Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu maddedeki bilgilerin için ek kaynaklar gerekli. (Haziran 2020) () |
Döviz, dar anlamda (çek, poliçe gibi) yabancı parayı temsil eden belgeler. Türkçede yabancı ülkelerin paralarına da döviz denmektedir. Herhangi bir ülkenin parasının, başka bir ülkenin (veya ülkelerin) parasına dönüştürülmesiyle ilgili işlemlere de döviz işlemi veya kambiyo işlemi denir. Döviz kelimesi Türkçeye Fransızca'daki deviseden geçmiştir. Genel olarak döviz dendiğinde milletlerarası ödemelerde kullanılan ödeme araçlarının tamamı ifade edilir.
Genel
Ekonomik açıdan bakıldığında döviz, iktisadi anlamda bir mal niteliğindedir. Döviz borsaları bazı özel nitelikleri olan piyasalardır. Kısaca belirtmek gerekirse; New York, Londra, Tokyo, Frankfurt, Zürih ve Paris en büyük döviz borsalarıları arasında bulunmaktadır. Ancak, döviz piyasalarını belirli bir yer veya mekanla sınırlı piyasalar olarak düşünmek doğru değildir.
Döviz borsaları, muayyen coğrafi bölgelerde faaliyet gösterseler de, çeşitli elektronik haberleşme araçlarıyla birbirleriyle sürekli olarak ilişki içinde bulunurlar. Denilebilir ki, günün her saatinde dünyadaki döviz piyasalarından herhangi birisi açık bulunur. Mesela ABD'in batısında yer alan San Fransisco'da borsalar kapandığında Uzak Doğuda Tokyo, Hong Kong ve Singapur borsaları, ayrıca bu borsalardaki çok uluslu Amerikan ve Avrupa bankalarının şubeleri yeni açılmışlardır. Uzak Doğu borsaları kapandığında ise Orta Doğunun mali piyasaları ve merkezleri iki saatten beri çalışmakta olup Avrupa borsaları mesaiye yeni başlamaktadır. Avrupa ile ortak çalışma saatleri sırasında New York borsasında faaliyet hacmi yoğunlaşmaktadır. Londra bankaları coğrafi konumları dolayısıyla, günlük çalışma süresi içinde öteki Avrupa piyasaları ve Kuzey Amerika dahil olmak üzere, Uzak Doğu ve Orta Doğu piyasalarıyla işlem yapabilmektedirler.
Milletlerarası döviz borsaları 24 saat sürekli olarak çalıştıkları için döviz fiyatları () sürekli olarak değişirler. Döviz bir iktisadi mal gibi işleme tabi tutulduğundan, dövizin bir arz ve talebi ve dolayısıyla da bir fiyatı vardır. Döviz fiyatlarına döviz kuru (exchange rate) denmektedir.
Döviz kurları genellikle bir birim döviz başına (veya bununla değiştirilebilen) millî para miktarı olarak tanımlanır. Döviz kurları 1 birim millî paranın karşılığı olan döviz miktarı olarak da tanımlanabilir. Bu şekilde düşünüldüğünde kurlar 1 USD = 1,35 TL veya 1 TL = 0,74 USD olarak ifade edilebilir. Bu iki sistem birbirinin tersidir. Birincisinde dövizin, millî para cinsinden değeri ifade ediliyor; buna direkt-kotasyon sistemi deniyor. İkincisinde ise millî paranın dış değeri, yani döviz cinsinden fiyatı gösteriliyor; buna da indirekt kotasyon sistemi deniyor.
Milletlerarası borsalarda döviz kurları ABD dolarıyla millî paralar arasındaki değişim oranı şeklinde ifade edilince, ABD doları dışında iki para arasındaki değişim oranı bunların dolar cinsinden fiyatlarına göre dolaylı olarak hesaplanabilir. Mesela, 1 USD = 1,35 TL ve 1 USD = 0,83 EUR ise; 1 EUR = 1,63 TL olur. Bu şekilde dolar dışındaki paralar arasında hesaplanan kurlara çapraz kur (cross-rate) denilmektedir. Yani iki para arasındaki dolaylı değişim oranına çapraz kur adı verilir.
Yabancı paraların çapraz kurları arasında da bir uyum vardır. Çapraz kurlar arasındaki uyum bozulur, yani dövizin ucuz olduğu yerden satın alınıp pahalı olduğu yerde satılması işleri ortaya çıkabilir. Bu farklardan yararlanarak kazanç sağlanması işlemine arbitraj denir. Geniş anlamda döviz ticareti; döviz bazında mevduat bulundurmayı, döviz piyasaları arasındaki kur farkından kâr elde etmeyi (döviz arbitrajı), zaman içindeki kur değişmelerinden kar elde etmeyi (döviz spekülasyonu) de kapsamına almaktadır.
Döviz piyasaları vadeli piyasa (forward market) ve vadesiz piyasa (spot market) olmak üzere ikiye ayrılırlar. Vadesiz piyasalarda döviz işlemleri herhangi bir işgününde o günün döviz kuru üzerinden yapılmaktadır. Vadeli piyasalarda ise tarafların sözleşme ile tespit ettikleri gelecekteki bir gün ve döviz kuru üzerinden (vadeli döviz kuru) döviz alım ve satımının taahhüt edilmesi şeklinde yapılmaktadır.
Vaktiyle altın para sisteminin yürürlükte olduğu yıllarda ülke paraları, bulundurdukları veya temsil ettikleri altın miktarına göre birbirleriyle mübadele edilirlerdi. Mesela Türk lirası 2 gr altını, dolar 6 gram altını temsil ediyorsa, 1 dolar = 3 TL olarak belirlenirdi. Böylece belirlenmiş olan kurların değişmeleri de mümkün olmazdı. Altın para sisteminin çok önemli bir üstünlüğü olarak nitelenen bu husus, daha sonra kâğıt para sistemine geçirilmesiyle birlikte geçerliliğini kaybetti. Döviz kurları sabit veya esnek olarak belirlenebilmesinin fayda ve mahzurlarını esas alan tartışmalar iktisat literatüründeki canlılığını hala korumaktadır.
II. Dünya Savaşı sonlarından 1973 başlarına kadar dünyada geçerli olan ve Bretton Woods Sistemi diye bilinen para sistemi bir sabit kur sistemiydi. 1973 başlarından itibaren Batılı ülkeler esnek veya değişken kur sistemini benimsemişlerdir. Ne var ki, Avrupa Topluluğu ülkeleri gibi bazı sanayileşmiş ülkeler paralarını sabit kurlardan birbirine bağlayarak bir para sahası oluşturmuşlardır. Belirtmek gerekir ki, günümüzde tam bir esnek kur sistemi hemen hemen hiçbir ülkede uygulanmamaktadır. Hemen hemen her ülke döviz kurlarının nisbi de olsa istikrarlı oluşunu özlemektedir. İstikrar arayışları ise döviz piyasalarına müdahaleyi zorunlu kılmaktadır.
Türkiye'de 1929 yılına kadar Lozan Antlaşmasında yer alan hükümler dolayısıyla döviz piyasalarına fazla bir müdahalede bulunulamamıştır.
Lozan Antlaşmasının koyduğu sınırlamaların sona ermesiyle birlikte, 20 Şubat 1930 tarihinde çıkartılan 1567 sayılı Türk Parasının Kıymetini Koruma Kanunu ile döviz işlemlerini düzenleme yetkisi Maliye Bakanlığına verilmiş ve yoğun bir şekilde döviz kontrolü uygulanmaya başlanmıştır.
Özellikle 1983'ten sonra Türk lirasına sağlamak yönünde getirilen bazı düzenlemelerle 1567 sayılı kanunun uygulamaları yerine geniş ölçüde bir serbesti ortamı getirilmiştir. Sabit döviz kuru sistemi fiilen terk edilmiş ve kurların önce kısa aralıklarla, sonraları Merkez Bankasınca her gün belirlenmesi yoluna gidilmiştir. Hükûmet 1989'da aldığı bir kararla banka ve yetkili kurumlara 3000 dolar veya eşdeğer döviz satabilme hakkı verildi. Mart 1990'da 32 sayılı karar olarak bilinen Türk Parasını Koruma Hakkındaki Karar'da yapılan değişiklikle, Türkiye'de yerleşik kişilere sınırsız döviz bulundurma ve transfer etme gibi haklar tanındı (1993).
Yabancı ülke paralarına veya para yerine geçen her türlü ödeme araçlarına Döviz denir. Bankacılık uygulamalarında nakit yabancı paralara efektif kolayca nakte dönüştürülebilen varlık biçiminde olanlarada döviz işlemi adı verilir.
Döviz birimleri
Döviz sözcüğünden genellikle herkes yabancı para anlamını çıkarır. Oysa döviz, banka ekonomisiyle ilgili genel anlamda yabancı para birimi olarak anlaşılır. Yurt dışındaki yerlerde (havaleler, para değişimi ve çekler aracılığıyla) dar anlamda sadece borçların yurt dışı bankalarına ödenmesidir.
Döviz kavramı ve kullanımı
Dövizin diğer kullanım şekilleri şöyledir:
- Yurt dışı ve
- Ülke içerisinde yabancı para cinsinden yönetilen hesaplarda - döviz hesaplarında
- Döviz cinsinden para değişiminde, çekler ya da havalelerde.
Döviz çeşitleri terimsel olarak farklılık gösterir. Nakit para (banknotlar ve madeni paralar) yabancı para cinsindendir.
Dövizler sıklıkla fiyat belleği olarak kullanılır. Ulusal para biriminin değeri ya da bu cinsten olan taleplerin değeri gelecek için aşağı yukarı sabit olarak kabul edilmektedir. Bu etki beklenen yüksek enflasyonu ortaya çıkarmaktadır.
Döviz olarak bir nakit para birimini kullanmak, döviz sahipleri adına da riskler doğurur, zira nakit para biriminin dolaşım hızı, değer belleği olarak temel kullanım işlevi aracılığıyla oransız bir şekilde düşüşe geçer. Yurt içi para dolaşımı durdurulur durdurulmaz, savunmasız enflasyon adına para biriminde her bir merkez bankasının döviz cinsinden para miktarı (burada nakit para) arttırılır. Rastlantısal sapmalar (dalgalanmalar) aracılığıyla dolaşım çok az artar (ve bundan dolayı fiyatlar buna göre yükselir), daha sonra önceden var olan çok miktardaki nakit para dolaşıma geçebilir. Bu durum enflasyonu kaçınılmaz kılar; böyle bir etki Japon Yeni’ni ve Amerikan doları’nı olumsuz yönde etkiler.
Dövizleri beklenmeyen bir enflasyon altında bulunan bir döviz sahibi risk alabilir. Örneğin Avrupalı yatırımcılar 2002 yılında ABD dolar kurunun Avro karşısında değer yitirmesi nedeniyle Amerikan Hisse Senetleri'nde kayba uğramışlardır; fakat bunun yanı sıra Amerikan Doları’nda hisse senetleri ciddi şekilde düşüş yaşamıştır.
Konvertibilite (Serbestçe başka para birimlerine çevrilebilirlik)
Serbestçe bozdurulabilen dövizler kısıtlamalar olmadan başka para birimlerine dönüştürülür. Konvertibiliteye sahip dövizler olarak da adlandırılır.
Kısıtlı konvertibiliteye sahip dövizler değişim esnasında kısıtlamalar ile karşılaşmaktadır. Bu dövizler örneğin sadece belli kişi çevrelerince ya da belli amaçlar için başka para birimlerine dönüştürülebilinir. Değişime (değiş-tokuş) sadece belirli kısıtlamalara da maruz kalabilir. Bu para birimleri kolay para olarak da tanımlanmaktadır.
Bundan başka, yerli ve yabancı para çevrilebilirliği (konvertibilitesi) arasında fark vardır. Bir yerli vatandaş ülkesinde ulusal parasını yabancı paraya çevirebiliyorsa, o para birimi yerli çevrilebilirliğe sahiptir. Aynı şekilde bir yabancı, söz konusu bu ülkede yabancı parayı bozdurabiliyorsa, bu takdirde o para birimi yabancı çevrilebilirliğe sahiptir.
Çevrilmeyen dövizler bir döviz kontrolü altında bulunur. Değişim (değiş-tokuş) diğer para birimlerinde yasaklanmıştır ya da sadece bireysel onay (Döviz Kontrolü Yönetimi) ile mümkündür.
Kur oluşumu
1 Ocak 1999’da Euro’nun yürürlüğe girmesiyle Almanya’daki döviz kurları resmi olarak belirlenmiştir. Avro’nun gelmesiyle döviz borsaları kaldırılmıştır.
Diğer bir değişiklik ise dövizler adına fiyat sunma yöntemindeki değişiklikti. Almanya'da uygulanan fiyat sunma, yeni fiyat kaydının yürürlüğe giriş tarihine kadar uygulanan bir yöntemdi. Döviz ticaretinde 1 Ocak 1999’dan itibaren döviz değerleri bütün Avro’yu kabul eden katılımcı ülkelerde oran kaydı biçimine dönüştürülmüştür. Satın alma (alım gücü) oranı bu yüzden değişmiştir. Satış ve sunum değeri gelişimlerinin (kur gelişimleri) karşılaştırılabilirliği geniş kitleler adına alışılmadık bir durumdu.
Bu kurlar, her bir firma adına bankalar arası ticarette Forex hakkında bilgisayar desteği sağlanmıştır ve peşin döviz ya da Future’lar adına serbestçe satın alınmıştır. Müşteri bu yüzden belli bir kurda çok fazla uygulama talebinde bulunmuştur
Borsaların haricinde bir pazardaki büyük orandaki satışlar bankalar arası ticaretin gelişmesini sağlamıştır.
Döviz işletmeleri (büroları)
İşletmelerin yıllık bilânçosunun belli bir zamanda para birimlerinin takas edilmesine (değiş tokuş) spot döviz kuru denir. Buna karşı bir vadeli döviz işletmesi (bürosu), gelecekte belli bir sürede para birimlerinin değiştirilmesinde ve bir firmanın yıllık kararlaştırılmış döviz kuru üzerinde anlaşma sağlanması olanaklıdır. Vadeli döviz işletmeleri kur dalgalanmalarına karşı güvenliği sağlamaktadır.
Spot döviz kurları ve vadeli döviz kurları arasında bir fark vardır. Bu fark döviz değiş tokuşu (prim ya da iskonto) olarak adlandırılır, bu döviz değiş tokuşu ve spot döviz kurunun yüzdesinde bildirilmektedir. Peşin kur üzerinde bulunan vadeli kurun spot kurdan yüksek olması bir “değer yükselmesi” olarak tanımlanır. Son nokta yurt içinde ve dışındaki faiz oranıdır:
- Yurt içi Faiz Oranı ≥Yurt dışı Faiz Oranı = Deport
- Yurt içi Faiz Oranı ≤ Yurt dışı Faiz Oranı = Değer Yükselmesi (Report)
Opsiyonlu döviz büroları, müşterinin hakkını belli bir günde ya da belli bir süre içerisinde para birimi belirlenmiş fiyattan satın alınmasını ya da satmasını sağlamaktadır. İşletmenin içeriğine (büyüklüğüne) göre satın alma ve satış opsiyonları farklı olmaktadır. Bir opsiyonun satın alıcısının iş ortağı olarak tanımlanmaktadır. Bir Döviz-Future-Kontrat’ında satın alıcı belli miktardaki para birimlerini satın almaya ya da satmaya mecbur kalmaktadır.
Peşin (nakit) dövizler hemen müşterinin serbestçe kullanmasına sunulmaktadır. (Satın aldıktan sonra uygulamaya konulur.) Vadeli dövizler ise daha sonra müşterinin serbestçe kullanmasına sunulmaktadır.
Esnek döviz kuru sistemi
1973 başlarında çoğu Batı Avrupa ülkesinde ve Japonya’da dolar kuru serbest bırakılmıştır. Sabit kur sistemi yerine, esnek kur sistemi uygulanmıştır. Özellikle uluslararası ticaretten etkilenen Japonya ya da Amerika gibi küçük ölçekli millî ekonomiler sabit döviz kuruna bağlı kalmıştır. Bu, zamanla daha da güçleşmiştir, çünkü uluslararası sermaye devinimi Elektronik Bilgi İşlem Tekniği ve telekomünikasyondaki yeni gelişmeler sayesinde daha da kolaylaşıp hızlanmıştır. Ayrıca kontrol de giderek zorlaşmıştır.
Esnek döviz kuru sistemi yürürlüğe girdikten kısa bir süre sonra iki petrol kriziyle karşı karşıya gelinmiştir. Bunun sonucu olarak da sistem, bilanço artışı (Petrol İhraç Eden Ülkeler- OPEC) ve açığına (Ekonomik İşbirliği Organizasyonu- OECD) yenilmiştir. Bu da orta vadede kendini yenilemiştir.
IMF’nin ikinci değişiklik anlaşmasıyla üye ülkeler döviz kuru sistemi seçiminden feragat etmişlerdir. Böylece her iki ülke kendi istikrarlı para değeri ve ekonomi şartlarının sorumluluğunu üstlenmiştir. Altın, satın alma değerini kaybetmiştir. Bununla da döviz kurunda fark edilir düzeyde bir dalgalanma oluşmuş ve kur devamlı değişkenlik göstermiştir. Özellikle Batı Avrupa’daki birbirine bağlı ülkeler döviz kuru dalgalanmalarına karşı topluca Avrupa Para Sistemi’ni oluşturmayı denemişlerdir. Düzey esnekliği temelinde istikrarlı/sabit döviz kuru elde etmeye çalışmışlardır. GSMH’nin yüksek oranda gelişmesine göre nispeten esnek döviz kurundan özellikle uluslararası ticaret kar elde etmiştir. Enflasyonun genel artış eğilimi de son bulmuş, böylece de Almanya ve Amerika’nın enflasyon oranları da birbirinden farklılaşmıştır.
Avrupa’da Euro öncesi Para Politikası İş Birliği
Avrupa devlet ve hükûmet başkanlarının kararıyla (Haag 1969), Avrupa Topluluğu; Avrupa Ekonomi ve Parasal Birliği’ne dönüşmüştür. İlk olarak 1972’de Avrupa Döviz Kuru Birliği kurulmuş, ardından da 1979’da Avrupa Para Sistemi yürürlüğe girmiştir. 1992’de imzalanan Maastricht Anlaşması, Avrupa para entegrasyonun son adımı olmuştur.
Avrupa Döviz Kuru Birliği, Bretton Woods Sisteminin kısmen de olsa sabit döviz kuru sistemi haline gelmesi için aracılık etmiştir. Tek tek olan Avrupa paralarının konvertibilitesi böylece garanti altına alınmıştır (Block- Floating).
Bu da Avrupa Para Sisteminin Avrupa Topluluğu dâhilindeki döviz kuru istikrarını sağlamayı öncelikli hedef haline getirmesini sağlamıştır. Ekü’nün tek hesap olarak (karşılaştır, Avrupa Para Birimi) yürürlüğe girmesi de bu gelişmenin bir parçasıdır. Bunun devamında döviz kurunun sadece belirli bir seçenek yelpazesi dâhilinde dalgalanması kararlaştırılmıştır. Bu seçenekler 1992 ve 1993 para krizleri sonunda genişletilmiştir. Söz konusu olan Eylül 1992 Pound krizi, İngiltere’nin Avrupa ekonomik sistemini terk etmesine neden olmuştur. Bu bağlamda Pound krizini direkt etkileyen borsada yoğun olarak İngiliz Pound’una oynayan Amerikalı yatırımcı George Soros da önemlidir. George Soros büyük miktardaki Pound’u Alman Markı ve Fransız Frankıyla takas edip, Pound’un değerinin düşmesini hızlandırmıştır.
Avrupa’nın tek para sistemine geçişi, Avrupa Ekonomik ve Parasal Birliği’nin temeli olan Maastricht Anlaşmasıyla yerine getirilmiştir. 1998 yılında Avrupa Merkez Bankası görevine başlamıştır. Euro’nun ilk kez 1 Ocak 1999 da yürürlüğe girişiyle birlikte katılımcı ülkelerde ilk kez ortak bir Avrupa parası yürürlüğe girmiştir.
1 Ocak 2002’de Avrupa Para Birliği, Euro banknotların ve madeni paralarının 12 ülkede tedavüle girmesiyle uygulanmaya başlamıştır.
Katılan tüm ülkeler Maastricht Kriterlerini yerine getirmişlerdir (resmi adı: Avrupa Birliği Birleşme Kriterleri) Avro sahasındaki fiyatların karşılaştırılabilir olmasına rağmen, ulusal özelliklerinden dolayı satın alma gücü, yani iç değer ve Avro sahasındaki vatandaşların belli bir para tutarıyla satın alabildiği mal ve hizmetlerdeki miktar ve nicelikler birbirinden uzaklaşmıştır.
Avro sahasına zamanla yeni ülkeler (örneğin; 2001’de Yunanistan) katılmıştır. Bunun için döviz kuru mekanizmasına başarılı bir katılım şartı gerekmektedir.
Bunun üzerine Bosna-Hersek, Bulgaristan, birkaç Fransız deniz aşırı eyaleti ve Baltık Denizi ülkeleri gibi birkaç ülke para birimlerini Currency Boards/Para Dairesi nedeniyle Avro’ya endekslemişlerdir. Avro, şu anki ulusal para değeriyle sabit döviz kuru ilişkisi olan endekslenmiş para değeri rolü üstlenmiştir.
Yasal düzenlemeler
Para emisyoncudan teslim alınır. Burada çoğunlukla devletçe yetkilendirilmiş bir merkez bankası söz konusudur. Bu kurum para üretimi ve emisyonla görevlendirilmiştir. Çoğu ülkede ise temel olarak fiyat istikrarını sağlayarak para miktarını yönetmekten sorumludur. Merkez bankalarının diğer görevleri ise para politikasını belirlemek ve yürütmek (ve para miktarının yönetimi), döviz rezervlerinin saklanması ve finans piyasası kontrolüdür.
Yasal ödeme aracı olan para değerinin ülke içinde yasalar çerçevesinde kabul zorunluluğu vardır; bu da alacaklıların borç ödemede -farklı bir anlaşma haricinde- yasal ödeme araçlarını kabul etmekle yükümlü oldukları anlamına gelmektedir. Bununla da ödeme aracının değeri korunmaktadır. Tarihte bu koruma eski sikkelerin, değerli metal oranlarının garanti altına alınmasıyla sağlanmıştır. Almanya ve Avrupa Ekonomik ve Parasal Birliği’ne üye diğer ülkelerde 1 Ocak 2002’den bu yana yasal ödeme aracı Avro’dur (Federal Banka Yasasının 2. Madde, 14. Fıkra, 2. İbaresi gereğince; Avrupa Merkez Bankasının ilan edilen Avro’su, tek sınırsız resmi ödeme aracıdır).
Kaynakça
- ^ Eğilmez, Mahfi. . Ekonomi Sözlüğü. 7 Haziran 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 1 Nisan 2015.
Dış bağlantılar
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu maddedeki bilgilerin dogrulanabilmesi icin ek kaynaklar gerekli Lutfen guvenilir kaynaklar ekleyerek maddenin gelistirilmesine yardimci olun Kaynaksiz icerik itiraz konusu olabilir ve kaldirilabilir Kaynak ara Doviz haber gazete kitap akademik JSTOR Haziran 2020 Bu sablonun nasil ve ne zaman kaldirilmasi gerektigini ogrenin Doviz dar anlamda cek police gibi yabanci parayi temsil eden belgeler Turkcede yabanci ulkelerin paralarina da doviz denmektedir Herhangi bir ulkenin parasinin baska bir ulkenin veya ulkelerin parasina donusturulmesiyle ilgili islemlere de doviz islemi veya kambiyo islemi denir Doviz kelimesi Turkceye Fransizca daki deviseden gecmistir Genel olarak doviz dendiginde milletlerarasi odemelerde kullanilan odeme araclarinin tamami ifade edilir GenelFarkli ulkelere ait 5 000 birim degerli kagit paralar Ustten asagiya Amerikan dolari Orta Afrika CFA frangi Japon yeni Orta Afrika CFA frangi Italyan lireti Fransiz frangi Ekonomik acidan bakildiginda doviz iktisadi anlamda bir mal niteligindedir Doviz borsalari bazi ozel nitelikleri olan piyasalardir Kisaca belirtmek gerekirse New York Londra Tokyo Frankfurt Zurih ve Paris en buyuk doviz borsalarilari arasinda bulunmaktadir Ancak doviz piyasalarini belirli bir yer veya mekanla sinirli piyasalar olarak dusunmek dogru degildir Doviz borsalari muayyen cografi bolgelerde faaliyet gosterseler de cesitli elektronik haberlesme araclariyla birbirleriyle surekli olarak iliski icinde bulunurlar Denilebilir ki gunun her saatinde dunyadaki doviz piyasalarindan herhangi birisi acik bulunur Mesela ABD in batisinda yer alan San Fransisco da borsalar kapandiginda Uzak Doguda Tokyo Hong Kong ve Singapur borsalari ayrica bu borsalardaki cok uluslu Amerikan ve Avrupa bankalarinin subeleri yeni acilmislardir Uzak Dogu borsalari kapandiginda ise Orta Dogunun mali piyasalari ve merkezleri iki saatten beri calismakta olup Avrupa borsalari mesaiye yeni baslamaktadir Avrupa ile ortak calisma saatleri sirasinda New York borsasinda faaliyet hacmi yogunlasmaktadir Londra bankalari cografi konumlari dolayisiyla gunluk calisma suresi icinde oteki Avrupa piyasalari ve Kuzey Amerika dahil olmak uzere Uzak Dogu ve Orta Dogu piyasalariyla islem yapabilmektedirler Milletlerarasi doviz borsalari 24 saat surekli olarak calistiklari icin doviz fiyatlari surekli olarak degisirler Doviz bir iktisadi mal gibi isleme tabi tutuldugundan dovizin bir arz ve talebi ve dolayisiyla da bir fiyati vardir Doviz fiyatlarina doviz kuru exchange rate denmektedir Doviz kurlari genellikle bir birim doviz basina veya bununla degistirilebilen milli para miktari olarak tanimlanir Doviz kurlari 1 birim milli paranin karsiligi olan doviz miktari olarak da tanimlanabilir Bu sekilde dusunuldugunde kurlar 1 USD 1 35 TL veya 1 TL 0 74 USD olarak ifade edilebilir Bu iki sistem birbirinin tersidir Birincisinde dovizin milli para cinsinden degeri ifade ediliyor buna direkt kotasyon sistemi deniyor Ikincisinde ise milli paranin dis degeri yani doviz cinsinden fiyati gosteriliyor buna da indirekt kotasyon sistemi deniyor Milletlerarasi borsalarda doviz kurlari ABD dolariyla milli paralar arasindaki degisim orani seklinde ifade edilince ABD dolari disinda iki para arasindaki degisim orani bunlarin dolar cinsinden fiyatlarina gore dolayli olarak hesaplanabilir Mesela 1 USD 1 35 TL ve 1 USD 0 83 EUR ise 1 EUR 1 63 TL olur Bu sekilde dolar disindaki paralar arasinda hesaplanan kurlara capraz kur cross rate denilmektedir Yani iki para arasindaki dolayli degisim oranina capraz kur adi verilir Yabanci paralarin capraz kurlari arasinda da bir uyum vardir Capraz kurlar arasindaki uyum bozulur yani dovizin ucuz oldugu yerden satin alinip pahali oldugu yerde satilmasi isleri ortaya cikabilir Bu farklardan yararlanarak kazanc saglanmasi islemine arbitraj denir Genis anlamda doviz ticareti doviz bazinda mevduat bulundurmayi doviz piyasalari arasindaki kur farkindan kar elde etmeyi doviz arbitraji zaman icindeki kur degismelerinden kar elde etmeyi doviz spekulasyonu de kapsamina almaktadir Doviz piyasalari vadeli piyasa forward market ve vadesiz piyasa spot market olmak uzere ikiye ayrilirlar Vadesiz piyasalarda doviz islemleri herhangi bir isgununde o gunun doviz kuru uzerinden yapilmaktadir Vadeli piyasalarda ise taraflarin sozlesme ile tespit ettikleri gelecekteki bir gun ve doviz kuru uzerinden vadeli doviz kuru doviz alim ve satiminin taahhut edilmesi seklinde yapilmaktadir Vaktiyle altin para sisteminin yururlukte oldugu yillarda ulke paralari bulundurduklari veya temsil ettikleri altin miktarina gore birbirleriyle mubadele edilirlerdi Mesela Turk lirasi 2 gr altini dolar 6 gram altini temsil ediyorsa 1 dolar 3 TL olarak belirlenirdi Boylece belirlenmis olan kurlarin degismeleri de mumkun olmazdi Altin para sisteminin cok onemli bir ustunlugu olarak nitelenen bu husus daha sonra kagit para sistemine gecirilmesiyle birlikte gecerliligini kaybetti Doviz kurlari sabit veya esnek olarak belirlenebilmesinin fayda ve mahzurlarini esas alan tartismalar iktisat literaturundeki canliligini hala korumaktadir II Dunya Savasi sonlarindan 1973 baslarina kadar dunyada gecerli olan ve Bretton Woods Sistemi diye bilinen para sistemi bir sabit kur sistemiydi 1973 baslarindan itibaren Batili ulkeler esnek veya degisken kur sistemini benimsemislerdir Ne var ki Avrupa Toplulugu ulkeleri gibi bazi sanayilesmis ulkeler paralarini sabit kurlardan birbirine baglayarak bir para sahasi olusturmuslardir Belirtmek gerekir ki gunumuzde tam bir esnek kur sistemi hemen hemen hicbir ulkede uygulanmamaktadir Hemen hemen her ulke doviz kurlarinin nisbi de olsa istikrarli olusunu ozlemektedir Istikrar arayislari ise doviz piyasalarina mudahaleyi zorunlu kilmaktadir Turkiye de 1929 yilina kadar Lozan Antlasmasinda yer alan hukumler dolayisiyla doviz piyasalarina fazla bir mudahalede bulunulamamistir Lozan Antlasmasinin koydugu sinirlamalarin sona ermesiyle birlikte 20 Subat 1930 tarihinde cikartilan 1567 sayili Turk Parasinin Kiymetini Koruma Kanunu ile doviz islemlerini duzenleme yetkisi Maliye Bakanligina verilmis ve yogun bir sekilde doviz kontrolu uygulanmaya baslanmistir Ozellikle 1983 ten sonra Turk lirasina saglamak yonunde getirilen bazi duzenlemelerle 1567 sayili kanunun uygulamalari yerine genis olcude bir serbesti ortami getirilmistir Sabit doviz kuru sistemi fiilen terk edilmis ve kurlarin once kisa araliklarla sonralari Merkez Bankasinca her gun belirlenmesi yoluna gidilmistir Hukumet 1989 da aldigi bir kararla banka ve yetkili kurumlara 3000 dolar veya esdeger doviz satabilme hakki verildi Mart 1990 da 32 sayili karar olarak bilinen Turk Parasini Koruma Hakkindaki Karar da yapilan degisiklikle Turkiye de yerlesik kisilere sinirsiz doviz bulundurma ve transfer etme gibi haklar tanindi 1993 Yabanci ulke paralarina veya para yerine gecen her turlu odeme araclarina Doviz denir Bankacilik uygulamalarinda nakit yabanci paralara efektif kolayca nakte donusturulebilen varlik biciminde olanlarada doviz islemi adi verilir Doviz birimleriDoviz sozcugunden genellikle herkes yabanci para anlamini cikarir Oysa doviz banka ekonomisiyle ilgili genel anlamda yabanci para birimi olarak anlasilir Yurt disindaki yerlerde havaleler para degisimi ve cekler araciligiyla dar anlamda sadece borclarin yurt disi bankalarina odenmesidir Doviz kavrami ve kullanimiDovizin diger kullanim sekilleri soyledir Yurt disi ve Ulke icerisinde yabanci para cinsinden yonetilen hesaplarda doviz hesaplarinda Doviz cinsinden para degisiminde cekler ya da havalelerde Doviz cesitleri terimsel olarak farklilik gosterir Nakit para banknotlar ve madeni paralar yabanci para cinsindendir Dovizler siklikla fiyat bellegi olarak kullanilir Ulusal para biriminin degeri ya da bu cinsten olan taleplerin degeri gelecek icin asagi yukari sabit olarak kabul edilmektedir Bu etki beklenen yuksek enflasyonu ortaya cikarmaktadir Doviz olarak bir nakit para birimini kullanmak doviz sahipleri adina da riskler dogurur zira nakit para biriminin dolasim hizi deger bellegi olarak temel kullanim islevi araciligiyla oransiz bir sekilde dususe gecer Yurt ici para dolasimi durdurulur durdurulmaz savunmasiz enflasyon adina para biriminde her bir merkez bankasinin doviz cinsinden para miktari burada nakit para arttirilir Rastlantisal sapmalar dalgalanmalar araciligiyla dolasim cok az artar ve bundan dolayi fiyatlar buna gore yukselir daha sonra onceden var olan cok miktardaki nakit para dolasima gecebilir Bu durum enflasyonu kacinilmaz kilar boyle bir etki Japon Yeni ni ve Amerikan dolari ni olumsuz yonde etkiler Dovizleri beklenmeyen bir enflasyon altinda bulunan bir doviz sahibi risk alabilir Ornegin Avrupali yatirimcilar 2002 yilinda ABD dolar kurunun Avro karsisinda deger yitirmesi nedeniyle Amerikan Hisse Senetleri nde kayba ugramislardir fakat bunun yani sira Amerikan Dolari nda hisse senetleri ciddi sekilde dusus yasamistir Konvertibilite Serbestce baska para birimlerine cevrilebilirlik Serbestce bozdurulabilen dovizler kisitlamalar olmadan baska para birimlerine donusturulur Konvertibiliteye sahip dovizler olarak da adlandirilir Kisitli konvertibiliteye sahip dovizler degisim esnasinda kisitlamalar ile karsilasmaktadir Bu dovizler ornegin sadece belli kisi cevrelerince ya da belli amaclar icin baska para birimlerine donusturulebilinir Degisime degis tokus sadece belirli kisitlamalara da maruz kalabilir Bu para birimleri kolay para olarak da tanimlanmaktadir Bundan baska yerli ve yabanci para cevrilebilirligi konvertibilitesi arasinda fark vardir Bir yerli vatandas ulkesinde ulusal parasini yabanci paraya cevirebiliyorsa o para birimi yerli cevrilebilirlige sahiptir Ayni sekilde bir yabanci soz konusu bu ulkede yabanci parayi bozdurabiliyorsa bu takdirde o para birimi yabanci cevrilebilirlige sahiptir Cevrilmeyen dovizler bir doviz kontrolu altinda bulunur Degisim degis tokus diger para birimlerinde yasaklanmistir ya da sadece bireysel onay Doviz Kontrolu Yonetimi ile mumkundur Kur olusumu1 Ocak 1999 da Euro nun yururluge girmesiyle Almanya daki doviz kurlari resmi olarak belirlenmistir Avro nun gelmesiyle doviz borsalari kaldirilmistir Diger bir degisiklik ise dovizler adina fiyat sunma yontemindeki degisiklikti Almanya da uygulanan fiyat sunma yeni fiyat kaydinin yururluge giris tarihine kadar uygulanan bir yontemdi Doviz ticaretinde 1 Ocak 1999 dan itibaren doviz degerleri butun Avro yu kabul eden katilimci ulkelerde oran kaydi bicimine donusturulmustur Satin alma alim gucu orani bu yuzden degismistir Satis ve sunum degeri gelisimlerinin kur gelisimleri karsilastirilabilirligi genis kitleler adina alisilmadik bir durumdu Bu kurlar her bir firma adina bankalar arasi ticarette Forex hakkinda bilgisayar destegi saglanmistir ve pesin doviz ya da Future lar adina serbestce satin alinmistir Musteri bu yuzden belli bir kurda cok fazla uygulama talebinde bulunmustur Borsalarin haricinde bir pazardaki buyuk orandaki satislar bankalar arasi ticaretin gelismesini saglamistir Doviz isletmeleri burolari Isletmelerin yillik bilancosunun belli bir zamanda para birimlerinin takas edilmesine degis tokus spot doviz kuru denir Buna karsi bir vadeli doviz isletmesi burosu gelecekte belli bir surede para birimlerinin degistirilmesinde ve bir firmanin yillik kararlastirilmis doviz kuru uzerinde anlasma saglanmasi olanaklidir Vadeli doviz isletmeleri kur dalgalanmalarina karsi guvenligi saglamaktadir Spot doviz kurlari ve vadeli doviz kurlari arasinda bir fark vardir Bu fark doviz degis tokusu prim ya da iskonto olarak adlandirilir bu doviz degis tokusu ve spot doviz kurunun yuzdesinde bildirilmektedir Pesin kur uzerinde bulunan vadeli kurun spot kurdan yuksek olmasi bir deger yukselmesi olarak tanimlanir Son nokta yurt icinde ve disindaki faiz oranidir Yurt ici Faiz Orani Yurt disi Faiz Orani Deport Yurt ici Faiz Orani Yurt disi Faiz Orani Deger Yukselmesi Report dd Opsiyonlu doviz burolari musterinin hakkini belli bir gunde ya da belli bir sure icerisinde para birimi belirlenmis fiyattan satin alinmasini ya da satmasini saglamaktadir Isletmenin icerigine buyuklugune gore satin alma ve satis opsiyonlari farkli olmaktadir Bir opsiyonun satin alicisinin is ortagi olarak tanimlanmaktadir Bir Doviz Future Kontrat inda satin alici belli miktardaki para birimlerini satin almaya ya da satmaya mecbur kalmaktadir Pesin nakit dovizler hemen musterinin serbestce kullanmasina sunulmaktadir Satin aldiktan sonra uygulamaya konulur Vadeli dovizler ise daha sonra musterinin serbestce kullanmasina sunulmaktadir Esnek doviz kuru sistemi1973 baslarinda cogu Bati Avrupa ulkesinde ve Japonya da dolar kuru serbest birakilmistir Sabit kur sistemi yerine esnek kur sistemi uygulanmistir Ozellikle uluslararasi ticaretten etkilenen Japonya ya da Amerika gibi kucuk olcekli milli ekonomiler sabit doviz kuruna bagli kalmistir Bu zamanla daha da guclesmistir cunku uluslararasi sermaye devinimi Elektronik Bilgi Islem Teknigi ve telekomunikasyondaki yeni gelismeler sayesinde daha da kolaylasip hizlanmistir Ayrica kontrol de giderek zorlasmistir Esnek doviz kuru sistemi yururluge girdikten kisa bir sure sonra iki petrol kriziyle karsi karsiya gelinmistir Bunun sonucu olarak da sistem bilanco artisi Petrol Ihrac Eden Ulkeler OPEC ve acigina Ekonomik Isbirligi Organizasyonu OECD yenilmistir Bu da orta vadede kendini yenilemistir IMF nin ikinci degisiklik anlasmasiyla uye ulkeler doviz kuru sistemi seciminden feragat etmislerdir Boylece her iki ulke kendi istikrarli para degeri ve ekonomi sartlarinin sorumlulugunu ustlenmistir Altin satin alma degerini kaybetmistir Bununla da doviz kurunda fark edilir duzeyde bir dalgalanma olusmus ve kur devamli degiskenlik gostermistir Ozellikle Bati Avrupa daki birbirine bagli ulkeler doviz kuru dalgalanmalarina karsi topluca Avrupa Para Sistemi ni olusturmayi denemislerdir Duzey esnekligi temelinde istikrarli sabit doviz kuru elde etmeye calismislardir GSMH nin yuksek oranda gelismesine gore nispeten esnek doviz kurundan ozellikle uluslararasi ticaret kar elde etmistir Enflasyonun genel artis egilimi de son bulmus boylece de Almanya ve Amerika nin enflasyon oranlari da birbirinden farklilasmistir Avrupa da Euro oncesi Para Politikasi Is BirligiAvrupa devlet ve hukumet baskanlarinin karariyla Haag 1969 Avrupa Toplulugu Avrupa Ekonomi ve Parasal Birligi ne donusmustur Ilk olarak 1972 de Avrupa Doviz Kuru Birligi kurulmus ardindan da 1979 da Avrupa Para Sistemi yururluge girmistir 1992 de imzalanan Maastricht Anlasmasi Avrupa para entegrasyonun son adimi olmustur Avrupa Doviz Kuru Birligi Bretton Woods Sisteminin kismen de olsa sabit doviz kuru sistemi haline gelmesi icin aracilik etmistir Tek tek olan Avrupa paralarinin konvertibilitesi boylece garanti altina alinmistir Block Floating Bu da Avrupa Para Sisteminin Avrupa Toplulugu dahilindeki doviz kuru istikrarini saglamayi oncelikli hedef haline getirmesini saglamistir Eku nun tek hesap olarak karsilastir Avrupa Para Birimi yururluge girmesi de bu gelismenin bir parcasidir Bunun devaminda doviz kurunun sadece belirli bir secenek yelpazesi dahilinde dalgalanmasi kararlastirilmistir Bu secenekler 1992 ve 1993 para krizleri sonunda genisletilmistir Soz konusu olan Eylul 1992 Pound krizi Ingiltere nin Avrupa ekonomik sistemini terk etmesine neden olmustur Bu baglamda Pound krizini direkt etkileyen borsada yogun olarak Ingiliz Pound una oynayan Amerikali yatirimci George Soros da onemlidir George Soros buyuk miktardaki Pound u Alman Marki ve Fransiz Frankiyla takas edip Pound un degerinin dusmesini hizlandirmistir Avrupa nin tek para sistemine gecisi Avrupa Ekonomik ve Parasal Birligi nin temeli olan Maastricht Anlasmasiyla yerine getirilmistir 1998 yilinda Avrupa Merkez Bankasi gorevine baslamistir Euro nun ilk kez 1 Ocak 1999 da yururluge girisiyle birlikte katilimci ulkelerde ilk kez ortak bir Avrupa parasi yururluge girmistir 1 Ocak 2002 de Avrupa Para Birligi Euro banknotlarin ve madeni paralarinin 12 ulkede tedavule girmesiyle uygulanmaya baslamistir Katilan tum ulkeler Maastricht Kriterlerini yerine getirmislerdir resmi adi Avrupa Birligi Birlesme Kriterleri Avro sahasindaki fiyatlarin karsilastirilabilir olmasina ragmen ulusal ozelliklerinden dolayi satin alma gucu yani ic deger ve Avro sahasindaki vatandaslarin belli bir para tutariyla satin alabildigi mal ve hizmetlerdeki miktar ve nicelikler birbirinden uzaklasmistir Avro sahasina zamanla yeni ulkeler ornegin 2001 de Yunanistan katilmistir Bunun icin doviz kuru mekanizmasina basarili bir katilim sarti gerekmektedir Bunun uzerine Bosna Hersek Bulgaristan birkac Fransiz deniz asiri eyaleti ve Baltik Denizi ulkeleri gibi birkac ulke para birimlerini Currency Boards Para Dairesi nedeniyle Avro ya endekslemislerdir Avro su anki ulusal para degeriyle sabit doviz kuru iliskisi olan endekslenmis para degeri rolu ustlenmistir Yasal duzenlemelerPara emisyoncudan teslim alinir Burada cogunlukla devletce yetkilendirilmis bir merkez bankasi soz konusudur Bu kurum para uretimi ve emisyonla gorevlendirilmistir Cogu ulkede ise temel olarak fiyat istikrarini saglayarak para miktarini yonetmekten sorumludur Merkez bankalarinin diger gorevleri ise para politikasini belirlemek ve yurutmek ve para miktarinin yonetimi doviz rezervlerinin saklanmasi ve finans piyasasi kontroludur Yasal odeme araci olan para degerinin ulke icinde yasalar cercevesinde kabul zorunlulugu vardir bu da alacaklilarin borc odemede farkli bir anlasma haricinde yasal odeme araclarini kabul etmekle yukumlu olduklari anlamina gelmektedir Bununla da odeme aracinin degeri korunmaktadir Tarihte bu koruma eski sikkelerin degerli metal oranlarinin garanti altina alinmasiyla saglanmistir Almanya ve Avrupa Ekonomik ve Parasal Birligi ne uye diger ulkelerde 1 Ocak 2002 den bu yana yasal odeme araci Avro dur Federal Banka Yasasinin 2 Madde 14 Fikra 2 Ibaresi geregince Avrupa Merkez Bankasinin ilan edilen Avro su tek sinirsiz resmi odeme aracidir Kaynakca Egilmez Mahfi Ekonomi Sozlugu 7 Haziran 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 1 Nisan 2015 Dis baglantilar