Aktium Muharebesi Mö 2 Eylül 31 günü Octavianus un komutasındaki Roma güçleriyle Marcus Antonius ve Kleopatra nı

Aktium Muharebesi, MÖ 2 Eylül 31 günü Octavianus'un komutasındaki Roma güçleriyle Marcus Antonius ve Kleopatra'nın kontrolündeki güçler arasında Yunanistan'ın batı kıyılarındaki önlerinde yaşanmış olan deniz muharebesidir. Antonius'un Kleopatra ile evlenerek bir doğu imparatorluğu kurmaya kalkması Roma ile arasının açılmasına neden olmuştu. Muharebeyi kazanan Octavianus Roma'nın yegane lideri haline geldi. Octavianus'un filosuna Marcus Vipsanius Agrippa komuta ediyordu.

Aktium Muharebesi

Tarih	MÖ 2 Eylül 31
Bölge	, Yunanistan
Sonuç	Octavian'ın galibiyeti

Taraflar

Octavian

Marcus Antonius
VII. Kleopatra

Komutanlar ve liderler

Octavian,
Marcus Agrippa,
,
,

Marcus Antonius,
VII. Kleopatra,
,
Marcus Octavius,
,
,
Gaius Caelius

Güçler

Yakl. 80.000 piyade,
12.000 atlı,
400 hafif savaş gemisi

Yakl. 110.000 piyade,
12.000 atlı,
170 savaş gemisi,
60 yardımcı gemi

Kayıplar

bilinmiyor

en az 5.000 asker

Savaşın nedenleri

Jül Sezar'ın MÖ 44 yılında öldürülmesinden sonra, evlatlık oğlu Octavian ve generalleri Marcus Antonius ile Marcus Aemilius Lepidus triumvir denen bir lider üçlüsünü oluşturmuştu. Bu üçlüden Lepidus, MÖ 36 yılında Sextus Pompeius'a karşı Siçilya'da yürütülen askerî harekâtlar sonucu siyasi açıdan gücünü yitirince devam eden yıllarda imparatorluğun batısına hükmeden Octavian ile doğuyu kontrol eden Antonius arasında gittikçe büyüyen çekişmeler meydana geldi. Antonius, ailesine imparatorluğun bazı kısımlarını vereceğini vadettiği, Mısır kraliçesi Ptolemaioslu Kleopatra uğruna daha önce triumvirin pekişmesi için evlendiği Octavian'ın kızkardeşi 'dan ayrıldı. Octavian, Antonius'un kendini yeni Dionysos ilan ettiği hellenistik doğudaki davranışlarını propaganda amaçlı olarak alenen kınıyordu, böylece Roma senatosu ile Roma halkı da Antonius'a muhalefet almaya başlamıştı. Bu koşullar altında senatonun triumvirliğin uzatılmasına karar vermesi artık söz konusu değildi. Octavian'ın MÖ 32 yılında güç gösterisi yaptığı bir olayın üzerine senatörlerin bir kısmı görevdeki iki konsülle birlikte Roma'yı terk ederek Antonius ve Kleopatra'nın yanına, Efes kentine gitmesi üzerine, olaylar kesin olarak patlak vermeye başladı.

Triumvirliğin sonunu teşkil edecek çatışma antik Yunanistan'da meydana geldi. MÖ 31 yılının başında, Octavian'ın kahramanlığıyla ünlü amirali Agrippa İyon Denizini geçerek Methoni deniz üssünü fethedip Marcus Antonius'un güçlerini Korfu adasından kovarak Antonius'un ordusunu meşgul ederek Sezar varisinin 80 bin asker ve 12 bin atlıdan oluşan ordusuyla herhangi bir engele takılmadan Yunan kıyılarına çıkarma yapabilmesini ve birkaç gün içinde Epirus'taki kentine ulaşabilmesini sağladı. Octavian'ın ordusu, bir Yunan liman kenti olan Aktium (Latinleştirilmiş hali: Action) yakınındaki Ambraka körfezinde toplanmış olan düşman gemilerin büyük kısmının etrafını sarmayı başardı. Rakibinin hızlı ilerlemesini beklememiş olan Marcus Antonius, takviye yollarının kesilmesi nedeniyle kısa süre içinde gıda sıkıntısı ile mücadele etmek zorundaydı ve ayrıca firar sonucu çok sayıda asker kaybetti. Karşı rakibine birkaç kez kara muharebesi yapmayı teklif ettiyse de bu yöndeki teklifleri hep reddedildi.

Savaş şûrasının deniz savaşına karar vermesi

Yunanistan'ın yaz sıcağında, Aktium'un bataklık iklimi Antonius'un gitgide daha çok askerinin hastalanmasına neden oldu. Birçoğu açlık ve vebaların kurbanı oldu. Octavian'ın ordusu ise sağlıklı yaylalarda karargâh kurmuştu ve gereken ikmali almakta da zorluk çekmedi. Antonius'un filosu Aktium körfezinde pusuya kısılmış olduğundan, Antonius gemilerini riske atmadan ordusunu daha iyi bölgelere yönlendiremiyordu. Bu durumda aylar süren muhasara, müttefik komutanlar da dahil olmak üzere firarların çoğalmasına neden oldu. Bunun üzerine Antonius gerçek ve şüphe edilen firarileri idam ettirme emrini verdi. Ayrıca Antonius tarafında Kleopatra'yı Antonius'un karargahından uzaklaştırma arzusunda olan Romalılar ile Mısır kraliçesinin savaşa katılımını olumlu karşılayanların arasında eski ihtilaflar da depreşti. Muhasara çemberini kırmak için yapılan tüm denemeler de başarısız olunca, Antonius MÖ 31 yılının Ağustos ayının sonunda, bundan sonra uygulanacak olan savaş stratejisinin belirlenmesi için bir savaş şurasını toplamaya karar verdi. Seferber edilebilen tüm güçlerle birlikte nihai bir kurtuluş girişiminin yapılması şarttı, aksi takdirde ordu veba ve açlıktan dolayı yok olacaktı.

Savaş şurasında seçilmesi gereken strateji hakkında birbirlerine zıt görüşler savunuldu. Kleopatra, bir deniz muharebesine girilerek düşman hatlarının kırılmasını önerdi. Kara kuvvetlerini kumanda eden ise, Kleopatra'nın memleketine gönderilmesi ve Karadan Trakya ya da Makedonya üzerinden yurda dönülmesi gerektiğini savunuyordu. Bu görüşünü desteklemek için, Octavian'ın Sextus Pompeius'a karşı uzun yıllar boyunca denizde savaşarak deniz savaşlarında büyük tecrübe sahibi olduğunu, öte yandan Antonius'un hala büyük ve güçlü bir kara ordusuna sahip olduğunu ve aynı şekilde kara savaşında çok deneyimli olduğunu öne sürdü. Ancak Kleopatra, Canidius’un bu önerisini kabul etmek istemedi, zira böyle bir durumda Mısır savunmasız olacaktı ve Antonius'tan ayrılması gerekecekti; ayrıca Antonius'un tüm filosu mücadelesiz bir şekilde yitirilmiş olacaktı.

Antonius sonunda Kleopatra'nın önerisini kabul ederek, gemilerinin bir kısmıyla muhasaranın kırılması için bir deniz muharebesine girme riskini göze almaya karar verdi. Başarılı olunduğu takdirde kendisi gemilerle Mısıra dönerken, Canidius orduyla birlikte karadan ayrılmaya çalışacaktı. Octavian'ın o ana kadar elde etmiş olduğu askeri üstünlükler nedeniyle, Octavian'ın bu planın başından beri galip gelmeyi planlamadığı, bunun yerine imparatorluk devrinde yaşamış olan ve Aktium Muharebesi için en güvenilir kaynak durumunda olan tarihçi Cassius Dio'nun tarif ettiği düşman hatlarını kırma ve geri çekilme muharebesine girip, savaşı daha sonra daha iyi koşullar altında devam ettirmeyi planladığı varsayılmalıdır. Kleopatra'nın savaş esnasında gerçekten de gemileri ile kaçabilmiş olması ve Antonius'un onu peşinden gitmiş olması, aslında birçok 19. yüzyılın sonu, 20. yüzyılın başında yaşamış olan araştırmacıların Plutarch, Velleius Paterculus ve kısmen Cassius Dio'nun rivayetleri nedeniyle varsaydığı gibi Mısır kraliçesinin bir hiyaneti ya da Antonius'un sevdası uğruna korkakça bir kaçışı değildi, yaşananlar aksine savaş şurasının aldığı kararların birebir uygulanmasıydı. Bunun böyle olduğu özellikle 19./20. yüzyılda yaşamış olan tarihçi birçok araştırmada belgelemiş olup, bu tezi günümüzde genellikle kabul görmektedir.

Askerleri ile müttefiklerinin cesaretlerini kırmamak için, Antonius kaçış için değil de, aslında galibiyet için hazırlanıyormuş izlenimini uyandırmaya çalıştı. Henüz çok sayıda kürekçi kaybettiği ve bundan dolayı tüm filosunu kürek erleri ile donatamadığı için, düşmanın eline geçmesin diye 170 gemi haricindeki tüm gemilerini yaktırdı. Ayrıca Kleopatra'nın da cephe hattının arkasında beklemesi kararlaştırılan 60 gemisini elinde tutmasına izin verildi. Triumvir üyesi Antonius, kara ordusundan 20 bin asker ve 2 bin okçu seçerek gemilerine paylaştırdı. Ayrıca geceleyin gizlice savaş hazinesini de gemiye aldırdı ve normalde deniz savaşlarında kullanılmayan, ek yük nedeniyle gemilerin manevra kabiliyetlerini kısıtlandıran ama muhasaranın kırılmasından sonra Mısır'a gidebilmek için gerekecek olan de yanına aldı. Bu da Antonius'un aslında kaçışı planladığını gösterir. Bu planını örtmek için, yelkenleri galibiyet, elde ettikten sonra düşmanın kaçmasını önleyebilmek için yanına aldığını iddia etti.

Savaş şurasına katılmış olan ve önceki savaşlarda da fırsat bilerek zamanında cepheyi değiştirmiş olan, Antonius'a en yakın komutanlardan , bu sefer de taraf değiştirerek Octavian'a Antonius'un savaş stratejisini sızdırdı. Octavian'ın bu istihbaratı alması üzerine aldığı ilk karar, Antonius'un önce savaşmadan kaçmasına izin vererek onun kaçma niyetinde olduğunu herkese karşı ifşa etmek ve sonrasında peşine düşüp sırtından vurmaktı. Agrippa, Antonius'un gemilerinin ana yelkenler fora edildiğinde kendi gemilerinden daha hızlı olacağını ve yakalanmasının mümkün olmayacağını öne sürerek, Octavian'ı bu kararından vazgeçirdi. Bunun yerine doğrudan denizde savaşa girilmesi gerektiğini savundu. Octavian Agrippa'nın bu görüşünü benimsedi.

Gidişatı

Savaş hazırlıkları tamamlandıktan sonra ortaya çıkan şiddetli bir fırtına, 4 gün boyunca düşmanların çarpışmasını geciktirdi. Savaş, hava koşullarının düzeldiği 5. günde, MÖ 2 Eylül 31 tarihinde meydana geldi. Antonius'un filosunun sol (güney) kanadına Octavian ve ile karşı karşıya gelen Gaius Sosius kumandanlık ederken, Antonius () ile birlikte sağ (kuzey) kanadının komutanı olarak Agrippa ile karşı karşıyaydı. Ortada Antonius'un tarafında Marcus Octavius ve , Octavian tarafında ise kumandanlık ediyordu.

Octavian'ın asker sayısı, Antonius'un iki katından daha fazlaydı, zira hala sekiz lejyondan daha fazla askerle donatılmış, toplam 400 tane gemisi kalmıştı. Birbirlerine düşman olmuş bu iki triumvir üyesinin tercih ettiği gemi türleri oldukça farklıydı: Antonius'un gemileri çok daha büyük ve yüksekti. 10 kadar kürekçi sıraları vardı ve bundan dolayı oldukça hantallardı. Öte yandan bu gemilerin burçlarından Octavian'ın çok daha küçük deniz taşıtları olan liburnalara mancınıklarla kayalar ve topların atılması mümkündü. Öte yandan Octavian’ın küçük gemileri düşmanın devasa gemilerini hızlıca geçebiliyorken, onların küreklerini tahrip ve böylece manevra kabiliyetini yok edebiliyordu. Sığ sularda çarpışılması Antonius için avantaj teşkil ediyordu, zira bu durumda liburnalar manevra üstünlüklerini tam gösteremeyecek ve dolayısıyla mancınıkların isabet etmesi kolaylaşacaktı. Açık ve derin denizde ise tersi söz konusu olacaktı. Çoğunluğu Octavian yanlısı kaynaklardan alınan bu görüşlerden farklı olarak, tarihçi , bazı diğer kaynakların dışında Romalı tarihçi ’a da dayanarak Octavian’ın gemilerinin iki ila altı kadar kürekçi sırasına sahip olduğunu ve dolayısıyla Antonius’un gemilerinden çok daha küçük olmadığını öne sürmektedir. Schäfer’e göre, Sezar’ın yerini alan Octavian daha önce Sextus Pompeius’a karşı başarıyla kullandığı nispeten büyük gemilerini bu savaşta da kullanmış, bunlara ek olarak İlirya savaşında (MÖ 35-33) korsanlardan ganimet aldığı daha küçük liburnaları da kullanmıştır.

Antonius’un filosu, kürek gücüyle Aktium boğazından açık denize çıktıktan sonra, Ambrak Körfezinin batı girişine yakın bir yerde yarım daire biçiminde konuşlandırıldı. Gemilerin arasındaki mesafe, düşmanın aralarından geçemeyeceği kadar küçüktü; ayrıca kıyıya da o kadar yakınlardı ki, yanlarından da geçilmesi mümkün değildi. Sıranın ortasının arkasında savaş hazinesini taşıyan Kleopatra’nın 60 gemisi ve Kraliçenin bindiği, kendine ait değerli eşyalar da taşıyan özel eskortlu “Antonias” amiral gemisi bulunuyordu. Plana göre Antonius’un filosu saldırıya geçmeyip, düşmanın saldırmasını bekleyecekti ki, her gün öğle saatlerinde kuzey batıdan esmeye başlayan rüzgârla birlikte top ateşinden yıpranmış olan düşmanın arasından geçerek blokajı kırmayı deneyecekti ve bu rüzgârın gücüyle güneye doğru yelken açacaktı.

Ne var ki Octavianus’un tarafındaki esas komutan durumunda olan Agrippa, saldırıya geçmeyi düşünmüyordu. Filosunu öğleye kadar düşmana yaklaşık bir kilometre mesafede sabit bir yerde bekletiyordu. Sonunda öğle saatlerinde Antonius tarafındaki Sosius’un sabrı tükenince Antonius’tan emir almadığı halde saldırıya geçti. Octavian’ın gemileri önce karşı koymadan açık denize doğru çekiliyordu, sığ denizde çarpışmamak için. Böylece Sosius’un peşlerine düşmesini sağladılar. Bu nedenle savaş formasyonunu bozmamak için Antonius da açık denize doğru kaymak zorunda kaldı. Agrippa, düşmanını yeteri kadar açık denize çektiğine kanaat getirdiğinde, filosunu döndürüp düşmanın etrafını sararak saldırıya geçme emrini verdi. Gemilerinin çokluğu nedeniyle bu taktiğin uygulanması kolay görünüyordu. Bu manevranın karşısında Antonius da formasyonunu yanlara doğru genişletmek zorunda kaldı, ancak çok daha az gemiye sahip olduğu için, kısa süre sonra hareketli liburnalar araları açılan büyük gemilerin arasına girip onlara çarparak dümen ve kürekleri tahrip ederek manevra kabiliyetini yok etmeyi başardı. Ancak Antonius’un gemi burçlarından atılan taş ve oklardan fazla yara almadan veya düşman tarafından ele geçirilmeden, onlara vurduktan sonra hemen kaçmak zorundalardı. Bazen birkaç tane liburna birlikte Antonius’un büyük gemilerine karşı saldırıya geçiyordu. Bu şekilde batırmaları kolay olmadıysa da, liburnaların ciddi hasar alması da pek görülmedi.

'nun (1672) Aktium Muharebesi betimlemesi

Mısır kraliçesinin gemileri bu sırada cephenin arkasında kalarak çarpışmalara katılmadı. Savaşın gidişatı henüz belli değilken, yapılan bir canlandırmaya göre beklendiği gibi savaş sırasıyla Antonius’un sağ kanadı arasında, içinden yelkenleri fora etmiş Kleopatra’nın hızlı gemilerinin sıvışabildiği ve her gün o saatlerde çıkan kuzey batı rüzgârıyla güneye doğru kaçabileceği bir açıklık meydana geldi. Bu hamleyi başarıyla uygulayan Kleopatra hemen Mısır’a doğru yol almaya başladı. Bunun üzerine Antonius çarpışmaların merkezinde bulunan amiral gemisini terk ederek, maiyetinde az sayıda yoldaşıyla birlikte beş sıralı bir kürekliye bindi. Bu şekilde kendisi de çarpışan gemilerin arasından sıvışmayı başardı ve Kleopatra’nın peşine düştü. Kleopatra’nın gemisine yetiştikten sonra onun gemisine binip rivayete göre perişan bir halde üç gün boyunca sevgilisiyle konuşmadığı rivayet edilir. Bu şekilde Antonius kendini, Kleopatra’yı ve savaş hazinesini güvene almak olan esas amacına ulaşmıştı. Ancak gemilerinin yaklaşık dörtte üçü düşmandan kurtulup kaçmayı başaramadı, yine de düşmana sert karşılık verilmişti. Düşmanın kalan gemilerini bir türlü ele geçiremeyen Octavianus bunun üzerine gemilere ateşli oklar ve mancınıklarla atılan köz ve zift kapları attırdı. Aslında gemilerin değerli yüküne göz diktiği için bu hamleyi yapmaktan kaçınmak istemişti. Gemilerine düşen ateşi söndürmeye çalışan Antonius’un askerlerinden birçoğu biçare bir şekilde yanarak ya da dumandan zehirlenerek öldü; diğerleri intihar etti veya denize atladıktan sonra boğuldu. Yaklaşık saat 17 sularında Aktium Muharebesi bu şekilde alevler içinde bitmişti. Antonius’un gemilerinden yaklaşık 30 - 40 tanesi bu şekilde battıktan sonra, geri kalan gemiler teslim oldu. Antonius tarafında en az 5000 asker hayatını kaybetmişti.

Karada konuşlandırılmış askerler ise, savaşa katılmadan seyirci kalmak zorundaydı. Savaşın sonucu belli olunca, Canidius Crassus ordugâhını savaşmadan terk edip 19 lejyonuyla Makedonya yönünde çekildi. Yedi gün sonra düşmanın ordusu yetiştiğinde lejyonlarının başından ayrıldı. Bu şekilde kumandansız kalan ordu, yapılan iki taraf olumlu barış koşulları üzerine anlaştığında, karşı koymadan teslim oldu. Genel anlamda Aktium Muharebesi Antonius ve Kleopatra’nın belirgin yenilgisiyle sonuçlandı.

Sonuçları

Aktium Muharebesi, Roma iç savaşının sonucunu belirlemişti. Antonius ve Kleopatra İskenderiye’ye çekilmek zorunda kalmıştı. Bir sonraki yılda ise Octavian Korint üzerinden Rakka eyaletine gidip orada Yehuda Kralı Herodes’in desteğini alarak Sina yarımadası üzerinden Mısır’a girdi. Antonius İskenderiye hipodromunda son kez yenildikten sonra MÖ 1 Ağustos 30 tarihinde intihar etti. Kleopatra ise birkaç gün sonra aynı şekilde canına kıydı. Octavian yeni eyaleti ’u kendi mülkü olarak elde edip praefectus Aegypti’nin idaresine verdi. MÖ 27 yılından itibaren, Augustus vasfıyla, geriye bakıldığında ilk Roma İmparatoru olarak sayılmasına izin veren bir konuma sahip olmayı başarmıştı. Octavianus ve Antonius tarafından öne çıkarılan tanrılara dayanarak, bu savaş ayrıca Apollon’un Dionysos’a galibiyeti olarak gösterildi, Roma ile Mısır Kraliçesi arasındaki tarihi rekabete bakıldığında ise, İtalya’nın Mısır’a karşı ya da Batı’nın Doğu’ya karşı galibiyeti olarak algılandı. Sonradan yüklenen bu anlamlar, savaşın meydana geldiği 2 Eylül 31 tarihinde henüz bir önem teşkil etmiyordu. İngiliz tarihçi savaşla ilgili “adi bir aşk macerası“ndan bahsetmektedir. Savaşın Roma İmparatorluğu tarihindeki önemi nedeniyle kahramanlıktan yoksun gidişatı çoğunlukla dile getirilmezdi.

İlgili yayınlar

Joachim Brambach: Kleopatra, München 1996,
John Mackenzie Carter: Die Schlacht bei Aktium. Aufstieg und Triumph des Kaisers Augustus, Wiesbaden 1972,
: Kleopatra, München 2000,
: Kleopatra. Eine Biographie, Bergisch Gladbach 1998,
Johannes Kromayer: Der Feldzug von Actium und der sogenannte Verrath der Cleopatra (Kleine Forschungen zur Geschichte des Zweiten Triumvirats. Teil VII), 34. cilt, 1899
Johannes Kromayer: Antike Schlachtfelder, 4. cilt, Berlin 1924–1931
Johannes Kromayer: Actium: Ein Epilog, 68. cilt, 1933
Dewid Laspe: Actium. Die Anatomie einer Schlacht, 2007
Christoph Schäfer: Kleopatra, Darmstadt 2006,

Kaynakça

^ Piyade ve atlılarla ilgili verilen sayılar muharebenin başladığı m.ö. 31 yılının başı itibarıyla geçerlidir
^ Plutarch, Antonius 68.
^ Cassius Dio 50, 13f.; Plutarch, Antonius 62 vd.; Velleius 2, 84 v.d.
^ Plutarch, Antonius 63, 6f.
^ Plutarch, Antonius 63, 7f.; Cassius Dio 50, 15, 1–3.
^ Plutarch, Antonius 63, 8; 66, 7f. v.d.
^ Plutarch, Antonius 64, 1; 64, 4; Cassius Dio 50, 15, 4; Orosius 6, 19, 5; 6, 19, 9 v.b.
^ Cassius Dio 50, 23, 3; 50, 31, 1f.; krş. Plutarch, Antonius 59, 7f.
^ Plutarch, Antonius 65, 1f.; Velleius 2, 85, 2 v.d.; Savaşın gidişatı ile ilgili ana kaynaklar Cassius Dio (50, 31–35) ve Plutarch'ın (Antonius 65–68) eserleridir.
^ 2, 21, 5; Orosius 6, 19, 8.
^ Cassius Dio s. 50, 23, 2 vd.; 50, 33, 4; Plutarch, Antonius s. 66, 1. 3; ayrıca bkz. M. Clauss, Kleopatra, s. 95; C. Schäfer, Kleopatra, s. 225.
^ Plutarch, Antonius 65, 4; 65, 6; 66, 5; Cassius Dio 50, 31, 4; 50, 33, 1 v. d.
^ Plutarch, Antonius 65, 6–66, 4; Cassius Dio 50, 31, 5–32, 8 v. d.
^ Plutarch, Antonius 66, 5 ve Cassius Dio 50, 33, 1; M. Clauss (Kleopatra, S. 97) ise bu noktada Antonius’un savaşı kaybedeceği açık olduğunu savunmaktadır.
^ Dewid Laspe: “Actium. Bir Deniz Savaşının Anatomisi”.
^ Plutarch, Antonius 66, 5–67, 6; Cassius Dio 55, 33, 1–3; Velleius 2, 85, 3 v. d.
^ Cassius Dio 50, 34 vd..; Plutarch, Antonius 68, 1; Velleius 2, 85, 4 vd. v. d.
^ Plutarch, Antonius 68, 1.
^ Plutarch, Antonius 65, 3; 68, 3–5; Cassius Dio 50, 32, 1; 51, 1, 4 vd.; Velleius 2, 85, 2; 2, 85, 5 vd.
^ Ronald Syme: Die römische Revolution. Klett-Cotta, Stuttgart 2003, s. 307.

[1] Piyade ve atlılarla ilgili verilen sayılar muharebenin başladığı m.ö. 31 yılının başı itibarıyla geçerlidir

[2] Plutarch, Antonius 68.

[3] Cassius Dio 50, 13f.; Plutarch, Antonius 62 vd.; Velleius 2, 84 v.d.

[4] Plutarch, Antonius 63, 6f.

[5] Plutarch, Antonius 63, 7f.; Cassius Dio 50, 15, 1–3.

[6] Plutarch, Antonius 63, 8; 66, 7f. v.d.

[7] Plutarch, Antonius 64, 1; 64, 4; Cassius Dio 50, 15, 4; Orosius 6, 19, 5; 6, 19, 9 v.b.

[8] Cassius Dio 50, 23, 3; 50, 31, 1f.; krş. Plutarch, Antonius 59, 7f.

[9] Plutarch, Antonius 65, 1f.; Velleius 2, 85, 2 v.d.; Savaşın gidişatı ile ilgili ana kaynaklar Cassius Dio (50, 31–35) ve Plutarch'ın (Antonius 65–68) eserleridir.

[10] 2, 21, 5; Orosius 6, 19, 8.

[11] Cassius Dio s. 50, 23, 2 vd.; 50, 33, 4; Plutarch, Antonius s. 66, 1. 3; ayrıca bkz. M. Clauss, Kleopatra, s. 95; C. Schäfer, Kleopatra, s. 225.

[12] Plutarch, Antonius 65, 4; 65, 6; 66, 5; Cassius Dio 50, 31, 4; 50, 33, 1 v. d.

[13] Plutarch, Antonius 65, 6–66, 4; Cassius Dio 50, 31, 5–32, 8 v. d.

[14] Plutarch, Antonius 66, 5 ve Cassius Dio 50, 33, 1; M. Clauss (Kleopatra, S. 97) ise bu noktada Antonius’un savaşı kaybedeceği açık olduğunu savunmaktadır.

[15] Dewid Laspe: “Actium. Bir Deniz Savaşının Anatomisi”.

[16] Plutarch, Antonius 66, 5–67, 6; Cassius Dio 55, 33, 1–3; Velleius 2, 85, 3 v. d.

[17] Cassius Dio 50, 34 vd..; Plutarch, Antonius 68, 1; Velleius 2, 85, 4 vd. v. d.

[18] Plutarch, Antonius 68, 1.

[19] Plutarch, Antonius 65, 3; 68, 3–5; Cassius Dio 50, 32, 1; 51, 1, 4 vd.; Velleius 2, 85, 2; 2, 85, 5 vd.

[20] Ronald Syme: Die römische Revolution. Klett-Cotta, Stuttgart 2003, s. 307.