Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Nedensellik, genel olarak nedensellik ilkesi olarak bilinen; olay ve olguların birbirine belirli bir şekilde bağlı olması, her sonucun bir nedeni olması ya da her sonucun bir nedene bağlanarak açıklanabilir olması ya da belli nedenlerin belirli sonuçları yaratacağı, aynı nedenlerin aynı koşullarda aynı sonuçları vereceği iddiasını içeren felsefe terimi.
Tanım
Aynı neden aynı sonuca yol açtığına göre neden–sonuç bağlantısı kesin ve değişmezdir. Bu anlamda evrendeki tüm olay ve oluşlar, kesin, değişmez ve öngörülebilirdir. Diğer bir anlatımla evren, gözlemcinin ya da deney yapanın iradesinden bağımsızdır.
Aynı genellik içinde, belli bir olguyu bilmek onun nedenini bilmek olarak anlaşılır ve bu bakımdan "Neden?" sorusu bilimin temel sorusu olarak görülür. 20. yüzyılın başlarına kadar bilimin temel yasası olarak Nedensellik ilkesi öne sürülmüştür. Kuantum fiziğiyle birlikte bilimin ilkesi olarak nedensellik tartışmalı bir konuma gelmiştir ve bu tartışma hem bilim kuramcıları hem de felsefeciler tarafından değerlendirilmeye devam edilmektedir.
Felsefe tarihi boyunca nedensellik tartışılagelen bir konu olmuştur. Epistemoloji, ontoloji, metafizik alanlarında nedensellik ilkesi üzerine çok geniş bir tartışma tarihi bulunmaktadır. Nedensellik-belirsizlik, nedensellik-özgür irade, nedensellik-olumsallık, nedensellik-belirlenimsizlik, nedensellik- vb. konu başlıkları felsefe tarihi içindeki bazı tartışılagelen konu başlıklarını göstermektedir. Felsefi bir kavram ve eğilim olarak determinizm nedensellik ilkesi üzerinde temellenir.
Gerekircilik
Gerekircilik, evrendeki tüm olay ve süreçlerin nesnel gerçeklik olduğunu kabul eden bir yaklaşım olarak, nedensellik ilkesi üzerine kurulu bir felsefi yaklaşım biçimidir. Buradaki , tüm olay ve süreçlerin nesnel yasalarca belirlendiği anlamındadır. Son tahlilde nesnel gerçeklik, neden – sonuç ilişkisine dayanır, her sonuç bir nedene dayanır ve her sonuç başka bir sonucun nedenidir.
Dünyaya gerekirciliğin bakış açısıyla bakmak, farklı yorumlarla ortaya çıkmıştır. Bu görüş temelinde insan iradesi ve özgürlüğünün yok sayılması da, insan iradesine çok geniş bir özgürlük alanı açılması da söz konusu olabilmektedir.
Nedenselik ilkesi ve gerekircilik hem metafiziğin hem de bilimsel düşüncenin içinde temel rol oyanayan kavramlardan başlıcalarıdır. Bilimsel düşünce açısından nedensellik insana, nesnel dünyanın bilinebilir ve olanaklar çerçevesinde değiştirilebilir olduğunu göstermiştir. Herhangi bir olayda neden – sonuç ilişkisi biliniyorsa, nedenin değiştirilmesiyle sonuç da değişecektir. Bilimsel gelişmenin temelinde yatan en önemli öncüllerden biridir bu bakış açısı.
Dinsel nedensellik
İnanç gerekirciliğinde (ilkel şekli ihmal edilirse) dünyadaki her şeyin bir gayesi olduğuna ve ilahi bir kudret dahilinde belirlenen bir sonun mevcut olduğuna inanılır. Bu nedenselliğin ve gerekirciliğin ilkel şeklini ile Dante, çağdaş biçimini ise Hegel savunmuştur. Bu çeşit düşüncelerle bir anlamda determinizm temellendirilmiştir.
Mantık
Gerekli ve yeterli neden
Neden, ekseriya iki türe ayrılır: Gerekli ve yeterli
- Gerekli nedenler:
Eğer x, y’nin bir gerekli nedeni ise y'nin varlığı x’in varlığını ifade eder. Ama x’in varlığı, y’nin varlığını meydana getirmeyecektir.
- Yeterli nedenler:
Eğer x, y’nin yeterli nedeni ise x’in yeterli varlığı y’nin varlığını ifade eder. Ama başka bir z, alternatif olarak y nin nedenidir. Böylece y’nin varlığı x’in varlığını ifade etmez.
J. L. Mackie alışırmış konuşmanın nedenini tartışmış, gerçekte, INUS (gereksizin yetersiz ve lüzumundan fazla parçaları ancak yeterli nedenler) şartlarına işaret etmiştir. Örneğin; bir evin yanıp kül olması nedeni gibi kısa bir çevirim düşünün. Olayların toplamını düşünün, kısa bir çevirim, yanıcı malzemelerin yakınlığı ve itfaiyecilerin yokluğunu göz önüne alın. Düşünülenlerin beraber olması gerekli değildir ancak evin yıkımı için yeterlidir (ondan sonra olayların birçok diğer toplamı kesinlikle evin yıkımına yardımcı olmuştur. Bu toplamın içinde, kısa çevirim yetersizdir ama lüzumundan fazla parça değildir ( o zaman kısa çevrimin kendi ateşi neden olmayacaktır ama başka her şey ile eşit olmadan ateş olmayacaktır). Bu nedenle kısa çevirim evin yanıp kül olmasının INUS nedenlerini verir.
"Neden?" sorusu
"Neden?" sorusu bilimsel düşünmenin gelişiminde etkili olmuş ve tarih boyunca ele alınışı değişimlere uğramıştır. Belirli gelişmelerin sonrasında ise neden sorusundan nedensellik kavramına geçildiği görülür. Özellikle Newton'un bulguladığı bilimsel gelişmeler ve doğabilimlerinin o dönemdeki ilerlemesi sonucunda nedensellik kavramının öne çıktığı söylenebilir.Nedensellik bir şeyin nedenini bilmek ve bu da, bir şey meydana gelmişse ondan önce başka bir şey meydana gelmiştir düşüncesine sahip olmak anlamına geliyordu ve böylece, buradan da gelecegin kestirilebilir/bilinebilir bir şey olduğu fikrine varılıyordu. Eğer bir olayın geçmişteki nedeni biliniyorsa gelecekteki sonucu da bilinebilir olarak ele alınıyordu. Newton fiziğinde, belirli bir anda eğer bir sistemin durumu biliniyorsa gelecekteki durumunun da ne olacağı tespit edilebilir olarak alınır. Nedensellik bu anlamda bir neden-sonuç ilişkisi olarak anlaşılmaktadır. Werner Heisenberg ve benzer kuantum fizikcilerinin itirazı tam da bu noktaya ilişkindir; çünkü belirli durumlarda (atom altı dünyada) bir şeyin konumunu ve hızını aynı anda bilmenin olanaklı olmadığı, bunun çeşitli olasılıksal hesaplara bağlı olduğu sonucu ortaya çıkmıştır. Böylece nedensellik ilkesinden giderek belirsizlik, olasılıksallık, rastlantısallık gibi kavramlara yönelim sozkonusu olmuştur.
Bilimde nedensellik
İlk Çağlardan 20. yüzyıl başlarına kadar gelişerek ve derinleşerek gelmiş olan bilim düşüncesinde ve bilim teorisinde geçerli olan nedensellik anlayışı ya da nedensellik kavramının kavranılışı, ünlü bilim insanı Albert Einstein'ın popüler sözü "Tanrı zar atmaz" değişinde ifadesini bulur. Her şeyin birbirine bağıntılılığı, her gelişmenin ya da sonucun bir önceki olayın ya da etkinin ürünü olduğu düşüncesi, geriye doğru gidildikçe sonsuz bir neden-sonuç ilişkisinin var olduğu düşüncesi bu bağlamda değerlendirilir. Bu düşünceye göre bilimin temel sorusu, Neden? sorusudur.
Ayrıca, benzer nedenlerin benzer koşullarda aynı sonucu vereceği önermesi de nedensellik ilkesinin temel önermelerinden biridir. Francis Bacon, doğa bilimlerindeki gelişmelerle nedensellik ilkesinin açık bir şekilde bilimin temeli olarak kanıtlandığını öne sürmüştür. Özellikle fizik bilimi uzun yıllar nedensellik ilkesi altında tanımlanmış ve değerlendirilmiştir. Kuantum fiziğinin gelişiminden itibaren ise, bilimin bütün ilkelerinin yanı sıra en çok tartışılan ilkesi nedensellik ilkesi olmuştur.
Bilim felsefesi 20. yüzyılda bilimin niteliği üzerine önemli tartışmalar kaydetmiştir ve bilinen anlamda nedensellik ilkesinin eleştirisi yaygın bir eğilim olarak şekillenmiştir. Bilim kuramcıları ve bilim felsefecileri kaos, olumsallık, belirsizlik, belirlenimsizlik, olasılık, rastlantı gibi kavram ve kategoriler aracılığıyla bilimsel nedensellik fikrini karşılaştırmakta, farklı yollar aramaktadırlar. Belirsizlik ilkesi, nedensellik ilkesi karşısında giderek öne çıkmış ve güçlenmiştir. Özellikle pozitivizmde nedensellik kavramına belirleyici bir önem ve yer verildiği görülür. Bu anlayışta nedensellik ilkesiyle, geçmiş olayları bilerek bugünü görecegimiz ve hatta geleceği bilecegimiz ileri sürülür. Nedensellik ilkesinin geri kalanı ise belirsizlik ilkesine karşı ayakta kalabilmiştir.
Felsefede nedensellik
Her olayın maddi veya manevi birtakım nedenlerin zorunlu sonucu olduğunu kabul eden felsefi görüş determinizm olarak adlandırılır. Determinizm bütün olayların, hiç kimsenin değiştiremeyeceği bir şekilde, doğaüstü bir güç tarafından saptanmış olduğunu kabul eden fatalizmle (sabit kadercilik) karıştırılmamalıdır. Determinizm etrafındaki bir diğer kavram deizmde ise, evreni bir ilk nedenin sonucu olarak evrensel kurallar çerçevesinde yaratan tanrının, sonrasında deterministik olarak gelişen olaylara müdahalede bulunmadığına inanılmaktadır.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ Epp, Susanna S.: "Discrete Mathematics with Applications, Third Edition", pp 25-26. Brooks/Cole—Thomson Learning, 2004.
- ^ Mete Avcı Metheus, 2013, Nedenselliğin bir eleştirisi 7 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Kaynakça
- Nedenselliğin bir eleştirisi 7 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Felsefe Tarihi, Macit Gökberk, Remzi Kitabevi.
- Anlam ve Nedensellik, Arda Denkel, .
- Rastlantı ve Kaos, David Ruelle, .
- Kaos'tan Düzen'e, Ilya Prigogine- , .
- Kaos, , Tübitak Yayınları
- Bilim Tarihi, Cemal Yıldırım, Remzi Kitabevi
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Nedensellik genel olarak nedensellik ilkesi olarak bilinen olay ve olgularin birbirine belirli bir sekilde bagli olmasi her sonucun bir nedeni olmasi ya da her sonucun bir nedene baglanarak aciklanabilir olmasi ya da belli nedenlerin belirli sonuclari yaratacagi ayni nedenlerin ayni kosullarda ayni sonuclari verecegi iddiasini iceren felsefe terimi TanimAyni neden ayni sonuca yol actigina gore neden sonuc baglantisi kesin ve degismezdir Bu anlamda evrendeki tum olay ve oluslar kesin degismez ve ongorulebilirdir Diger bir anlatimla evren gozlemcinin ya da deney yapanin iradesinden bagimsizdir Ayni genellik icinde belli bir olguyu bilmek onun nedenini bilmek olarak anlasilir ve bu bakimdan Neden sorusu bilimin temel sorusu olarak gorulur 20 yuzyilin baslarina kadar bilimin temel yasasi olarak Nedensellik ilkesi one surulmustur Kuantum fizigiyle birlikte bilimin ilkesi olarak nedensellik tartismali bir konuma gelmistir ve bu tartisma hem bilim kuramcilari hem de felsefeciler tarafindan degerlendirilmeye devam edilmektedir Felsefe tarihi boyunca nedensellik tartisilagelen bir konu olmustur Epistemoloji ontoloji metafizik alanlarinda nedensellik ilkesi uzerine cok genis bir tartisma tarihi bulunmaktadir Nedensellik belirsizlik nedensellik ozgur irade nedensellik olumsallik nedensellik belirlenimsizlik nedensellik vb konu basliklari felsefe tarihi icindeki bazi tartisilagelen konu basliklarini gostermektedir Felsefi bir kavram ve egilim olarak determinizm nedensellik ilkesi uzerinde temellenir GerekircilikGerekircilik evrendeki tum olay ve sureclerin nesnel gerceklik oldugunu kabul eden bir yaklasim olarak nedensellik ilkesi uzerine kurulu bir felsefi yaklasim bicimidir Buradaki tum olay ve sureclerin nesnel yasalarca belirlendigi anlamindadir Son tahlilde nesnel gerceklik neden sonuc iliskisine dayanir her sonuc bir nedene dayanir ve her sonuc baska bir sonucun nedenidir Dunyaya gerekirciligin bakis acisiyla bakmak farkli yorumlarla ortaya cikmistir Bu gorus temelinde insan iradesi ve ozgurlugunun yok sayilmasi da insan iradesine cok genis bir ozgurluk alani acilmasi da soz konusu olabilmektedir Nedenselik ilkesi ve gerekircilik hem metafizigin hem de bilimsel dusuncenin icinde temel rol oyanayan kavramlardan baslicalaridir Bilimsel dusunce acisindan nedensellik insana nesnel dunyanin bilinebilir ve olanaklar cercevesinde degistirilebilir oldugunu gostermistir Herhangi bir olayda neden sonuc iliskisi biliniyorsa nedenin degistirilmesiyle sonuc da degisecektir Bilimsel gelismenin temelinde yatan en onemli oncullerden biridir bu bakis acisi Dinsel nedensellikInanc gerekirciliginde ilkel sekli ihmal edilirse dunyadaki her seyin bir gayesi olduguna ve ilahi bir kudret dahilinde belirlenen bir sonun mevcut olduguna inanilir Bu nedenselligin ve gerekirciligin ilkel seklini ile Dante cagdas bicimini ise Hegel savunmustur Bu cesit dusuncelerle bir anlamda determinizm temellendirilmistir MantikGerekli ve yeterli neden Neden ekseriya iki ture ayrilir Gerekli ve yeterli Gerekli nedenler Eger x y nin bir gerekli nedeni ise y nin varligi x in varligini ifade eder Ama x in varligi y nin varligini meydana getirmeyecektir Yeterli nedenler Eger x y nin yeterli nedeni ise x in yeterli varligi y nin varligini ifade eder Ama baska bir z alternatif olarak y nin nedenidir Boylece y nin varligi x in varligini ifade etmez J L Mackie alisirmis konusmanin nedenini tartismis gercekte INUS gereksizin yetersiz ve luzumundan fazla parcalari ancak yeterli nedenler sartlarina isaret etmistir Ornegin bir evin yanip kul olmasi nedeni gibi kisa bir cevirim dusunun Olaylarin toplamini dusunun kisa bir cevirim yanici malzemelerin yakinligi ve itfaiyecilerin yoklugunu goz onune alin Dusunulenlerin beraber olmasi gerekli degildir ancak evin yikimi icin yeterlidir ondan sonra olaylarin bircok diger toplami kesinlikle evin yikimina yardimci olmustur Bu toplamin icinde kisa cevirim yetersizdir ama luzumundan fazla parca degildir o zaman kisa cevrimin kendi atesi neden olmayacaktir ama baska her sey ile esit olmadan ates olmayacaktir Bu nedenle kisa cevirim evin yanip kul olmasinin INUS nedenlerini verir Neden sorusu Neden sorusu bilimsel dusunmenin gelisiminde etkili olmus ve tarih boyunca ele alinisi degisimlere ugramistir Belirli gelismelerin sonrasinda ise neden sorusundan nedensellik kavramina gecildigi gorulur Ozellikle Newton un bulguladigi bilimsel gelismeler ve dogabilimlerinin o donemdeki ilerlemesi sonucunda nedensellik kavraminin one ciktigi soylenebilir Nedensellik bir seyin nedenini bilmek ve bu da bir sey meydana gelmisse ondan once baska bir sey meydana gelmistir dusuncesine sahip olmak anlamina geliyordu ve boylece buradan da gelecegin kestirilebilir bilinebilir bir sey oldugu fikrine variliyordu Eger bir olayin gecmisteki nedeni biliniyorsa gelecekteki sonucu da bilinebilir olarak ele aliniyordu Newton fiziginde belirli bir anda eger bir sistemin durumu biliniyorsa gelecekteki durumunun da ne olacagi tespit edilebilir olarak alinir Nedensellik bu anlamda bir neden sonuc iliskisi olarak anlasilmaktadir Werner Heisenberg ve benzer kuantum fizikcilerinin itirazi tam da bu noktaya iliskindir cunku belirli durumlarda atom alti dunyada bir seyin konumunu ve hizini ayni anda bilmenin olanakli olmadigi bunun cesitli olasiliksal hesaplara bagli oldugu sonucu ortaya cikmistir Boylece nedensellik ilkesinden giderek belirsizlik olasiliksallik rastlantisallik gibi kavramlara yonelim sozkonusu olmustur Bilimde nedensellikIlk Caglardan 20 yuzyil baslarina kadar geliserek ve derinleserek gelmis olan bilim dusuncesinde ve bilim teorisinde gecerli olan nedensellik anlayisi ya da nedensellik kavraminin kavranilisi unlu bilim insani Albert Einstein in populer sozu Tanri zar atmaz degisinde ifadesini bulur Her seyin birbirine bagintililigi her gelismenin ya da sonucun bir onceki olayin ya da etkinin urunu oldugu dusuncesi geriye dogru gidildikce sonsuz bir neden sonuc iliskisinin var oldugu dusuncesi bu baglamda degerlendirilir Bu dusunceye gore bilimin temel sorusu Neden sorusudur Ayrica benzer nedenlerin benzer kosullarda ayni sonucu verecegi onermesi de nedensellik ilkesinin temel onermelerinden biridir Francis Bacon doga bilimlerindeki gelismelerle nedensellik ilkesinin acik bir sekilde bilimin temeli olarak kanitlandigini one surmustur Ozellikle fizik bilimi uzun yillar nedensellik ilkesi altinda tanimlanmis ve degerlendirilmistir Kuantum fiziginin gelisiminden itibaren ise bilimin butun ilkelerinin yani sira en cok tartisilan ilkesi nedensellik ilkesi olmustur Bilim felsefesi 20 yuzyilda bilimin niteligi uzerine onemli tartismalar kaydetmistir ve bilinen anlamda nedensellik ilkesinin elestirisi yaygin bir egilim olarak sekillenmistir Bilim kuramcilari ve bilim felsefecileri kaos olumsallik belirsizlik belirlenimsizlik olasilik rastlanti gibi kavram ve kategoriler araciligiyla bilimsel nedensellik fikrini karsilastirmakta farkli yollar aramaktadirlar Belirsizlik ilkesi nedensellik ilkesi karsisinda giderek one cikmis ve guclenmistir Ozellikle pozitivizmde nedensellik kavramina belirleyici bir onem ve yer verildigi gorulur Bu anlayista nedensellik ilkesiyle gecmis olaylari bilerek bugunu gorecegimiz ve hatta gelecegi bilecegimiz ileri surulur Nedensellik ilkesinin geri kalani ise belirsizlik ilkesine karsi ayakta kalabilmistir Felsefede nedensellikHer olayin maddi veya manevi birtakim nedenlerin zorunlu sonucu oldugunu kabul eden felsefi gorus determinizm olarak adlandirilir Determinizm butun olaylarin hic kimsenin degistiremeyecegi bir sekilde dogaustu bir guc tarafindan saptanmis oldugunu kabul eden fatalizmle sabit kadercilik karistirilmamalidir Determinizm etrafindaki bir diger kavram deizmde ise evreni bir ilk nedenin sonucu olarak evrensel kurallar cercevesinde yaratan tanrinin sonrasinda deterministik olarak gelisen olaylara mudahalede bulunmadigina inanilmaktadir Ayrica bakinizDeterminizm Ozgurluk Belirsizlik ilkesi Klasik fizik Kuantum fizigi Rastlanti Werner Heisenberg Yazgi Doga yasasi BelirlenimlilikKaynakca Epp Susanna S Discrete Mathematics with Applications Third Edition pp 25 26 Brooks Cole Thomson Learning 2004 ISBN 0 534 35945 0 Mete Avci Metheus 2013 Nedenselligin bir elestirisi 7 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde KaynakcaNedenselligin bir elestirisi 7 Nisan 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde Felsefe Tarihi Macit Gokberk Remzi Kitabevi Anlam ve Nedensellik Arda Denkel Rastlanti ve Kaos David Ruelle Kaos tan Duzen e Ilya Prigogine Kaos Tubitak Yayinlari Bilim Tarihi Cemal Yildirim Remzi Kitabevi