Yemen imamları ve daha sonra Yemen kralları Yemen de Zeydi şii islam ının kutsanmış dini ve siyasi liderleridir T

Yemen imamları ve daha sonra Yemen kralları, Yemen'de Zeydi Şii İslam'ının kutsanmış dini ve siyasi liderleridir. Tarihçi İbn Haldun imamlardan başa gelmelerini sağlayan kabileden, Banu Rassi veya Rassiler, telaffuza göre Banu Ressî veya Ressîler olarak bahseder. Orijinal Arap kaynaklarında Rassi terimi pek kullanılmaz. El-Mansur el-Kasım bin Muhammed'in kurduğu Rassidilerin alt kolu olan Kasımîler olarak da bilinir. 897'den itibaren Yemen'in bazı bölgelerinde dini ve siyasi yönetimini ellerinde tuttular. Bazen yönetim gücü imamlara değil, Memlûklerin, Osmanlıların valilerine aitti. İmamların; dini ilimler konusunda bilgili olması, savaşlarda Yemen'in reisi olduğunu kanıtlaması gerekiyordu. İmamlık iddiasında bulunanlar İslam'a çağrıda bulunurlardı. Bazen aynı anda iki imam olabiliyordu fakat bu durum çok nadirdir. Birçok İmami'nin (Şii mezhebinin On İki İmamcı ve İsmaililik) aksine, Zeydiler İmamlarına ilahi veya insanüstü nitelikler atfetmezler. Zeydîler’in, kendine özgü bir sosyokültürel yapısı olan Yemen bölgesine intikal edip devlet kurmalarından itibaren günümüze kadar devam eden varlığı, siyasî bakımdan dönem dönem muğlak ve istikrarsız bir seyir izleyerek kesintilere uğramıştır.

Yemen İmamlığı الإمامة الزيدية
Yemen Mütevekkilî Krallığı arması
Ülke	Yemen Zeydi Devleti Yemen Mütevekkilî Krallığı
Milliyet	Arap
Ana hanedan	Hasaniler
Kuruluş	15 Mart 897
Kurucu	el-Hadi ila'l-Hakk Yahya
Mal varlığı	Dârü'l-Hacer
Ünlü üyeleri	İmam Yahya El-Mu'ayyed Muhammed
Yıkılış	1 Aralık 1970
Son hükümdar	Muhammed el-Bedir
Unvan(lar)	Yemen İmamı Yemen Kralı Amira Seyfül Hak Seyfülislam Seyyid Seyyida
Alt kolları	Rassidiler Banu el-Rassi Kasımîler

Tarihçe

Kuruluş

El-Hadi ila'l-Hakk Yahya adına 910'da San'a'da basılmış Altın Dinarlar

İmamlar meşruluklarını çoğunlukla el-Kasim er-Ressî aracılığıyla İslam peygamberi Muhammed bin Abdulllah'ın soyuna dayandırdılar. El-Kasim er-Ressî'in oğlu ve ilk imam olan El-Hadi ila'l-Hakk Yahya 859'da Medine'de doğdu. Peygamber'in soyundan gelmesi, liderlik vasfı olması ve entelektüel olarak ünlendiği için Banu Futaym aşireti tarafından 893/4'te Yemen'e davet edildi. Yerleştiği Sa‘de'de bir süre kalıp karışıklıklara son verdi. Ancak, Sana yakınlarındaki Şerefe'de kalırken kendisine tâbi olanlar itaatsizlik edince Medine'nin güneybatısındaki el-Fara'ya döndü. Ancak Yemenliler kendisine elçi gönderip Karmatîler’le mücadele etmesi için onu tekrar davet edince 15 Mart 897'te Saada'ya dönerek imamlığını ilan etti ve "Müminlerin Komutanı" (Arapça: أمير المؤمنين, romanize: Amir-ûl el-Mûminin) unvanını, "Hakikât Rehberi" (Arapça: الهادي الحق, romanize: el-Ḥādi ila'l-hakk) unvanlarıyla Yemen halkının itaatına aldı.

El-Hadi, Zeydi Şii İslam'ına yönelik birçok sayıda reform, politika ve uygulama başlattı. El-Hadi çabaları sonunda Zeydiliği Yemen'de dini ve siyasi bakımdan baskın hale geldi. Ancak El-Hadi, egemenliğini tüm Yemen'de sağlamlaştıramadı. Kendisinin ve haleflerinin dini-politik yönetimini kabul etmeyen halk kesimlerinin isyanları oldu.

Saada’da hâkimiyetini sağlamlaştırarak Yemen’de siyasî birlik oluşturmaya çalışan Hadi-İlelhak, Necran, Hayvân ve Esâfit gibi şehirleri egemenliği altına aldı. 901'de Abbâsîler’in San‘a valisinin şehri kendisine terk etmesinin ardından Zemâr ve Ceyşân’ı da ele geçirdi. 906'da San‘a’nın Karmatîler tarafından zaptedilmesi üzerine onlarla mücadeleye girişip birkaç defa şehri ele geçirdi, fakat 911'de öldü.

Hâdî-İlelhak, sadece siyasî bakımdan değil kaleme aldığı eserlerle ve fetvalarıyla fikrî bakımdan da Zeydîliğin halk arasında yayılmasında önemli rol oynadı. Zeydîler’in başşehri ve davetlerinin merkezi olan Sa‘de bu tarihten itibaren hem ilmî hem iktisadî açıdan büyük gelişme gösterdi. Hâdî-İlelhak’tan sonra imâmetini ilân eden oğlu Ebü’l-Kāsım Muhammed el-Murtazâ hâkimiyetini Havlân’a kadar genişletti, ancak 913 yılında idareyi kardeşi Ebü’l-Hasan Ahmed bin Yahyâ en-Nâsır’a bıraktı. Nâsır Ahmed, Karmatîler’e karşı üstünlük kazanmasına rağmen Ya‘furîler tarafından yenilgiye uğratıldı (934). Ardından oğulları arasında baş gösteren anlaşmazlıklar her ikisinin de sonunu getirdi ve devlette ciddi siyasî zaaflar ortaya çıktı

Devletin yeniden canlılık kazanması, Mansûr-Billâh Kāsım b. Ali el-İyânî’nin 999 yılında İmamlığını ilân etmesiyle başladı. Çevredeki yerleşim merkezlerinde egemenliğini pekiştiren Mansûr-Billâh’ın ölümünden (1003) sonra Mehdî-Lidînillâh lakabını alan genç yaştaki oğlu Hüseyin bin Kâsım İmamlığa geçti. Birçok eser telif eden ve Zeydî düşüncenin gelişmesine katkı sağlayan Hüseyin bin Kâsım kendisinin beklenen mehdî olduğu yönündeki görüşleri yüzünden tepki çekti. Onun savaşta öldürülmesinin (1013) ardından İmamlıkta 20 yıldan fazla sürecek bir fetret devresi başladı.

Ebû Hâşim Hasan bin Abdurrahman’dan sonra 1039’da Ebü’l-Feth ed-Deylemî, en-Nâsır-Lidînillâh unvanıyla İmamlığını ilân ederek devletin başına geçti. Deylemî’nin 1052’de ölümü üzerine İsmâilî-Fâtımî inancındaki bölgeye hâkim oldu. Zeydîlik ise siyasî gücünü kaybetti.

Diğer hanedanlarla rekabetler

Suleyhîler karşısında iktidarı kaybetmiş olmalarına rağmen dinî düşüncelerini canlı tutmaya devam eden Zeydîler İmamlık anlayışlarının verdiği dinamizmin de etkisiyle yeniden güç kazandılar ve 1138'de Yahya bin Hüseyin’in torunlarından Ahmed bin Süleyman’ın Mütevekkil-Alellah lakabıyla İmamlığını ilân etmesi üzerine II. Zeydî İmamlar Devleti’ni kurdular. İlmî ve edebî kişiliğiyle de tanınan Mütevekkil-Alellah Süleyman 1145'te mücadelesini hızlandırdı ve Sa‘de ile Necran’dan sonra Sana’yı da zaptederek egemenliğini 1170'e kadar sürdürdü. Ardından Mansûr-Billâh Abdullah bin Hamza 1187'de İmamlığını ilân ettiyse de İmamlığı Zeydî ulemâsı tarafından ancak daha sonraki yıllarda kabul edildi.

Zemâr’ı da ele geçiren Mansûr-Billâh 1217'ye kadar egemenliğini sürdürdüys de, siyasî istikrarı sağlamakta başarılı olamadı. Devlet bu istikrarsızlıktan olumsuz etkilenerek baskın güç haline gelen bağlandı. Zebîd ve çevresinde ise 1229-1454 arasında Sünnî Resûlîler hüküm sürdü, bunlar önce Eyyûbîler’e, ardından Memlükler’e bağlandılar. Zeydîler, siyasî gücü kaybettikleri zamanlarda imâmet sistemini işletmek suretiyle bir taraftan toplumun dinî inanç ve yaşayışında diğer taraftan siyasî hayatında etkili olmaya çalıştılar. Resûlîler ve Tâhirîler devrinde kaynaklarda imâmet dönemleri kaydedilen yirmi dört imam bu görevde bulundu. İmamlar çıkardıkları isyanlarla zaman zaman Resûlîler ve Tâhirîler gibi hânedanlara büyük sıkıntılar yaşattılar. 1538’de Osmanlı İmparatorluğu Yemen’e girdi. Ayrıca San‘a Zeydîleri’nden ayrılan Yahyâ Şerefeddin’in 1506'da Kevkebân’da kurduğu hânedan 1569’da Osmanlılar’a tâbi oldu.

Kasımî Devleti

Osmanlılar’ın 1538’de Yemen’e girmesiyle Zeydîlik varlığını bu süreçte farklı bir mecrada devam ettirdi. Bölgede ilk Osmanlı hâkimiyeti 1538-1636 yılları arasındadır. Zebîd’in başşehir olduğu bu dönemde Osmanlı paşalarının bir kısmı fazilet ve adaletleriyle halkın gönlünü kazanırken bazılarının idarî bakımdan beceriksizliği Zeydî halkında isyan düşüncesi uyandırdı. İlk isyan girişimi 1545’lerde başladı. Rıdvan Paşa 1565 tarihli bir hükümle Yemen’i idarî bakımdan San‘a ve Yemen vilâyetleri olarak iki bölgeye ayırdı. Bu dönemde kişisel anlaşmazlıklar ve birtakım adaletsizlikler yüzünden geniş çaplı bir ayaklanma ortaya çıktı. Zeydî imamı Muhammed b. Yahyâ el-Mutahhar (1556-1572) büyük başarılar kazanarak Zebîd ve Tihâme bölgesi dışında Osmanlı hâkimiyetine son verdi (1567). Aynı yıl göreve getirilen Özdemiroğlu Osman Paşa sağlıklı politikalar geliştirip halkın desteğini kazandı ve kaybedilen bazı yerleri geri aldı. Koca Sinan Paşa 1570’te büyük başarı göstererek Yemen’i tekrar ele geçirdi.

Bundan sonra Zeydîler Osmanlılar’a bağlandı, ancak isyanlar ve iç karışıklıklar sürdü. Osmanlı Valisi Haydar Paşa’nın İmam Muhammed bin Kāsım el-Müeyyed-Billâh’a 1629’da yenilmesiyle Osmanlı hâkimiyeti kesintiye uğradı. Diğer taraftan 1597’de Hadîdülkāre’de imamlığını ilân eden Kāsım b. Muhammed, Yemen’in kuzeyindeki kabilelerden aldığı destekle büyük bir isyan başlattı. Önce Osmanlı kuvvetlerine yenilen Kāsım 1608 tekrar harekete geçti. Hâkimiyeti Ehnum, Azr, Vâdia ve Hayme gibi bölgelerde Osmanlılar tarafından tanındı. İlerlemeye devam eden İmam Kāsım Sa‘de, Hamîr ve Kevkebân gibi şehirleri de ele geçirdi. Bu karışıklıklar 1635’te Osmanlılar’ın bölgeden tamamen çekilmesine yol açtı. Ardından Zeydî imamları tekrar etkili oldu, ancak kabileler arasındaki problemlerin yol açtığı dağınıklık son bulmadı. İmamlardan İsmâil bin Kāsım Mütevekkil-Alellah, Muhammed bin Ahmed el-Mehdî ve Abbas bin Hüseyin el-Mehdî’nin imâmetleri nispeten daha güçlü ve daha etkili oldu. 1872 yılında Gazi Ahmed Muhtar Paşa askerî güçle bölgeyi tekrar Osmanlı hâkimiyetine bağlamayı başardı

Yemen Mütevekkilî Krallığı

Yemen İmamı Muhammed bin Yahya'nın ölümünden sonra 4 Haziran 1904 tarihinde Yemen İmamı oldu. Zeydi Mezhebi'ne göre o makama geçenlerin birtakım özellikleri arasında savaşçı da olmaları gerekiyordu. Bu vasıfların kendisinde var olduğunu tasdik ettirecek çare olarak babasından kalan haylice servet, silaha dayanarak Yemen kabilelerine isyandan sonra Yemen Vilayet'inin silahları ve hazinesini yağmalayı vadederek birçok kez isyana kalkıştılar. İsyanlar karşısında binlerce insan ve kaynak kaybeden Osmanlı İmparatorluğu 1913 yılında İmam Yahya ile oturup Da'an Antlaşması'nı imzaladı. Osmanlılar, İmam Yahya'yı gelecekteki olası tüm rakiplerine karşı desteklemeyi ve Yemen Vilayeti'nden gelirlerinden ona yıllık 25.000 Lira vermeyi kabul etti. Buna karşılık olarak da İmam Osmanlı idaresi altında kalacak bölgelerde zekat toplamaktan vazgeçti.

Arap isyanlarında isyan etmeyen İmam Yahya 1918'de Kral unvanını alarak Yemen'in bağımsızlığını ilan etti. Ancak ülke neredeyse dış dünyaya kapalı kaldı, şiddet ve isyanlar her ne kadar Osmanlı idaresi gitmiş olsa da devam etti. Yahya, 1948 yılında suikasta uğradı ve yerine Ahmed bin Yahya geçti. İmam Ahmed başa geçtikten sonra iki kardeşinin iki ciddi isyanı da dahil olmak üzere birçok isyanla karşı karşıya kaldı. İsyan eden herkesin kafasını kestirdi. İmam Ahmed bir taraftan sınırları koruma altına almaya çalışırken bir taraftan da Batı’dan istediği iktisadî ve askerî desteği göremeyince Doğu Bloku ülkeleriyle anlaşmalar yaptı. Ölümünden sonra başa geçen Muhammed El-Bedir'e Nasır yanlısı subaylar 1962 yılında darbe yaptı. Bu olay Suudiler tarafından desteklenen kralcılar ile Mısır tarafından desteklenen cumhuriyetçiler arasında uzun bir iç savaşa neden oldu. 1970 yılında Yemen Arap Cumhuriyeti'nin Arap Birliğince tanınmasıyla Yemen Mütevekkilî Krallığı son buldu.

Yemen İmamları Listesi

Yemen Mütevekkilî Krallığı dönemindeki İmamlık tahtı

Birçok Yemen imamı tanınmadığından ve yazılı kaynak bırakmadıklarından dolayısıyla bütün Yemen imamları kesin olarak bilinmemektedir. Doğrulanmış ve en kapsamlı liste alttaki gibidir:

(897–911)
El-Murtadạ́ Muhammed (911–913)
An-Nasîr Ahmed (913–934 ya da 937)
El-Muntahab el-Hasan (934–936 ya da 939)
El-Muhtar el-Kasım (936–956)
El-Mansur Yahya (934–976)
Ed-Da'i Yusuf (977–999) ilk kez
El-Mansur El-Kasim El-İyyani bin Ali (999–1002)
Ed-Da'i Yusuf (1002–1012) ikinci kez
El-Mehdi El-Hüseyin (1003–1013)
El-Mu'ayyed Ahmed bin el-Hüseyin (1013–1020)
Ebu Talib Yahya (1020–1033)
El-Mu'id li-Din Allah (1027–1030)
Ebu Haşim el-Hasan (1031–1040)
Ebûl Feth an-Nasîr ed-Deylemî bin el-Hüseyin (1038–1053)
El-Mûntesib el-Müchahit Hamza (1060–1067)
El-Mütevekkil Ahmed bin Süleyman (1138–1171)
El-Mansur Abdullah bin Hamza (1187–1217)
An-Nasîr Muhammed (1217–1226)
El-Hâdi Yahya bin Muhsin (1217–1239)
El-Mehdi Ahmed bin el-Hüseyin (1248–1258)
El-Hasan bin Vahas (1258–1260)
Yahya bin Muhammed as-Siraci (1261–1262)
El-Mansur el-Hasan bin Bedr ed-Din (1262–1271)
El-Mehdi İbrahim bin Ahmed ed-Din (1272–1276)
El-Mütevekkil el-Mutahhar bin Yahya bin el-Murtadạ́ (1276–1298)
El-Mehdi Muhammed (1301–1328)
El-Mu'ayyed Yahya bin Hamza (1328–1346)
An-Nasîr Ali bin Salah (1328–1329)
Ahmed bin Ali el-Fethi (1329–1349)
El-Vasîk el-Mutahhar (1349-1380 ya da 1399)
El-Mehdi Ali bin Muhammed (1349–1372)
El-Nasîr Muhammed Salah el-Din (1372–1391)
El-Mansur Ali (1391–1436)
El-Mehdi Ahmed bin Yahya bin el-Murtadạ́ (1391–1392)
El-Hadi Ali bin el-Mu'ayyed (1393–1432)
El-Mehdi Salah ed-Din bin Ali (1436–1445)
El-Mansur an-Nasîr bin Muhammed (1436–1462)
El-Mütevekkil el-Mutahhar bin Muhammed (1436–1474)
El-Mu’ayyed Muhammed (1462–1503)
An-Nasîr Muhammed bin Yusuf (1474–1488)
El-Hadi İzzeddin bin el-Hasan (1474–1495)
El-Mansur Muhammed bin Ali (1475–1504)
An-Nasîr el-Hasan (1495–1523)
El-Mütevekkil Yahya Şerif ed-Din bin Şems-ed-Din (1506–1555)
El-Mutahhar (1547–1572)
An-Nasîr el-Hasan bin Ali (1579–1585)
(1597–1620)
El-Mu'ayyed Muhammed (1620–1644)
El-Mütevekkil İsmail (1644–1676)
El-Mehdi Ahmed bin el-Hasan (1676–1681)
El-Mu'ayyed Muhammed (1681–1686)
El-Mehdi Muhammed (1687–1718)
El-Mansur el-Hüseyin bin el-Kasım (1716–1720)
El-Mütevekkil el-Kasım bin el-Hasan (1716–1727)
An-Nasîr Muhammed bin İshak (1723-1754)
El-Mansur el-Hüseyin (1727–1748)
El-Mehdi Abbas (1748–1775)
El-Mansur Ali (1775–1809)
El-Mütevekkil Ahmed (1809–1816)
El-Mehdi Abdullah (1816–1835)
El-Mansur Ali (1835–1837) ilk kez
An-Nasîr Abdullah bin el-Hasan bin Ahmed (1837–1840)
El-Hadi Muhammed (1840–1844)
El-Mansur Ali (1844–1845) ikinci kez
El-Mütevekkil Muhammed bin Yahya (1845–1849)
El-Mansur Ali (1849–1850) üçüncü kez
El-Mansur Ahmed bin Haşim (1849–1853)
El-Mu'ayyed Abbas bin Abd ar-Rahman (1850-1880)
El-Mansur Ali (1851-1871) dördüncü kez
El-Hadi Galib (1851–1852) ilk kez
El-Mansur Muhammed bin Abdullah (1853–1890)
El-Mütevekkil el-Muhsin bin Ahmed (1855–1878)
El-Hadi Galib (1858–1872) ikinci kez
El-Mansur el-Hüseyin bin Muhammed bin el-Hadi (1859–1863)
El-Hadi Şerif ed-Din bin Muhammed bin Abdurrahman (1878–1890)
(1890–1904)
Yahya Muhammed Hamideddin Muhammed el-Mütevekkil (1904–1948)
An-Nasîr Ahmed bin Yahya (1948–1962)
El-Mansur Muhammed el-Bedir (1962-1970)

Ayrıca bakınız

Notlar

^ Zeydîliğin Yemen’deki kurucusu Yahyâ bin Hüseyin’in doğum yeri olan Medine yakınındaki Ress dağına nisbetle böyle adlandırılmıştırlar.
^ Osmanlı kaynaklarında Nisan 1904 olarak geçmektedir.

Kaynakça

^ HC, Kay (1892). Yaman: early medieval history (İngilizce). s. 185.
^ Jane, Hathaway (2003). A Tale of Two Factions; Myth, Memory, and Identity in Ottoman Egypt and Yemen (İngilizce). s. 79–81. Erişim tarihi: 14 Haziran 2022.
^ تاريخ ابن خلدون: ص93
^ Smith, G. Rex; Smart, J. R.; Bidwell, R. L. (Haziran 1994). New Arabian Studies (İngilizce). University of Exeter Press. ISBN .
^ W., Madelung (2004). The Encyclopaedia of Islam: al-Ḥādī Ila 'l-Ḥaḳḳ (İngilizce). s. 334–335.
^ Cornelis, van Arendonk (1960). Les débuts de l'imamat zaidite au Yemen. Leiden (Felemenkçe).
^ "İslam Ansiklopedisi, "Zeydîler" maddesi, Türk Diyanet Vakfı, İstanbul (2013), c.44, s.326-327". 15 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Ocak 2023.
^ "İslam Ansiklopedisi, "Zeydîler" maddesi, Türk Diyanet Vakfı, İstanbul (2013), c.44, s.327". 15 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Ocak 2023.
^ "The Collapse of Ottoman Authority in Yemen, 968/1560-976/1568", J. R. Blackburn, WI, XIX/1-4 (1979), s.148-171
^ "Yemen'de Osmanlı-Zeydî Mücadelelerinin Sebep ve Sonuçları", Sadettin Baştürk, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, Elazığ (2013), c.9, sy.1, s.16-18
^ Kumandan, Hasan Muhiddin Paşa. Ah O Yemen – 1904 İsyanı. ISBN . Erişim tarihi: 19 Haziran 2022.
^ Yaccob (2011), s. 417.
^ (İngilizce). Lecourrierdumaghrebetdelorient. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2022.
^ "Yemen: After Ahmad the Devil". Time (İngilizce). 5 Ekim 1962. ISSN 0040-781X. 1 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Nisan 2022.
^ Ali, Abdullah Saleh. Yemen Army: North Yemen Civil War, Mutawakkilite Kingdom of Yemen (İngilizce).
^ "İslam Ansiklopedisi, "Zeydîler" maddesi, Türk Diyanet Vakfı, İstanbul (2013), c.44, s.327-328". 15 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Ocak 2023.
^ Ayman, Fu'ad Sayyid (1974). Masadir ta'rikh al-Yaman fial 'asr al-islami (Arapça). s. 404–416.
^ Ronald Lewcock &, R.B. Serjeant (1983). San'a': An Arabic Islamic City. ss. 72-95.
^ . www.hukam.net. 13 Ekim 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2022.
^ . yemen-nic.info. 1 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2022.
^ Tuchscherer, Michel (1 Temmuz 2000). "Chronologie du Yémen (1506-1635)". Arabian Humanities. Revue internationale d’archéologie et de sciences sociales sur la péninsule Arabique/International Journal of Archaeology and Social Sciences in the Arabian Peninsula (Fransızca) (8). doi:10.4000/cy.11. ISSN 1248-0568. 17 Haziran 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Haziran 2022.
^ R.W., Stookey (1978). Yemen; The Politics of the Yemen Arab Republic (İngilizce). s. 145.
^

İmam Zeyd bin Ali Kültür Vakfı, (Arapça)
Yemen:Brief History 19 Haziran 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)

[1] Zeydîliğin Yemen’deki kurucusu Yahyâ bin Hüseyin’in doğum yeri olan Medine yakınındaki Ress dağına nisbetle böyle adlandırılmıştırlar.

[12] Osmanlı kaynaklarında Nisan 1904 olarak geçmektedir.

[2] HC, Kay (1892). Yaman: early medieval history (İngilizce). s. 185.

[3] Jane, Hathaway (2003). A Tale of Two Factions; Myth, Memory, and Identity in Ottoman Egypt and Yemen (İngilizce). s. 79–81. Erişim tarihi: 14 Haziran 2022.

[4] تاريخ ابن خلدون: ص93

[5] Smith, G. Rex; Smart, J. R.; Bidwell, R. L. (Haziran 1994). New Arabian Studies (İngilizce). University of Exeter Press. ISBN .

[6] W., Madelung (2004). The Encyclopaedia of Islam: al-Ḥādī Ila 'l-Ḥaḳḳ (İngilizce). s. 334–335.

[7] Cornelis, van Arendonk (1960). Les débuts de l'imamat zaidite au Yemen. Leiden (Felemenkçe).

[8] "İslam Ansiklopedisi, "Zeydîler" maddesi, Türk Diyanet Vakfı, İstanbul (2013), c.44, s.326-327". 15 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Ocak 2023.

[islamansiklopedisi.org.tr-9] "İslam Ansiklopedisi, "Zeydîler" maddesi, Türk Diyanet Vakfı, İstanbul (2013), c.44, s.327". 15 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Ocak 2023.

[10] "The Collapse of Ottoman Authority in Yemen, 968/1560-976/1568", J. R. Blackburn, WI, XIX/1-4 (1979), s.148-171

[11] "Yemen'de Osmanlı-Zeydî Mücadelelerinin Sebep ve Sonuçları", Sadettin Baştürk, Fırat Üniversitesi Orta Doğu Araştırmaları Dergisi, Elazığ (2013), c.9, sy.1, s.16-18

[:11-13] Kumandan, Hasan Muhiddin Paşa. Ah O Yemen – 1904 İsyanı. ISBN . Erişim tarihi: 19 Haziran 2022.

[14] Yaccob (2011), s. 417.

[:3-15] (İngilizce). Lecourrierdumaghrebetdelorient. 27 Haziran 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2022.

[:6-16] "Yemen: After Ahmad the Devil". Time (İngilizce). 5 Ekim 1962. ISSN 0040-781X. 1 Nisan 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 16 Nisan 2022.

[17] Ali, Abdullah Saleh. Yemen Army: North Yemen Civil War, Mutawakkilite Kingdom of Yemen (İngilizce).

[18] "İslam Ansiklopedisi, "Zeydîler" maddesi, Türk Diyanet Vakfı, İstanbul (2013), c.44, s.327-328". 15 Ağustos 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Ocak 2023.

[19] Ayman, Fu'ad Sayyid (1974). Masadir ta'rikh al-Yaman fial 'asr al-islami (Arapça). s. 404–416.

[20] Ronald Lewcock &, R.B. Serjeant (1983). San'a': An Arabic Islamic City. ss. 72-95.

[21] . www.hukam.net. 13 Ekim 2004 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2022.

[22] . yemen-nic.info. 1 Şubat 2009 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Haziran 2022.

[23] Tuchscherer, Michel (1 Temmuz 2000). "Chronologie du Yémen (1506-1635)". Arabian Humanities. Revue internationale d’archéologie et de sciences sociales sur la péninsule Arabique/International Journal of Archaeology and Social Sciences in the Arabian Peninsula (Fransızca) (8). doi:10.4000/cy.11. ISSN 1248-0568. 17 Haziran 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Haziran 2022.

[24] R.W., Stookey (1978). Yemen; The Politics of the Yemen Arab Republic (İngilizce). s. 145.

[25] ^