcianus nihayet Romalılara yardım etmeye karar vermişti. Önceki yıl Kalkedon Konsili'ne katılan Aetius adlı başka bir subayın komutası altındaki bir Doğu Roma ordusu Tuna'yı geçerek topraklarını korumak için geride bırakılan Hun birliklerini mağlup etmeye başlamıştı. piskoposu , Chronica Minora'sında yaşananları şöyle anlatmaktadır:

“

İtalya'yı yağmalayan ve aynı zamanda birçok şehri basan Hunlar, ilahi cezanın kurbanı oldular, cennetten gönderilen felaketlerle ziyaret edildiler: kıtlık ve hastalık. Ayrıca İmparator Marcianus tarafından gönderilen, Aetius önderliğindeki destek kuvvetler tarafından katledildiler ve kendi evlerinde ezildiler... Böylece Romalılarla barış yaptılar ve hepsi evlerine döndüler.

”

Attila, şu ya da bu nedenle, barış yapmanın ve anavatanlarına geri dönmesinin kesinlikle daha kazançlı olduğunu düşünmüştü. Sonuç olarak muzaffer bir komutan olarak ve büyük ganimetlerle Tuna'nın ötesindeki topraklarına çekildi. Ordusu zayıflamış olmasına rağmen, Honoria ve çeyizi kendisine teslim edilmezse Romalıları ertesi yıl geri dönmekle tehdit etti.

Ölümü

Yurduna dönmesinin ardından Attila, II. Theodosius'un ardından Bizans tahtına geçen İmparator Marcianus'tan kendisine ödenmeyen haraçları talep etmek için Konstantinopolis'e yeni bir saldırı planlamaya başladı. Ancak, 453'ün başlarında Hun hükümdarı beklenmedik bir şekilde öldü. Olayla ilgili en eski anlatım, Attila'nın, son eşi İldiko ile evliliğini kutladığı gece bol miktarda içki içtikten sonra şiddetli bir burun kanaması geçirdiği ve boğularak öldüğü hakkındadır ve Priskos'a atfedilir. Priskos'a göre, ölümü düğün gecesi gerçekleşecek ancak sabah gardiyanlar onu uyandırmak için odasına girdiklerinde, gelinin ölü bedeninin üzerinde ağladığını gördüklerinde ve şaşırdıklarında fark edilecekti.

Olaylardan seksen yıl sonra yazılan Bizans vakayinamelerinde Attila'nın ölümünün, eşi tarafından bıçaklanarak gerçekleştiği bildirilmektedir. Bazı tarihçiler, Theodosius'un Birkaç yıl önce denediğine benzer bir planın Marcianus tarafından düzenlemiş olabileceğini varsayarak, bu hipotezi inandırıcı bulmaktadırlar. Bununla birlikte bazı tarihçiler ise olayın gerçekleştiği zamana yakın dönemlerde kayda alınmış kaynaklarda Hun kralının vücudunda herhangi bir yara rapor edilmemiş olması nedeniyle cinayet hipotezinin reddedilemeyeceğini veya doğrulanamayacağını söylemektedirler.

Jordanes'e göre, Attila'nın askerleri hükümdarlarının ölümünü öğrendiklerinde kılıçlarıyla saçlarını ve yüzlerini keserek tepki göstermişlerdi çünkü Hun kültürüne göre tüm savaşçıların en büyüğünün ölümüne, kadınların yakarış veya gözyaşlarıyla değil, erkeklerin kanıyla yas tutulmalıydı. Attila gizli bir yerde, sırasıyle altın, gümüş ve demirden oluşan üç adet tabut ile beraber gömüldü ve mezarını kazan köleler, mezarın asla keşfedilmemesi ve kutsallaştırılmaması için öldürüldü. Mezarın yeri günümüzde hala belirsizdir.

Attila'nın oğulları olan İlek, Dengizik ve İrnek, babalarının ölümünün ardından Hun İmparatorluğu'nun topraklarını ve vasal halklarını kendi aralarında bölüşmeleri sürecinde çıkan gerginlik zamanla çatışmalara dönüştü. Kendilerinin "en kötü koşulların köleleri" gibi muamele gördüklerini hisseden ve kültürel bağımsızlıklarını talep eden Cermen halkları, Attila'nın eski dostu ve sadık bir müttefiki olan Ardarik yönetiminde Hunlara karşı bir ayaklanma başlattı. 454'te İlek önderliğindeki Hunlar, Nedao Muharebesi'nde Cermenler karşısında acı bir şekilde yenildi ve savaş sırasında İlek öldürüldü.

Attila'nın kalan oğulları Gotları tekrar idareleri altına alabilmek amacıyla, Ostrogotların hükümdarı, Katalon Muharebesinde Attila ile birlikte savaşmış olan'e saldırdılar, ancak geri püskürtüldüler. Ardından muhtemelen İrnek idaresindeki bir grup Hun kabilesi doğuya doğru göç etti. Abisi İlek'in ölümünün ardından Dengizik, 469'da Tuna'nın güneyine son bir baskın girişiminde bulundu, ancak Bassianae Savaşı'nda yenildi ve ertesi yıl öldürüldü.

Attila'nın imparatorluğu ölümünün ardından uzun süre yaşamamasına rağmen, Roma'ya ve diğer komşularına karşı yaptığı seferlerin etkisi olduça uzun sürdü. Hunların eylemleri sebebiyle zayıflayan Roma İmparatorluğu'nun ekonomik durumu, işgalciler tarafından kaybedilen stratejik öneme sahip toprakları yeniden kazanmak için yeterli değildi. Batı Roma'nın zayıflaması 476 yılında Odoacer tarafından tahttan indirelecek olan Romulus Augustus'a kadar devam edecek ve ardından İmparatorluğun çöküşü gerçekleşecektir.

Etimoloji

Birçok bilim insanı, "Attila" adının Doğu Cermen kökenli olduğunu iddia etmektedir; Gotça veya Gepidce "baba" anlamına gelen atta isminin sonuna, "-cık", "-cik" e benzer bir küçültme eki olarak -ila eklenmesi ile Attaila (Küçük baba) isminin meydana geldiği söylenmektedir.^:29:46 Söz konusu etimoloji teorisi ilk olarak 19. yüzyılın başlarında Jacob ve Wilhelm Grimm kardeşler tarafından önerildi.^:211

Bazı başka bilim insanları ise ismin kökeninin Türk dillerinden geldiği söylemiştir. Omeljan Pritsak, "Attila" adının *es (büyük, ulu) ve *til (deniz, okyanus) ifadelerinin sonuna, son ek /a/'nın gelmesi ile beraber oluşmuş birleşik başlık adı olduğunu öne sürdü.^:444 Vurgulu arka hece olan til, es ön ekini sertleştirdi ve böylece as halini aldı.^:444. Sonuç olarak "Okyanusal, evrensel hükümdar" anlamına gelen attíl- (<* etsíl <* es tíl) biçiminde tekil bir isim oluştuğunu söyledi.^:444 J. J. Mikkola ise ismin āt (nam, şöhret) kelimesinden geldiğini öne sürdü.^:216 Bir başka teoride ise H. Althof (1902), ismin Türkçedeki atlı süvari veya Türkçe at ve dil kelimeleri ile ilgili olabileceğini düşünmüştür.^:216Maenchen-Helfen, Pritsak'ın teorisinin "dahice ama birçok nedenden ötürü kabul edilemez" olduğunu savunurken, Mikkola'nın önerisini "ciddiye alınamayacak kadar zorlama" olduğunu ifade etmiştir. M. Snædal benzer şekilde, bu önerilerin hiçbirinin geniş çevrelerce kabul görmediğini belirtmiştir.^:215-216 Attila isminin kökeninin Türk dillerinden geldiğini söyleyen önerileri eleştiren Gerhard Doerfer, "Kral VI. George'un isminin kökeni Yunanca'dan, I. Süleyman'ın ismi ise Arapça bir kökenden geliyor. Ancak bu onları ne Yunan ne de Arap yapmıyor. Dolayısıyla Attila'nın isminin Hun kökenli olmaması kabul edilebilir." diyerek konu hakkındaki görüşünü açıklamıştır.^:31-32

Günümüz kültürüne etkisi

Biyografik filmler

• Attila (1954) 6 Ağustos 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Pietro Francisci'nin Anthony Quinn ve Sophia Loren'in yer aldığı sinema filmi.
• Sign of the Pagan (1954) 2 Ocak 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Douglas Sirk'in Jack Palance ve Jeff Chandler'ın yer aldığı sinema filmi.
• Attila (1991) 23 Mayıs 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Christopher Swann'ın TV filmi.
• Attila (2001) 17 Haziran 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Dick Lowry'nin TV filmi.

Bilgisayar oyunları

• Gods and King's eklenti paketi
• Rome Total War: Barbarian Invasion
• Age of Empires 2 The Conquerors: Attila the Hun Campaign (2000)
• Total War: Attila (2015)

Attila tasvirleri

• 19. yüzyıl Şiirsel Edda'sında adı geçen Attila'nın tasviri
• Hun Attila
• Attila'nın on dokuzuncu yüzyıl tasviri. - Latince yazıda, "Bu Tanrı'nın belası Attila'dır." yazmaktadır.
• Attila'nın başka bir tasviri
• I. Leo ve Attila'nın görüşmesi
   Alessandro Algardi
  (1646–1653)
• Rönesans madalyonu üzerinde Attila (15. yüzyıl)
• Attila'nın büstü, "Türklük Anıtı" Pınarbaşı, Kayseri, Türkiye
• Macaristan'daki bir müzede, Attila figürü
• Wilhelm Dilich'in Ungarische Chronica adlı eserinde Attila'nın temsili. 1600-1604

Ayrıca bakınız

• Prens Csaba
• Atilla'nın Kılıcı

Kaynakça

Notlar

1. ^ Hun hükümdarı Rua'nın kardeşi olan babaları Muncuk Han'ın iki oğlu olarak Attila ve abisi Bleda, amcalarının ölümünün ardından beraber tahta çıkmışlardır.
2. ^ Madalyonun hangi yüzyılda yapıldığı veya resimdeki kişilerin kim oldukları kesin olarak bilinmemektedir.

Özel

1. ^ ^{a b} Peterson, John Bertram (1907). "Attila". The Catholic Encyclopedia vol. 2. New York: Robert Appleton Company. July 7, 2014 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Mayıs 2014. 
2. ^ Heather 2010, s. 502.
3. ^ de la Vaissière 2015, s. 176.
4. ^ Walter Pohl: Die Völkerwanderung. 2. Baskı. Stuttgart 2005.
5. ^ Timo Stickler: Die Hunnen. München 2007, S. 51ff.; Christopher Kelly: Neither Conquest Nor Settlement: Attila’s Empire and Its Impact. In: Michael Maas (Hrsg.): The Cambridge Companion to the Age of Attila. Cambridge 2015, S. 193ff.
6. ^ de la Vaissière 2015, s. 177.
7. ^ Thompson 1996, s. 20.
8. ^ Getika 24:121
9. ^ Maenchen-Helfen 1973, s. 5.
10. ^ Heather 2010, s. 209.
11. ^ Maenchen-Helfen 1973, s. 59.
12. ^ Maenchen-Helfen 1973, s. 59, 61.
13. ^ Maenchen-Helfen 1973, s. 73.
14. ^ Maenchen-Helfen 1973, s. 83.
15. ^ Sinor 1990, s. 187.
16. ^ Maenchen-Helfen 1973, s. 76.
17. ^ Maenchen-Helfen 1973, ss. 76-77.
18. ^ Maenchen-Helfen 1973, s. 86–87.
19. ^ Escher & Lebedynsky 2007, s. 80.
20. ^ ^{a b c d} Tucker 2010, s. 371.
21. ^ Deschodt 2006, s. 24.
22. ^ Harvey 2003, ss. 92, 208.
23. ^ Cooper 2008, s. 202.
24. ^ Escher & Lebedynsky 2007, s. 40.
25. ^ Bóna 2002, s. 30.
26. ^ Pronk-Tiethoff, Saskia (2013). The Germanic loanwords in Proto-Slavic. Rodopi. ISBN . 14 Haziran 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Aralık 2020. 
27. ^ Menges, Karl Heinrich (1995). The Turkic Languages and Peoples: An Introduction to Turkic Studies. Otto Harrassowitz Verlag. ISBN . 4 Aralık 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Aralık 2020. 
28. ^ Bóna 2002, s. 26.
29. ^ Bóna 2002, s. 15.
30. ^ ^{a b c d} Rouche 2009.
31. ^ Escher & Lebedynsky 2007, s. 233.
32. ^ Lebedynsky, Iaroslav (2011). La campagne d'Attila en Gaule (Fransızca). Clermont-Ferrand: Lemme edit. ISBN . 
33. ^ ^{a b} Rouche 2009, s. 128.
34. ^ Pfeilschifter, Rene (2014). Beck (Ed.). Die Spätantike: Der eine Gott und die vielen Herrscher. Munique. ISBN . 
35. ^ Bóna 2002, s. 40.
36. ^ Howarth, Patrick (1995). Attila, King of the Huns: The Man and The Myth. Barnes & Noble Books. ss. 36-37. ISBN . 
37. ^ Dupuy & Dupuy 1993, s. 188.
38. ^ Haas, Christopher (2004). . Villanova University. 11 Aralık 2003 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
39. ^ Dupuy & Dupuy 1993, s. 188-189.
40. ^ ^{a b c d} Thompson, E. A. (2019). . Encyclopædia Universalis. 7 Kasım 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
41. ^ Dupuy & Dupuy 1993.
42. ^ . ucalgary.ca. 26 Kasım 2001 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
43. ^ ^{a b c d e} Dupuy & Dupuy 1993, s. 189.
44. ^ ^{a b} Kelly 2011, s. 107.
45. ^ Bóna 2002, s. 42.
46. ^ Haas 2004.
47. ^ ^{a b c} Kelly 2015, s. 201.
48. ^ Rouche 2009, s. 164.
49. ^ Bóna 2002, s. 13.
50. ^ Rouche 2009, s. 166.
51. ^ ^{a b} Rouche 2009, s. 173.
52. ^ Kelly 2015, s. 206.
53. ^ Kelly 2011, s. 120, 123.
54. ^ . jasperburns.com. 3 Aralık 2008 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
55. ^ Freeman 2014.
56. ^ ^{a b} Rouche 2009, s. 181-184.
57. ^ ^{a b} Bóna 2002, s. 54.
58. ^ Escher & Lebedynsky 2007, s. 53.
59. ^ Lebedynsky 2011, s. 22-24.
60. ^ Deschodt 2006, s. 175.
61. ^ Hodgkin, Thomas (2011). Italy and Her Invaders: 376–476. ISBN . 
62. ^ Dupuy & Dupuy 1993, s. 189-190.
63. ^ ^{a b} Dupuy & Dupuy 1993, s. 190.
64. ^ Lebedynsky 2011, s. 51.
65. ^ Pelejero, Borja. . National Geographic. 30 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
66. ^ Escher & Lebedynsky 2007, s. 154.
67. ^ Lebedynsky 2011, s. 73.
68. ^ ^{a b c} Lebedynsky 2011, s. 82.
69. ^ ^{a b} Soren & Soren 1999, s. 472.
70. ^ ^{a b} Aleteia. . Aleteia. 28 Nisan 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
71. ^ ^{a b} Escher & Lebedynsky 2007, s. 158.
72. ^ ^{a b} Kelly 2015, s. 202.
73. ^ Thompson 1999, s. 161.
74. ^ Thompson 1999, s. 160-161.
75. ^ Burgess, R. W. (1993). The Chronicle of Hydatius and the Consularia Constantinopolitana. Oxford: Clarendon Press. s. 103. ISBN . 15 Ocak 2023 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Mayıs 2021. 
76. ^ ^{a b} Escher & Lebedynsky 2007, s. 163.
77. ^ Thompson 1999, s. 164.
78. ^ ^{a b} Duckett 1988, s. 113.
79. ^ Chadwick 1926, s. 39.
80. ^ Babcock 2005, s. 27, 298.
81. ^ ^{a b c d e f g} Jordanes 1908.
82. ^ Rouche 2009, s. 291.
83. ^ Escher & Lebedynsky 2007, s. 36.
84. ^ Heather 2010, s. 238-239.
85. ^ Bozoky 2012, s. 64.
86. ^ Maenchen-Helfen 1973, s. 168.
87. ^ Maas 2015, s. 9.
88. ^ Maenchen-Helfen 1973, s. 386.
89. ^ ^{a b} Doerfer, Gerhard (1973). "Zur Sprache der Hunnen". Central Asiatic Journal. 17 (1): 1-50. 
90. ^ Lehmann, W. (1986). A Gothic Etymological Dictionary. Leiden. 
91. ^ ^{a b c d} Snædal, Magnús (2015). "Attila" (PDF). Studia Etymologica Cracoviensia. 20 (3): 211-219. 26 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 28 Nisan 2019. 
92. ^ ^{a b c} Pritsak, Omeljan (December 1982). (PDF). Harvard Ukrainian Studies. VI (4): 428-476. ISSN 0363-5570. 3 Şubat 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 18 Mayıs 2014. 
93. ^ Maenchen-Helfen 1973, s. 387.
94. ^ Maenchen-Helfen 1973, s. 390.
95. ^ . runeberg.org. 14 Mart 2005 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
96. ^ . Governorshıp of Kayserı. 8 Ocak 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
97. ^ "The monument of Turkishness was opened to visitors (in Turkish)". Turkgun news. 21 Mart 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 19 Şubat 2021. 
98. ^ "Ungarische Chronica". 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 29 Mayıs 2021. 

Genel

• Heather, Peter (2010). Empires and Barbarians: The Fall of Rome and the Birth of Europe. Oxford University Press. ISBN . 
• de la Vaissière, Étienne (2015). "The Steppe World and the Rise of the Huns". Maas, Michael (Ed.). The Cambridge Companion to the Age of Attila. Cambridge University Press. ISBN . 
• Thompson, E. A. (1996). Heather, Peter (Ed.). The Huns. Blackwell Publishers. ISBN . 
• Thompson, E. A. (1999). Wiley-Blackwell (Ed.). The Huns. Peoples of Europe. Oxford. ISBN . 
• Maenchen-Helfen, Otto J. (1973). Knight, Max (Ed.). The World of the Huns: Studies in Their History and Culture. University of California Press. ISBN . 
• Sinor, Denis (1990). "The Hun Period". The Cambridge history of early Inner Asia. Cambridge Univ. Press. ISBN . 
• Tucker, Spencer C. (2010). ABC Clio (Ed.). A Global Chronology of Conflict: From the Ancient World to the Modern Middle East. I. ISBN . 
• Deschodt, Éric (2006). Gallimard (Ed.). Attila. ISBN . 
• Harvey, Bonnie (2003). Chelsea House (Ed.). Attila the Hun. 
• Rouche, IMichel (2009). Attila: la violence nomade (Fransızca). Fayard. ISBN . 
• Kelly, Christopher (2011). Vintage Books (Ed.). Attila The Hun: Barbarian Terror and the Fall of the Roman Empire. Londra. ISBN . 
• Kelly, Christopher (2015). Cambridge University Press (Ed.). The Cambridge Companion to the Age of Attila. ISBN . 4 Şubat 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Ocak 2021. 
• Escher, Katalin; Lebedynsky, Iaroslav (2007). Éditions Errance (Ed.). Le dossier Attila. ISBN . 
• Lebedynsky, Iaroslav (2011). Lemme (Ed.). La campagne d'Attila en Gaule: 451 apr. J.-C. ISBN . 
• Bóna, István (8 Nisan 2002). Les Huns: le grand empire barbare d'Europe (IVe-Ve siècles) (Fransızca). Errance. ISBN . 
• Cooper, Alan D. (2008). University Press of America (Ed.). The Geography of Genocide. ISBN . 
• Dupuy, R. Ernest; Dupuy, Trevor N. (1993). HarperCollins (Ed.). The Harper Encyclopedia of Military History: From 3500 BC to the Present. ISBN . 
• Freeman, Charles (2014). Oxford University Press (Ed.). Egypt, Greece, and Rome: Civilizations of the Ancient Mediterranean. ISBN . 
• Soren, David; Soren, Noelle (1999). L'ERMA di BRETSCHNEIDER (Ed.). A Roman Villa and a Late Roman Infant Cemetery: Excavation at Poggio Gramignano, Lugnano in Teverina. ISBN . 
• Duckett, Eleanor Shipley (1988). University of Michigan Press (Ed.). The Gateway to the Middle Ages: Italy. ISBN . 2 Haziran 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Mayıs 2021. 
• Jordanes (1908). The Origin and Deeds of the Goths. çev. Charles Christopher Mierow. Princeton University. 19 Ocak 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 31 Mayıs 2021. 
• Chadwick, Hector Munro (1926). Cambridge University Press (Ed.). The Heroic Age. Cambridge. 
• Babcock, Michael (2005). Berkley Books (Ed.). The Night Attila Died: Solving the Murder of Attila the Hun. Nova Iorque. ISBN . 
• Bozoky, Edina (2012). Perrin (Ed.). Attila et les Huns: Vérités et légendes. Paris. ISBN . 

Dış bağlantılar

• Attila ile ilgili çalışmalar 30 Ekim 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Gutenberg Projesi
• Kütüphanelerdeki Attila tarafından oluşturulan veya hakkındaki eserler (WorldCat katalogu)

Kraliyet Unvanları
Önce gelen Rua	Hun hükümdarı y. 434–453	Sonra gelen İlek