Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sovyetler Birliği'ndeki Kürtlerin sürgünü Sovyetler Birliği yaşayan bazı Sovyet Kürtlerinin göç ettirilmesi olayıdır. 1937 yılında bazı Ermenistan Kürtleri ile Azerbaycan Kürtleri, 1944 yılında da bazı Gürcistan Kürtleri Kazakistan SSC'ye, Kırgızistan SSC'ye ve Orta Asya'ya göç ettirildi. 1937 yılındaki göçe sebep olarak; Sovyet sistemi karşıtlığı, (sosyal ve ekonomik ilişkilerinde) şeyhlik, seyyidlik, kan davası gibi geleneklerin varlığıyla birlikte ataerkil ilişkilerden kaynaklı zengin ağaların hüküm sürmeye devam etmesi, kolhoz ve sovhoz sistemini aksatma gibi nedenler sayıldı. 1944'teki göçler için ise II. Dünya Savaşı döneminde kırsal bölgelerde yaşayan bazı Kürtlerin Türkiye'ye istihbarat ilgileri verdikleri gerekçesiyle Devlet Savunma Komitesi tarafından gerçekleştirildi.
Hakkında
Bazı Kürtlerin göç ettirilmesine ilişkin ilk girişim, Halk Komiserleri Konseyi'nin 17 Aralık 1936 tarihli 2123-420 Nolu kararına dayanılarak gerçekleştirildi. 17 Temmuz 1937 tarihinde ise Merkez Yürütme Komitesi ve Halk Komiserleri Komitesi'nin kararını yerine getirmek için ikinci girişim başlatıldı. Ek olarak 8 Kasım 1937'de NKVD tarafından belirlenen Kürtlerin göçe tabi tutulacağına dair karar imzalandı. Kararda "Hükûmetin kararına dayanarak, önümüzdeki günlerde Ermenistan sınır bölgelerinden 425 Kürt çiftliği tahliye edilecek ve sayı yaklaşık 2100 kişiyi kapsayacaktır. Yeni yerleşim yeri Kırgızistan SSC olacaktır." ifadesi yazılıydı. Göç ettirilenlerin yolculuğu kötü şartlarda gerçekleştirildi, yerel yetkililer yolculuk için gerekli koşulları sağlamadılar. 9 Aralık 1938 tarihli Sovyetler Birliği Dış İşleri Halk Komiserliği'ne Kazakistan SSC'nin ilgili birinin gönderdiği telgrafta "Ulaşan trende tam bir düzensizlik hüküm sürmüştür. Yerinde doğru bir düzenleme yapılmamıştır; insanlar ve eşyalar ayrılmamıştır." ifadesi yazılıdır. Benzer olarak Kazakistan SSC Halk Komiserleri Konseyi başkanı H. Undasınov'un 20 Ocak 1939 tarihli mektubunda "Göçmenler, kış koşullarında kesinlikle uygun olmayan, tamamıyla anti sıhhiye durumdaki genel barakalarda ve baraka tipli özel odalara yerleştirilmiştir. Bunun sonucunda tifo ve yaygın sıtmalar kayda alınmıştır. Göçmenlere normal erzak temini yapılamamaktadır. Yöneticiler kış için yanacak vermemiştir." ifadelerini kullanmıştır. 7 Temmuz 1937 yılındaki kararla Kasım 1937'de Kazakistan ve Özbekistan'a zorunlu göçe tabi Kürt sayısı 1.325'tir.Nadir Nadirov 1937 yılında sadece Nahçivan'daki Kürtlerin göç ettirildiğini ifade etti. Göç ettirilen kişilere dair resmî nedenler arasında bu kişilerin "Sovyet karşıtı olma" gerekçesi mevcuttu. Bununla birlikte göç ettirilme olgusu özellikle kırsal yerlerde yaşayan Kürtler arasındaki ailesel, dinsel ve tarihsel geleneklere (şeyhlik, seyyidlik, kan davası vb.) karşı mücadele kapsamında değerlendirildi.(Sovyet Kürtlerinin sosyal ve ekonomik ilişkilerinde) Sovyet öncesi dönemden kalan ataerkil kabile ilişkileri o zamana kadar halen devam etmekteydi ve eski konumunu yitiren ağalar hala Kürtler arasında korkuya neden olmaktaydı.Kemal Burkay Kürtlerin tamamının göç ettirilmediğini, örneğin Yezîdî Kürtlere dokunulmadığını, bu göç dalgasının özellikle Azerbaycan SSC'de yaşayan bazı Müslüman Kürtlere uygulandığını ifade etmiştir. O döneme şahit olan Mehmud e Mıho göçün sebeplerine dair "Biz 1937 yılına kadar Nahcivan'da hayvanlarımızla yaşıyorduk. Ben o zaman 14 yaşındaydım. Azeriler bizim üzerimize dilekçe veriyordu. 'Kürtler sosyalizme karşı. Kolhoz, sovhozu kabul etmiyorlar. Sınırı geçip akrabalarının yanına Iğdır'a, Bazid'e gidip geliyorlar. O tarafa bilgi götürüyorlar.' diyorlardı. Bu şikayetler nedeniyle çok kişi tutuklandı." ifadelerini kullandı.Hejarê Şamil göç ettirilen Kürtler ilişkin anlattığı olayda "Aras suyunun her iki yakasında kalan akraba Kürtler, aile ziyareti amacıyla gevşek sınırları ihlal ederken, birkaç defa sınır güvenlik güçleri tarafından ufak-tefek çatışmalara da girmişlerdi. Mamkê aşiretinden olan Basoyê Ozmên ve yanındaki birkaç kişinin 1937 yılında sınırı geçerken Rus sınır güvenlikçileri ile girdiği çatışma sonucunda birkaç kişinin yaralanması ve yaşamını yitirmesi, istihbarat raporlarına yansıdığı gibi halkın diline düşmüştü." ifadesinde bulundu. Şamil ayrıca kolektivizasyon döneminde kolhozların yaratılma sürecinde bazı Kürtlerin hayvanlarını teslim etmek istememesi, sınırı aşıp Türkiye'ye geçmek isteyenler ile sınır askerleri arasında pek çok çatışmalar yaşandığını ve Sovyet yetkililerinde Türkiye'de akrabası olan Kürtlerin güvenilmez olduklarına dair kanı oluştuğunu belirtir.
23 Haziran 1929 tarihli Tüm Birlik Komünist (Bolşevik) Partisi Merkez Komitesi'nin Azerbaycan parti örgütlerinin durumu hakkındaki kararında şu ifadeler geçmektedir;
| “ | Kürtlerdeki aşiretsel ve dinsel gerilikleri kullanan köy ağası sisteminin hala güçlü bir pozisyonda bulunmasına rağmen, şimdiye kadar buna karşı verilen pratik mücadele oldukça zayıftır. Katmanlara ayrılma, kölelik ilişkileri ve bununla ilgili yoksulların çıkarlarının savunulması görevlerinin kendisini bütün keskinliğiyle dayatmasına rağmen, çok uluslu bölgede bu sorunlara gereken dikkat verilmemiştir. | ” |
İkinci toplu göç ettirilme Büyük Vatanseverlik Savaşı'nın devam ettiği sırada, Nazi Almanyası'nın Kafkasya Muharebesi kapsamında Sovyetler Birliği'ni işgal girişimlerinin olduğu ortamda gerçekleşti. Bu dönemde (Nazi Almanyası ile ilişkileri olan) Türkiye'nin Gürcistan SSC'de yaşayan Ahıska Türkleri ve Azeriler vasıtasıyla yürüttüğü ajanlık faaliyetleri Sovyet yetkililerinde ciddi endişe yarattı.Devlet Savunma Komitesi'nin 31 Temmuz 1944 tarihinde çıkardığı 6279 Nolu kararda, Gürcistan SSC'nin sınır bölgelerinden "Türklerin, Kürtlerin ve Hemşinlilerin" göç ettirileceği talimatı verildi. Gerekçeyle ilgili olarak Lavrenti Beriya'nın 28 Kasım 1944 tarihli raporunda göç ettirilen nüfusun "kaçakçılıkla uğraştıkları, Türkiye'ye istihbarat bilgileri verdikleri ve eşkıya gruplara yardım ve yataklık yaptıkları" ifadesi yazılıdır. 15 Kasım 1944'te 26.591 kişi üç aşamalı olarak ülkenin doğu bölgelerine gönderildi. Devam eden 10 gün boyunca Gürcistan SSC'nin güney bölgelerinden 91.095 kişi göç ettirildi. 31 Ocak 1945'te geriye kalan toplam 695 aileden oluşan grubu alan tren Özbekistan SSC'ye yeniden yerleşim için Tiflis'ten ayrıldı. Toplam göç ettirilen kişi sayısı 94.995 kişidir. Bunların 8.694'ü Kürt, 1.385'i Hemşin idi. Ayrıca Gürcistan'ın diğer etnik azınlıklarından askerî personel vardı.
Vikikaynak'ta Gürcistan SSC'nin sınır bölgelerinden Türkleri, Kürtleri ve Hemşinleri yeniden yerleştirme işlemi hakkında ile ilgili metin bulabilirsiniz. |
Eskerê Boyîk, Sovyet cumhuriyetlerine göç ettirilme olayının bir sürgün olmadığını ve Kürtlerin göç bölgelerinde zaten eskiden beri yaşadığını, burada uzun yıllardan beri Müslüman Kürtlerin olduğunu, Ezîdî Kürtlerin ise daha sonra bölgeye yerleştiğini belirtir. Örneğin 1826 yılında başlayan Rusya-İran savaşında Ezîdîlerin büyük aşiretlerinden olan Hesini boyu, Hasan Ağa liderliğinde süvarileriyle birlikte Müslümanlar tarafından dini baskıya uğraması nedeniyle Rusya tarafında İran'a karşı savaşmış ve Rus tarihçiler Kürt birliklerine övgüler dizmiştir.
Destalinizasyon sürecinin başlamasıyla birlikte 1956'dan itibaren göçe tabi tutulan Kürtler eski yaşadıkları topraklara geri dönmeye başladı. 18 Nisan 1956'da, göç ettirilen edilen Kırım Tatarları, Balkarlar, Ahıska Türkleri, Kürtler ve Hemşinli üzerindeki kısıtlamaların kaldırılmasına ilişkin Yüksek Sovyet Başkanlığı Kararnamesi çıkarıldı.
1989 yılında kurulan Yekbûn Kürtlerin eski yerleşimlerine dair otonomi kurmasına yönelik çalışmalar yürüttü.
Notlar
- ^ Kazakistan arşivinde bulunan 9 Kasım 1938 tarihli belgeye göre 1937 sonbaharında Kafkasya'dan Kazakistan'a 1.121 Kürt ve Ermeni ailesi göç ettirilmiştir.
Kaynakça
- Özel;
- ^ a b c (Rusça). Kurdistan.com.ua. 16 Ağustos 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Şubat 2020.
- ^ a b c Ballı 1991, s. 293.
- ^ Bedirxan 2010, s. 59.
- ^ Can 2017, s. 291, 509.
- ^ Aegleton 1989, s. 186.
- ^ Can 2017, s. 509.
- ^ Can 2017, s. 498.
- ^ Can 2017, s. 266, 292.
- ^ Bukşpan, A. B. (2007). Azerbaycan Kürtleri. Peri Yayınları. ISBN .
- ^ Ballı 1991, s. 374.
- ^ Can 2017, s. 301.
- ^ Şamil 2007, s. 18-19.
- ^ Can 2017, s. 510-511.
- ^ Can 2017, s. 267.
- ^ a b Can 2017, s. 511.
- ^ Can 2017, s. 510.
- ^ Boyîk 2020, s. 20-21.
- ^ Shakarian, Pietro A. (13 Kasım 2017). (İngilizce). Origins.osu.edu. 5 Ocak 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 17 Şubat 2020.
- Genel;
- Aegleton, William (1989). Mehabad Kürt Cumhuriyeti 1946. Komkar Yayınları.
- Ballı, Rafet (1991). Kürt Dosyası. Cem Yayınevi. ISBN .
- Bedirxan, Ezîzê Ziyo (2010). Kızıl Kürdistan. Pêrî Yayınları. ISBN .
- Boyîk, Eskerê (2020). "Sovyetler Yıkıldığında Kardeşliğimiz de Yıkıldı!". Dilop, 13.
- Can, Hüseyin (2017). Stalin ve Kürtler. İstanbul: Ceylan Yayınları. ISBN .
- Şamil, Hejarê (2007). Kafkasya ve Diasporada Yaşamın Adı: Knyaze İbrahim ve Kürtler. Pêrî Yayınları. ISBN .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Sovyetler Birligi ndeki Kurtlerin surgunu Sovyetler Birligi yasayan bazi Sovyet Kurtlerinin goc ettirilmesi olayidir 1937 yilinda bazi Ermenistan Kurtleri ile Azerbaycan Kurtleri 1944 yilinda da bazi Gurcistan Kurtleri Kazakistan SSC ye Kirgizistan SSC ye ve Orta Asya ya goc ettirildi 1937 yilindaki goce sebep olarak Sovyet sistemi karsitligi sosyal ve ekonomik iliskilerinde seyhlik seyyidlik kan davasi gibi geleneklerin varligiyla birlikte ataerkil iliskilerden kaynakli zengin agalarin hukum surmeye devam etmesi kolhoz ve sovhoz sistemini aksatma gibi nedenler sayildi 1944 teki gocler icin ise II Dunya Savasi doneminde kirsal bolgelerde yasayan bazi Kurtlerin Turkiye ye istihbarat ilgileri verdikleri gerekcesiyle Devlet Savunma Komitesi tarafindan gerceklestirildi HakkindaBazi Kurtlerin goc ettirilmesine iliskin ilk girisim Halk Komiserleri Konseyi nin 17 Aralik 1936 tarihli 2123 420 Nolu kararina dayanilarak gerceklestirildi 17 Temmuz 1937 tarihinde ise Merkez Yurutme Komitesi ve Halk Komiserleri Komitesi nin kararini yerine getirmek icin ikinci girisim baslatildi Ek olarak 8 Kasim 1937 de NKVD tarafindan belirlenen Kurtlerin goce tabi tutulacagina dair karar imzalandi Kararda Hukumetin kararina dayanarak onumuzdeki gunlerde Ermenistan sinir bolgelerinden 425 Kurt ciftligi tahliye edilecek ve sayi yaklasik 2100 kisiyi kapsayacaktir Yeni yerlesim yeri Kirgizistan SSC olacaktir ifadesi yaziliydi Goc ettirilenlerin yolculugu kotu sartlarda gerceklestirildi yerel yetkililer yolculuk icin gerekli kosullari saglamadilar 9 Aralik 1938 tarihli Sovyetler Birligi Dis Isleri Halk Komiserligi ne Kazakistan SSC nin ilgili birinin gonderdigi telgrafta Ulasan trende tam bir duzensizlik hukum surmustur Yerinde dogru bir duzenleme yapilmamistir insanlar ve esyalar ayrilmamistir ifadesi yazilidir Benzer olarak Kazakistan SSC Halk Komiserleri Konseyi baskani H Undasinov un 20 Ocak 1939 tarihli mektubunda Gocmenler kis kosullarinda kesinlikle uygun olmayan tamamiyla anti sihhiye durumdaki genel barakalarda ve baraka tipli ozel odalara yerlestirilmistir Bunun sonucunda tifo ve yaygin sitmalar kayda alinmistir Gocmenlere normal erzak temini yapilamamaktadir Yoneticiler kis icin yanacak vermemistir ifadelerini kullanmistir 7 Temmuz 1937 yilindaki kararla Kasim 1937 de Kazakistan ve Ozbekistan a zorunlu goce tabi Kurt sayisi 1 325 tir Nadir Nadirov 1937 yilinda sadece Nahcivan daki Kurtlerin goc ettirildigini ifade etti Goc ettirilen kisilere dair resmi nedenler arasinda bu kisilerin Sovyet karsiti olma gerekcesi mevcuttu Bununla birlikte goc ettirilme olgusu ozellikle kirsal yerlerde yasayan Kurtler arasindaki ailesel dinsel ve tarihsel geleneklere seyhlik seyyidlik kan davasi vb karsi mucadele kapsaminda degerlendirildi Sovyet Kurtlerinin sosyal ve ekonomik iliskilerinde Sovyet oncesi donemden kalan ataerkil kabile iliskileri o zamana kadar halen devam etmekteydi ve eski konumunu yitiren agalar hala Kurtler arasinda korkuya neden olmaktaydi Kemal Burkay Kurtlerin tamaminin goc ettirilmedigini ornegin Yezidi Kurtlere dokunulmadigini bu goc dalgasinin ozellikle Azerbaycan SSC de yasayan bazi Musluman Kurtlere uygulandigini ifade etmistir O doneme sahit olan Mehmud e Miho gocun sebeplerine dair Biz 1937 yilina kadar Nahcivan da hayvanlarimizla yasiyorduk Ben o zaman 14 yasindaydim Azeriler bizim uzerimize dilekce veriyordu Kurtler sosyalizme karsi Kolhoz sovhozu kabul etmiyorlar Siniri gecip akrabalarinin yanina Igdir a Bazid e gidip geliyorlar O tarafa bilgi goturuyorlar diyorlardi Bu sikayetler nedeniyle cok kisi tutuklandi ifadelerini kullandi Hejare Samil goc ettirilen Kurtler iliskin anlattigi olayda Aras suyunun her iki yakasinda kalan akraba Kurtler aile ziyareti amaciyla gevsek sinirlari ihlal ederken birkac defa sinir guvenlik gucleri tarafindan ufak tefek catismalara da girmislerdi Mamke asiretinden olan Basoye Ozmen ve yanindaki birkac kisinin 1937 yilinda siniri gecerken Rus sinir guvenlikcileri ile girdigi catisma sonucunda birkac kisinin yaralanmasi ve yasamini yitirmesi istihbarat raporlarina yansidigi gibi halkin diline dusmustu ifadesinde bulundu Samil ayrica kolektivizasyon doneminde kolhozlarin yaratilma surecinde bazi Kurtlerin hayvanlarini teslim etmek istememesi siniri asip Turkiye ye gecmek isteyenler ile sinir askerleri arasinda pek cok catismalar yasandigini ve Sovyet yetkililerinde Turkiye de akrabasi olan Kurtlerin guvenilmez olduklarina dair kani olustugunu belirtir 23 Haziran 1929 tarihli Tum Birlik Komunist Bolsevik Partisi Merkez Komitesi nin Azerbaycan parti orgutlerinin durumu hakkindaki kararinda su ifadeler gecmektedir Kurtlerdeki asiretsel ve dinsel gerilikleri kullanan koy agasi sisteminin hala guclu bir pozisyonda bulunmasina ragmen simdiye kadar buna karsi verilen pratik mucadele oldukca zayiftir Katmanlara ayrilma kolelik iliskileri ve bununla ilgili yoksullarin cikarlarinin savunulmasi gorevlerinin kendisini butun keskinligiyle dayatmasina ragmen cok uluslu bolgede bu sorunlara gereken dikkat verilmemistir Ikinci toplu goc ettirilme Buyuk Vatanseverlik Savasi nin devam ettigi sirada Nazi Almanyasi nin Kafkasya Muharebesi kapsaminda Sovyetler Birligi ni isgal girisimlerinin oldugu ortamda gerceklesti Bu donemde Nazi Almanyasi ile iliskileri olan Turkiye nin Gurcistan SSC de yasayan Ahiska Turkleri ve Azeriler vasitasiyla yuruttugu ajanlik faaliyetleri Sovyet yetkililerinde ciddi endise yaratti Devlet Savunma Komitesi nin 31 Temmuz 1944 tarihinde cikardigi 6279 Nolu kararda Gurcistan SSC nin sinir bolgelerinden Turklerin Kurtlerin ve Hemsinlilerin goc ettirilecegi talimati verildi Gerekceyle ilgili olarak Lavrenti Beriya nin 28 Kasim 1944 tarihli raporunda goc ettirilen nufusun kacakcilikla ugrastiklari Turkiye ye istihbarat bilgileri verdikleri ve eskiya gruplara yardim ve yataklik yaptiklari ifadesi yazilidir 15 Kasim 1944 te 26 591 kisi uc asamali olarak ulkenin dogu bolgelerine gonderildi Devam eden 10 gun boyunca Gurcistan SSC nin guney bolgelerinden 91 095 kisi goc ettirildi 31 Ocak 1945 te geriye kalan toplam 695 aileden olusan grubu alan tren Ozbekistan SSC ye yeniden yerlesim icin Tiflis ten ayrildi Toplam goc ettirilen kisi sayisi 94 995 kisidir Bunlarin 8 694 u Kurt 1 385 i Hemsin idi Ayrica Gurcistan in diger etnik azinliklarindan askeri personel vardi Vikikaynak ta Gurcistan SSC nin sinir bolgelerinden Turkleri Kurtleri ve Hemsinleri yeniden yerlestirme islemi hakkinda ile ilgili metin bulabilirsiniz Eskere Boyik Sovyet cumhuriyetlerine goc ettirilme olayinin bir surgun olmadigini ve Kurtlerin goc bolgelerinde zaten eskiden beri yasadigini burada uzun yillardan beri Musluman Kurtlerin oldugunu Ezidi Kurtlerin ise daha sonra bolgeye yerlestigini belirtir Ornegin 1826 yilinda baslayan Rusya Iran savasinda Ezidilerin buyuk asiretlerinden olan Hesini boyu Hasan Aga liderliginde suvarileriyle birlikte Muslumanlar tarafindan dini baskiya ugramasi nedeniyle Rusya tarafinda Iran a karsi savasmis ve Rus tarihciler Kurt birliklerine ovguler dizmistir Destalinizasyon surecinin baslamasiyla birlikte 1956 dan itibaren goce tabi tutulan Kurtler eski yasadiklari topraklara geri donmeye basladi 18 Nisan 1956 da goc ettirilen edilen Kirim Tatarlari Balkarlar Ahiska Turkleri Kurtler ve Hemsinli uzerindeki kisitlamalarin kaldirilmasina iliskin Yuksek Sovyet Baskanligi Kararnamesi cikarildi 1989 yilinda kurulan Yekbun Kurtlerin eski yerlesimlerine dair otonomi kurmasina yonelik calismalar yuruttu Notlar Kazakistan arsivinde bulunan 9 Kasim 1938 tarihli belgeye gore 1937 sonbaharinda Kafkasya dan Kazakistan a 1 121 Kurt ve Ermeni ailesi goc ettirilmistir KaynakcaOzel a b c Rusca Kurdistan com ua 16 Agustos 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 28 Subat 2020 a b c Balli 1991 s 293 Bedirxan 2010 s 59 Can 2017 s 291 509 Aegleton 1989 s 186 Can 2017 s 509 Can 2017 s 498 Can 2017 s 266 292 Bukspan A B 2007 Azerbaycan Kurtleri Peri Yayinlari ISBN 9789759010652 Balli 1991 s 374 Can 2017 s 301 Samil 2007 s 18 19 Can 2017 s 510 511 Can 2017 s 267 a b Can 2017 s 511 Can 2017 s 510 Boyik 2020 s 20 21 Shakarian Pietro A 13 Kasim 2017 Ingilizce Origins osu edu 5 Ocak 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 17 Subat 2020 Genel Aegleton William 1989 Mehabad Kurt Cumhuriyeti 1946 Komkar Yayinlari Balli Rafet 1991 Kurt Dosyasi Cem Yayinevi ISBN 978 9754063004 Bedirxan Ezize Ziyo 2010 Kizil Kurdistan Peri Yayinlari ISBN 9789759010560 Boyik Eskere 2020 Sovyetler Yikildiginda Kardesligimiz de Yikildi Dilop 13 Can Huseyin 2017 Stalin ve Kurtler Istanbul Ceylan Yayinlari ISBN 978 975 2416 07 9 Samil Hejare 2007 Kafkasya ve Diasporada Yasamin Adi Knyaze Ibrahim ve Kurtler Peri Yayinlari ISBN 9789759010560