Peterloo Katliamı veya Peterloo Muharebesi 16 Ağustos 1819 tarihinde ingiltere de Manchester kentindeki Aziz Peter Mey

Peterloo Katliamı veya Peterloo Muharebesi, 16 Ağustos 1819 tarihinde İngiltere’de Manchester kentindeki Aziz Peter Meydanında toplanarak parlamenter reform lehine gösteri yapan binlerce kişiye süvarilerin saldırması sonucu yaşanan olayı anlatır.

Peterloo Katliamı


Bölge	Manchester, Birleşik Krallık
Tarih	16 Ağustos 1819
Saldırı türü	silahlı saldırı
Ölü	15
Yaralı	600'den çok
İşleyenler	Britanya Ordusu

1815 yılında sona eren Napolyon Savaşlarının ardından ordunun terhis edilmesiyle beraber İngiltere’de yoğun olarak işsizlik yaşanmaya başlar. Yoksulluğun artmasına rağmen yürürlüğe konan özellikle işçi sınıfının durumunu daha da içinden çıkılmaz hale getirir. 1819 yılına gelindiğinde ekonomik durumun kötü gitmesinin yanı sıra seçimlerde oy verme hakkının sadece mülk sahiplerine tanınması siyasi radikal hareketleri güçlendirir. Manchester’daki Yurtsever Birlik adlı parlamenter reformu savunan grup ünlü radikal hatip ’ı konuşması için şehre davet eder.

Halkın yoğun katıldığı ve 60 ila 80 bin kişinin toplandığı gösteri başlar başlamaz yerel yöneticiler güvenlik kuvvetlerini olay yerine çağırır. Hunt’ı tutuklama bahanesiyle kalabalık içine dalan süvariler halka kılıçla saldıracak ve çıkan olaylarda 15 kişi öldürülürken, 400 ila 700 kişi de yaralanacaktır. Çıkan olaylara dört yıl önce Napolyon Bonapart’a karşı kazanılan Waterloo Muharebesini anımsatacak şekilde Peterloo adı verilecektir.

Peterloo Katliamı döneminin en önemli toplumsal olayları arasında gösterilir. Olayın hemen ardından hükûmet talep edilen reformu gündeme almayacak, tersine reform yanlılarına yönelik baskılar artırılacaktır. Ayrıca olayların ardından kurulan The Manchester Guardian (günümüzdeki adı The Guardian) halen yayın hayatına devam etmektedir. Katliamın yaşandığı yerde yer alan ve olayları kısaca anlatan levha yanlı olduğu gerekçesiyle son dönemde tartışılır hale gelmiş, olayları daha iyi betimleyen bir levha ile değiştirilmiştir.

Öncesi

Seçme hakkı

Manchester şehrinin bağlı bulunduğu Lancashire idare birimi Parlamento iki vekillikle temsil ediliyordu. Vekillik seçimlerinde oy kullanma hakkı sınırlanmıştı. Sadece erkekler oy kullanabiliyordu ve oy kullanabilmek için en az 40 şilin değerinde araziye sahip olmak gerekliydi. Ayrıca oy verme işlemi gizli değildi, oy kullanma şartlarını yerine getiren seçmen Lancashire kent merkezine gitmek ve burada kime oy verdiğini sözlü olarak dile getirmek zorundaydı. Seçim çevreleri de usulsüzlüğü açık şekilde muğlak olarak tanımlanmıştı. Seçim bölgesinden çıkartılacak vekil sayısı orada yaşayan nüfusa göre düzenlenmemişti. Wiltshire’daki Old Sarum adlı seçim çevresindeki tek bir seçmen iki vekil seçmekteyken, Suffolk’daki Dunwich seçim bölgesi ise tamamen sular altında kalmıştı.Manchester, Salford, Bolton, Blackburn, Rochdale, , Oldham ve Stockport gibi nüfusları toplamda milyonlarla ifade edilen gelişmekte olan kent merkezleri Lancashire’daki iki veya ’deki iki vekil tarafından temsil ediliyorlardı. Bu kentlerdeki vekiller ise toplamda sadece 154 seçmen tarafından belirleniyordu. Seçim sistemindeki benzer eşitsizlikler nedeniyle kamuoyunda yoğun bir reform isteği bulunuyordu.

Ekonomik durum

1815 yılında Napolyon Savaşlarının sona ermesiyle birlikte savaş döneminde tekstil sektöründe yaşanan kısa süreli iyiye gidiş yerini sık sık patlak veren ekonomik bunalımlara bıraktı. Ekonomik güçlüklerden en çok etkilenenler ise tekstil sektöründe çalışan dokumacılar ve eğirme işindekilerdi. 1803 yılında 6 günlük çalışma haftasında 15 şilin kazanan dokumacılar 1818 yılında aynı çalışma koşullarında kazandıkları ücretin 5 şilinin altına düştüğünü gördüler. Kârların düşmesinin önüne işçi ücretlerini keserek geçen fabrika sahipleri ise Napolyon Savaşlarının ardından piyasaların belirsiz olmasını suçluyordu. Ekonomik durumu ağırlaştıran bir başka uygulama ise İngiliz tahıl üreticilerini korumak için getirilen ve ithal tahıla vergi koyan . İngiliz işçileri ve yoksul halk kalitesiz ve pahalı İngiliz tahıl ürünlerine para yetiştiremez durumdaydılar. Yoksulluğun yanı sıra açlık, çözümsüz hale gelen yoğun işsizlik özellikle Lancashire bölgesinde artık reform taleplerinin dile getirilmesine yol açıyordu.

1819 yılında artık iyice ağırlaşan ekonomik duruma karşı siyasi örgütler müdahale etmeye başlar. Seçme hakkının da olmamasını ekonomik sorunlarla birleştiren Manchester Yurtsever birliği adlı grup parlamenter reform talebiyle bir gösteri düzenleme kararı alır. Grubun yöneticilerinden Joseph Johnson dönemin çok iyi bilinen muhalif radikal hatiplerinden ’ı gösteride konuşmaya davet eder. Ancak Londra’da bulunan Hunt’a gönderilen mektup İngiliz istihbaratınca ele geçirilir ve gösterinin planlandığı 2 Ağustos 1819 tarihinde kitlesel bir ayaklanma düzenleneceği korkusuyla 15. Hafif Süvari Alayı Manchester’a gönderilir. 2 Ağustos günü yapılması planlanan gösteri Parlamentonun Manchester halkının temsil edilmesi için atması olası olan adımları atabilmesi için 9 Ağustos gününe ertelenir. Ancak İçişleri Bakanı yerel hakimlerle iletişime geçerek böyle bir talebin yerine getirilmesinin söz konusu bile olmadığını açıklarken, yapılacak gösteriyi de yasadışı olarak ilan eder.

Hazırlıklar

9 Ağustos gösterisinin yasadışı ilan edilmesi radikalleri bu işten vazgeçirmeye yönelik olsa da amacına ulaşmayacaktı. Hunt ve arkadaşları yeni bir gösteri örgütlemeye koyuldular, bu seferki tarih 16 Ağustos olacaktı. İngiliz yazılı basını daha önce işçilerin ve yoksul halkın hak arayışı gösteriyle sürekli alay etmiş, kötü giyimleriyle dalga geçmiş ve örgütsüz olmalarını eleştirmişti. Bu yüzden gösteriyi düzenleyenler halktan iyi giyinmelerini ve disiplinli hareket etmelerini istemişti. Gösteri sırasında taşkınlık yaşanmaması için çeşitli komiteler kurulmuş, herkesin sorumlu davranması sağlanmıştı. Gösteri için önceden şehrin boş arsalarında yürüyüş provaları yapılmış ancak bu provalar hükûmet yetkilileri tarafından bir tür ordunun hazırlık yaptığı yönünde değerlendirmiştir. Manchester duvarlarına asılan bildirilerde askeri nizam benzeri yürüyüşlerin yapılması yasaklanmıştır.

Gösteri

Hazırlıklar

Aziz Peter Meydanı Mount Caddesi açık bir alandı. Meydanın sonuna doğru bir inşaat bulunmasına karşın diğer tüm yönler açıktı. 16 Ağustos 1819 Pazartesi günü bulutsuz bir yaz günüydü. Güzel havanın katılımı artırması bekleniyordu. Manchester yerel idarecileri sabah 9 sularında meydana gelerek burada toplantı yapmış ve Henry Hunt’ın gelmesine karış nasıl bir önlem almaları konusunda tartışmışlardı. Saat 10.30’a geldiğinde henüz ortak bir karara varamamış olan yetkililer olayların gelişmesine göre hareket etmeye karar verirler. Gösterinin bir yağma, hatta bir ayaklanmaya evrileceğinden emin olan yetkililer bölgeye çok sayıda asker ve hafif süvari getirmişlerdi. Bölgedeki kuvvet 15. Hafif Süvari Alayına mensup 600 süvari, birkaç yüz piyade, 2 top, Chesire Hafif Süvari Alayından 400 süvari, 400 özel polis, Manchester ve Salford Hafif Süvari Alaylarından 120 süvari ve yerel halktan bir araya getirilmiş polis denetimindeki güruhtan oluşmaktaydı. Özellikle “yeomanry” olarak adlandırılan hafif süvari alayları sınıfsal olarak zengin ailelerin çocuklarından oluşmakta ve radikal fikirlerden nefret etmeleriyle tanınmaktaydılar. Bölgede bulunan Britanya Ordularının komutanı General Sir aynı gün York'ta yapılan at yarışlarına katıldığı için komutayı yardımcısı Yarbay ’ye devretmişti.

Gösteri

Aziz Peter Meydanındaki gösteri için gelen kalabalık halk disiplinli ve örgütlü bir şekilde alana girdi. Her köy ve kasabadan gelenler için ayrı bir yer ayrılmış ve buluşma yerleri kararlaştırılmıştı. Manchester’a gelen en kalabalık grup 10 bin kişiyle Oldham’dan gelenlerdi. Çoğunluğunu kadınların oluşturduğu Oldhamlıları, Middeton ve Rochdale’dan gelen 6 bin kişi izliyordu. Alanda toplananların sayısı farklı kaynaklarda 30 bin ila 150 bin arasında gösterilse de modern tahminler 60 ila 80 bin arasındadır. Toplanan sayı Britanya için o dönemin en büyük eylemi anlamına geliyordu, Manchester çevresindeki bölge halkının yarısı oradaydı.

Gösteriyi düzenleyenler gösterinin kesinlikle barışçıl olacağını açıklarken katılacak olanlardan sadece vicdanlarını beraberlerinde getirmelerini istemişlerdi. Alana giren göstericiler beraberlerinde çeşitli pankartlar da taşıyorlardı. Bunlardan bazılarında şunlar yazılıydı; “Mısır Yasalarına Hayır”, “Yıllık Parlamento” ve “Eşit Oy Hakkı”. Gösteri gününden günümüze kalan tek pankart Middleton Halk Kütüphanesinde sergilenmektedir. Süvarilerin saldırısı sonucu yaralanan Thomas Redford tarafından taşınan pankartın bir yanında “Özgürlük ve Kardeşlik” yazarken diğer tarafında da “Birlik ve Kuvvet” yazmaktadır.

Öğle saatlerine doğru birkaç yüz polis memuru alana girerek birbirinden birkaç metre mesafede iki ayrı şerit oluşturdular. Şehrin yetkililerin kendilerinin arasına girerek elebaşlarını yakalamaları için oluşturulduğu sanılan bu koridor göstericiler tarafından bozulur.

Hunt’ı taşıyan araç saat 13 sularında alana girer. Derhal konuşma yapılacak olan platforma giden Hunt’ın yanında dokuma işçisi John Knight, gösteriyi örgütleyen Joseph Johnson, gazetesi yazı işleri başkanı John Tacker Saxton, yayıncı Richard Carlile ve ayakkabı işçisi George Swift bulunuyordu. Alanda ayrıca The Times muhabiri John Tyas, Liverpool Echo muhabiri John Smith ve gazetesi yazı işleri başkanının oğlu Edward Baines Junior da yer alıyordu. Artık bu aşamada yaklaşık 11.000m² alana sahip olan meydan tıkabasa dolmuştur. Manchester şehrinin diğer cadde ve sokakları bomboştur.

Saldırı

Şehirdeki mülki amirlerden William Hulton, meydana bakan bir evden olayları izlerken Hunt’ın alana geldiğinde kalabalıkta meydana gelen coşkuyu görünce korkuya kapılarak derhal harekete geçme emri verir. O anda Henry Hunt, Joseph Johnson, John Knight ve James Moorhouse için yakalama emri çıkartır. Emri alan Emniyet Müdürü Jonathan Andrews, emrin yerine getirilebilmesi için ordudan yardıma ihtiyaç duyduğunu belirtir. Bunun üzerine Hulton, iki ayrı mektup yazar. Manchester ve Salford Hafif Süvari Alayları komutanı Binbaşı Thomas Trafford ve Manchester Garnizon komutanı yardımcısı Yarbay Guy L'Estrange’ye doğrudan Mount Caddesi No.6’da bulunan mülki amirlerin yanına gelmelerini ve bölgede iktidarın tehlikede olduğunu, huzurun sağlanması için derhal müdahale edilmesi gerektiğini içeren emri gönderir.

Emri ilk alan Manchester ve Salford Hafif Süvari Alayları kılıçlarını çekerek Aziz Peter Meydanına dalarlar. Aynı zamanda fabrikatör olan Yüzbaşı Hugh Hornby Birley komutasındaki 60 süvari mülki amirlerin olduğu yere gelir. Birley, konuşmacıların derhal tutuklanması emrini aldığında saat 13:40 sularındadır.

Dar bir geçitten alana girip konuşma yapılan platforma ulaşmaya çalışan süvariler saldırıdan korunmak için kaçmaya ve dağılmaya çalışan kalabalığı sıkıştırınca panik artacak, süvariler yollarını açmak için kalabalığa kılıçlarıyla saldıracaktır. Süvari birliğinin açtığı yoldan ilerleyen emniyet yetkilisi Joseph Nadin platformda Hunt, Johnson ve birkaç kişiyi daha tutuklar. Bu sırada artık saldırıya karşı direnişe geçmeye başlayan halk süvarilere tuğla ve taş fırlatmaya başlayınca süvariler iyice kontrolden çıkmıştır.

Bulunduğu yerden süvarilere karşı saldırının genişlediğini gören Hulton, göstericilerin tamamen dağıtılmasını emreder. 15. Hafif Süvari Alayı bu aşamada alana girer ve göstericilere saldırır. Kalabalığın akabileceği çıkış bölgesi süngü takmış olarak bekleyen askerler tarafından tutulmuş olduğu için süvari saldırısı sonucu birçok kişi burada hayatını kaybedecektir.

Saldırıdan yaklaşık 10 dakika sonra alan artık boşalmış, sadece ölüler, yaralılar ve onlara bakanlar kalmıştı. Kalabalığın dağıldığı yönlere doğru olaylar küçük çaplı olsa da sürmüş, sokak aralarında halka ateş açılmıştır. Aynı gün Oldham’da, ertesi gün ise Stockport ve Macclesfield’de yağmalama ve saldırı olayları yaşanacaktır. Manchester’da ise ertesi sabaha kadar olaylar durulmuştur.

Kurbanlar

Olaylar sonrasında kaç kişinin öldüğü ve kaç kişinin yaralandığı kesin olarak saptanamayacaktır. Çeşitli kaynaklar ölü sayısının 11 ila 15, yaralı sayısının da 400 ila 700 arasında olduğunu öne sürmüştür. Özellikle yaralı sayısının tam olarak saptanması güçlükle yapılmıştır çünkü yaralıların çoğu eğer yaralı oldukları anlaşılırsa devlet yetkilileri tarafından izinsiz bir gösteriye katılmaktan dolayı takibata uğrayacaklarını düşünerek yaralı olduklarını saklamışlardır. Benzer bir örnek William Marsh ailesinin başına gelmiş, Manchester Hafif Süvari Alayında komutan olan Yüzbaşı Hugh Birley’nin fabrikasında çalışan Marsh’ın 3 oğlu babaları mitinge katıldığı gerekçesiyle işten atılmışlardır. Ayrıca Manchester Hastanesine getirilen yaralı James Lees, doktorun ısrarlarına rağmen gelecekte benzer gösterilere katılmayacağını söylemeyince başından aldığı kılıç yaraları tedavi edilmeden gönderilmiştir.

Gösterinin en belirleyici özelliklerinden birisi de alandaki kadın sayısının çokluğuydu. O dönemde kuzey İngiltere’de kadın hakları dernekleri kurulmuş ve faaliyet içindeydi. Bazı dernekler bembeyaz giyinmiş, ayrı bayrak ve pankart hazırlamışlardı. Kayıt altına alınan 654 yaralıdan 168 tanesi kadındı, ayrıca 4 kadın da olayların ardından hayatını kaybetmişti.

Öldürülme vakalarından 11 tanesi Aziz Peter Alanında olurken, olaydan ağır yaralı kurtulanlar arasında ölenler olduğu gibi, gösterinin dağıtılmasından sonra çıkan olaylarda da ölen olmuştur.

Olayda hayatını kaybedenler aşağıda sıralanmıştır:

John Ashton
John Ashworth
William Bradshaw
Thomas Buckley
Robert Campbell
James Crompton
Edmund Dawson
William Dawson
Margaret Downes
William Evans
William Fildes
Mary Heys
Sarah Jones
John Lees
Arthur Neil
Martha Partington
John Rhodes
Joshua Whitworth

Tepkiler

Toplumsal tepkiler

Peterloo Katliamı döneminin en önemli olayları arasında gösterilir. Katliam sırasında orada bulunanlar silahsız halka karşı uygulanan şiddetten dehşete düşmüştür. Olaylarda ağır yaralandıktan sonra kurtulamayarak ölen Oldhamlı tekstil işçisi ve eski asker John Lees, asker olarak katıldığı Waterloo Muharebesi ile katliamı kıyaslayacak, Waterloo’da sadece karşınızdaki düşmanla savaştığınızı Peterloo’da ise doğrudan cinayet işlendiğini söyleyecektir. Katliam haberi yayıldıkça bölge halkı şaşkınlığını ve hiddetini gizleyemez. Ayrıca olay yerinde gazete muhabirleri de bulunduğu için olay çok kısa sürede Londra, Leeds ve Liverpool gibi merkezlerdeki halka da duyurulmuş olur. Peterloo ismi Manchester Observer tarafından ilk olarak kullanılacak ve olayı tanımlamak için benimsenecektir.

Olay sırasında İtalya’da bulunan şair Percy Bysshe Shelley katliamdan 5 Eylül günü haberdar olur ve derhal olayla ilgili The Masque of Anarchy adlı şiirini yazar. Şiiri yayınlanmak üzere muhalif gazete ’a gönderse de muhalif basına uygulanan sansür nedeniyle şiir ancak yıllar sonra 1832 yılında basılacaktır.

Siyasi etkileri

Peterloo Katliamının doğrudan etkisi hükûmetin reform yanlılarına uyguladığı baskının daha da artırılması olur. Hunt ve beraberindeki 8 kişi York Mahkemelerinde halkı isyana teşvik etme suçundan yargılanırlar. 16 Mart 1820 tarihinde başlayan ve iki hafta süren dava sonucunda Hunt dahil olmak üzere beş kişi suçlu bulunur. Hunt 30 ay, Bamford, Johnson ve Healey 1 yıl ve Knight da 2 yıl hapis cezasına çarptırılır. Olaylardaki sorumluluklarından dolayı Lancashire Mahkemelerinde yargılanan Manchester Hafif Süvari Alayı mensubu Yüzbaşılar Birley ve Withington ile erler Meagher ile Oliver yasadışı bir gösteriyi dağıttıkları gerekçesiyle 4 Nisan 1822 günü suçsuz bulunurlar.

Britanya hükûmeti olaylarda gösterdiği tutumdan dolayı orduyu ve yerel yetkilileri tebrik edecektir. The Manchester Times gazetesi yazı işleri müdürü Archibald Prentice tarafından olayları protesto eden metin için toplanan imza kampanyasında 4.800 imza toplansa da talepler yetkililerce dikkate alınmaz. 27 Ağustos 1819 günü o dönem kral naibi olan IV. George’un yerel yetkililere hitaben kaleme aldığı ve kamu düzenini korudukları için tebrik ettiği metin kamuoyunca öğrenilince rejime tepkiler artacaktır.

Peterloo Katliamından sonraki aylarda ülke silahlı bir ayaklanmaya doğru gitmektedir. Ancak Huddersfield ve Burnley’de başarısız olan ayaklanma girişimlerinin ardından tüm kabine üyelerinin öldürülmesini içeren ortaya çıkartılmasının ardından yıl sonuna doğru hükûmet baskıları artırır. Çıkartılan altı yeni yasa ile tüm reform yanlısı gösteriler ve yayınlar yasaklanmış, 1820 yılının sonuna gelindiğinde tüm radikal liderler cezaevine atılmıştır. Çıkartılan yasalar toplumsal hayattaki baskıyı aşırılaştırmıştır:

The Training Prevention Act; bu yasaya göre herhangi bir askeri yürüyüş veya benzeri eğitim alan kişi doğrudan tutuklanır.
The Seizure of Arms Act; yerel yetkililer her özel mülkü silah bulundurmaya karşı aramaya yetkili hale gelmiştir, mekanda silah bulunması halinde mekanın sahibi derhal tutuklanmaktadır.
The Misdemeanors Act; bu yasayla mahkeme süreci hızlandırılmış ve kefaletle salıverilme zorlaştırılmıştır.
The Seditious Meetings Prevention Act; kilise ve devlet konularıyla ilgili 50 kişiden fazla katılım beklenen toplantılar için izin alınması yasayla karara bağlanmıştır. Ayrıca gösteriye yöre halkı dışında katılım yasaklanmıştır.
The Blasphemous and Seditious Libels Act; bu yasayla yayın yoluyla işlenen suçların cezası artırılmıştır, en ağır ceza 14 yıl sürgün cezası olmuştur.
The Newspaper and Stamp Duties Act; özellikle yorum içerikli gazetelerin verdikleri vergi ağırlaştırılmış ve yazı işleri sorumlularının mali yükümlülükleri artırılmıştır.

Peterloo Katliamından sonra yayın alanında yaşanan bir gelişme günümüze kadar yayını sürdürecek bir gazetenin kurulmasına yol açmıştır. Katliamın tanığı olan isimli bir iş insanının öncülüğünde kurulan The Manchester Guardian gazetesi muhalif içeriğiyle yayın hayatına girer.

Geleneği

2007 yılına kadar katliamın yaşandığı meydana bakan en yakın duvarda olayları anlatan bir levha bulunmaktaydı. Ancak levhadaki metin olayı anlatmamakta ve gösterinin sadece dağıtıldığını belirtmekte, ölülerden bahsetmemekteydi. 2006 yılında The Guardian gazetesi tarafından başlatılan kampanya ile Manchester tarihi için çok önemli olan bu olayın doğru aktarılması istenir. 2007 yılında Manchester Şehir Konseyi eski levhayı yenisiyle değiştirecek ve olaylar daha detaylı anlatılacaktır.

Popüler kültüre etkisi

1968 yılında İngiliz besteci Sir katliamın yıldönümü anısına Peterloo Uvertürü’nü bestelemiştir.
İngiliz folk rock grubu 2006 yılındaki albümleri Bloody Men içindeki Ned Ludd Part 5 adlı eserde olayları anlatır.
Bernard Cornwell’in Sharpe's Justice adıyla televizyon filmi olarak uyarlanan eserinde Peterloo Katliamı detaylı olarak anlatılır. Yarımada Savaşının kazanılmasının ardından İngiltere’ye dönen , emrindeki hafif süvarilerin kendisinden emir almamalarına rağmen silahsız göstericilere saldırmaları sonucu suçlanacaktır.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ Günümüzdeki karşılığı yaklaşık 80 £
^ ^a ^b Reid, s.28
^ 19 Mayıs 1998 tarihli 4 Mart 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde . BBC haberi (İngilizce) 18 Kasım 2010 tarihinde erişilmiştir
^ Frangopulo, s.30
^ Hernon, s.22
^ Manchester tarihini anlatan internet sitesi içinde 1 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce) 18 Kasım 2010 tarihinde erişilmiştir
^ Reid, s.116
^ Reid, s.122
^ ^a ^b McPhillips, s.22-23
^ Reid, s.123
^ Frangopulo, s.31
^ Reid, s.125
^ Reid, s.152–153
^ Reid, s.88
^ Prentice, s.160
^ Reid, s.138
^ Marlow, s.118
^ Marlow, s.120-121
^ Marlow, s.125
^ Marlow, s.119-120
^ Reid, s.161
^ Reid, s.162-163
^ Marlow, s.129
^ Reid, s.166-167
^ Reid, s.170
^ Poole, s.262
^ Reid, s.185
^ Reid, s.180
^ Reid, s.175
^ Marlow, s.150-151
^ Reid, s.187
^ ^a ^b Bush, s.12
^ Bush, s.1
^ Reid, s.201
^ Frow, s.8
^ Literary Encyclopedia 5 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce) 19 Kasım 2010 tarihinde erişilmiştir
^ Reid, s.203-204
^ Reid, s.195
^ Levhadaki metnin İngilizce aslı ve Türkçesi şöyledir:
The site of St.Peter’s Fields where on 16th August 1819 Henry Hunt radical orator addressed an assembly of about 60.000 people their subsequent dispersal by the military is remembered as Peterloo
Aziz Peter Meydanı, burada 16 Ağustos 1819 günü radikal hatip Henry Hunt yaklaşık 60.000 kişiye hitap etmiş, bu grubun ordu tarafından dağıtılması ise Peterloo olarak hatırlanır
^ Levhadaki metnin İngilizce aslı ve Türkçesi şöyledir:
On 16 August 1819 a peaceful rally of 60,000 pro-democracy reformers, men, women and children, was attacked by armed cavalry resulting in 15 deaths and over 600 injuries
16 Ağustos 1819 günü 60.000 kişinin demokrasi yanlısı kadın erkek ve çocuğun katıldığı barışçıl gösteriye silahlı süvari saldırısı sonucu 15 kişi hayatını kaybetmiş, 600’den fazla kişi de yaralanmıştır
^ Filmin imdb sitesinden 26 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce) 26 Temmuz 2021 tarihinde erişilmiştir

Konuyla ilgili yazılan eserler

Bush, Michael, The Casualties of Peterloo, Carnegie Publishing, 2005
Frangopulo, N. J., Tradition in Action: The Historical Evolution of the Greater Manchester County, EP Publishing, Wakefield, 1977
Frow, Edmund & Ruth, Radical Salford: Episodes in Labour History, Radcliffe: Neil Richardson, 1984
Hernon, Ian, Riot!: Civil Insurrection from Peterloo to the Present Day, Pluto Press, 2006
Marlow, Joyce, The Peterloo Massacre, Rapp & Whiting, 1969
McPhillips, K., Oldham: The Formative Years, Neil Richardson, 1977
Poole, Robert, By the Law or the Sword: Peterloo Revisited, History 91: 254–276, 2006
Prentice, Archibald, History of the Anti-corn-law League, W. & F. G. Cash, 1853 Google books (İngilizce) 18 Kasım 2010 tarihinde erişilmiştir
Reid, Robert, The Peterloo Massacre, William Heinemann Ltd, 1989

[1] Günümüzdeki karşılığı yaklaşık 80 £

[reid-2] Reid, s.28

[3] 19 Mayıs 1998 tarihli 4 Mart 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde . BBC haberi (İngilizce) 18 Kasım 2010 tarihinde erişilmiştir

[4] Frangopulo, s.30

[5] Hernon, s.22

[6] Manchester tarihini anlatan internet sitesi içinde 1 Aralık 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce) 18 Kasım 2010 tarihinde erişilmiştir

[7] Reid, s.116

[8] Reid, s.122

[Mc-9] McPhillips, s.22-23

[10] Reid, s.123

[11] Frangopulo, s.31

[12] Reid, s.125

[13] Reid, s.152–153

[14] Reid, s.88

[15] Prentice, s.160

[16] Reid, s.138

[17] Marlow, s.118

[18] Marlow, s.120-121

[19] Marlow, s.125

[20] Marlow, s.119-120

[21] Reid, s.161

[22] Reid, s.162-163

[23] Marlow, s.129

[24] Reid, s.166-167

[25] Reid, s.170

[26] Poole, s.262

[27] Reid, s.185

[28] Reid, s.180

[29] Reid, s.175

[30] Marlow, s.150-151

[31] Reid, s.187

[bush-32] Bush, s.12

[33] Bush, s.1

[34] Reid, s.201

[35] Frow, s.8

[36] Literary Encyclopedia 5 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce) 19 Kasım 2010 tarihinde erişilmiştir

[37] Reid, s.203-204

[38] Reid, s.195

[39] Levhadaki metnin İngilizce aslı ve Türkçesi şöyledir:
The site of St.Peter’s Fields where on 16th August 1819 Henry Hunt radical orator addressed an assembly of about 60.000 people their subsequent dispersal by the military is remembered as Peterloo
Aziz Peter Meydanı, burada 16 Ağustos 1819 günü radikal hatip Henry Hunt yaklaşık 60.000 kişiye hitap etmiş, bu grubun ordu tarafından dağıtılması ise Peterloo olarak hatırlanır

[40] Levhadaki metnin İngilizce aslı ve Türkçesi şöyledir:
On 16 August 1819 a peaceful rally of 60,000 pro-democracy reformers, men, women and children, was attacked by armed cavalry resulting in 15 deaths and over 600 injuries
16 Ağustos 1819 günü 60.000 kişinin demokrasi yanlısı kadın erkek ve çocuğun katıldığı barışçıl gösteriye silahlı süvari saldırısı sonucu 15 kişi hayatını kaybetmiş, 600’den fazla kişi de yaralanmıştır

[41] Filmin imdb sitesinden 26 Temmuz 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce) 26 Temmuz 2021 tarihinde erişilmiştir