Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sardis, Manisa'nın Salihli ilçesine bağlı Sart kasabası yakınlarında bulunan ve Lidya (Lydia) devletine başkentlik yapmış antik kent. MÖ 1300'de kurulup MS 1200'de yıkılmıştır. Salihli merkezine 9 km, İzmir'e 82 km uzaklıkta olup, İzmir-Ankara karayolunun iki yanına yayılmıştır.
Sardes | |
 Sardis Antik Kenti | |
| Konum |  Manisa, Salihli |
|---|---|
| Bölge | Lidya |
| Koordinatlar | 38°29′1″K 28°2′32″D / 38.48361°K 28.04222°D |
| Tarihçe | |
| Devir(ler) | Protogeometrik, Geometrik, Arkaik Klasik |
| Kültür(ler) | Roma Dönemi |
| Sit ayrıntıları | |
| İşletme | Manisa Müze Müdürlüğü |
| Kamusal erişim | Açık |
Konumu ve Çevresel Özellikleri
Gediz (Hermos) Ovası'nda, Paktalos (Sart) Çayı Vadisi'nde, Bozdağ (Tmolos) Dağı'nın kuzey eteğindeki bir tepeye ve çevresine kurulmuştur. Akropol kesimi, ovadan 400 m yüksektedir.
Tarihçe
Sardis antik kent Demir çağı'nın izlerini taşımaktadır. Mezopotamya dışındaki en büyük savunma duvarı ile çevrili olduğu düşünülen Antik Kent ve çevresi M.Ö. 1.200-546 yılları arasında hüküm sürmüş Lidya Krallığı’nın başkenti olmuştur. Sardes bilinen tarihe göre paranın ilk basıldığı yerdir. Ayrıca tarihteki ünlü Kral Yolunun başlangıcıdır. Uzun süre değerli taş olarak kullanılmış turuncu kuvars taşının Batı dillerindeki ismi olan "sard" kelimesi, taşın antik çağda çıkarıldığı Sart bölgesinden gelir. Hâlen burada Kuvars taşı ve altın çıkarımı devam etmektedir. Sart'ta tarihte bilinen ilk tiyatro kalıntıları da mevcut olup gün yüzüne çıkarılmaya çalışılmaktadır. Ayrıca Sart'ın yaklaşık 5 km kuzeyinde "Bin Tepeler" ismiyle anılan yaklaşık olarak 85 tane mezardan oluşan Lidya kraliyet mezarlığı bulunmaktadır. Sart kasabasında Batı Anadolu'nun 7 tapınağından biri olan Artemis Tapınağı yer almaktadır. Tarihi kütüphanesi ve kral tahtları hâlen büyük bir oranda sağlam kalmış ve ziyarete açıktır. Burada yer alan tarihî eserlerin çoğunluğu itibarıyla tıpkı aynı yapımıdır orijinalleri Manisa etnografya müzesinde sergilenmektedir. İzmir-Uşak yolu üzerinde bulunması ziyaret için büyük kolaylık sağlar. Sardes antik kentinde bulunan başlıca tarihi yapılar şunlardır:
Antik Sikkeleri
Aslanların doğrudan güneşe bakabileceğine inanıldığından, aslan aynı zamanda güneşin kişileşmesi olarak kabul edilmiştir. Antik çağda aslanlar kralların sembolleri olmuş, kendi alanlarını yönetmiş, kraliyet otoritesinin gücünü ve korumasını kişileştirmiştir. Saf altın ve saf gümüş olarak değerli sikkeleri ilk kullananlar Lidyalılar'dır. Lidya'nın başkenti Sardes'te şehri temsil eden kusursuz bir tasarımla darb edilmiş sikke ön yüzlerde gücü ve erkekliği simgeleyen sıçrayan bir aslan ve doğurganlığı temsil eden bir boğa ile karşı karşıyadır. Yine ön yüzlerde aslan tasvirinin üzerinde güneş sembolü görülmektedir. Sikkeleri Sadyattes ve Alyattes krallarıyla başlamıştır. Pers Kralı I.Darius, Lidya kuşatmasından sonra aslan ve boğa tipi Lidya sikkelerini açıkça Pers kraliyet imajıyla değiştirerek bu antik sikkeye son vermiştir. Büyük Kralın kendisinin şematik temsili, taçlandırılmış elinde bir yay tutarak veya ateş ederek antik sikkeler üzerinde tasvir edilmiştir.
-
![image]()
-
![image]()
-
![image]()
Pers Kralı I.Darius, Lidya kuşatmasından sonra aslan ve boğa tipi Lidya sikkelerini açıkça Pers kraliyet imajıyla değiştirerek bu antik sikkeye son vermiştir. Büyük Kralın kendisinin şematik temsili, taçlandırılmış elinde bir yay tutarak veya ateş ederek tasvir edilmiştir. Ahameniş İmparatorluğu. Sardes antik kentinde darb edilmiş Daric antik sikke. Ön yüzde diz çökmüş koşu duruşunda elma uçlu mızrak ve gergin yay tutan Pers Büyük Kralı,arka tip incuse punch. -
![image]()
Pers Kralı I.Darius, Lidya kuşatmasından sonra aslan ve boğa tipi Lidya sikkelerini açıkça Pers kraliyet imajıyla değiştirerek bu antik sikkeye son vermiştir. Büyük Kralın kendisinin şematik temsili, taçlandırılmış elinde bir yay tutarak veya ateş ederek tasvir edilmiştir. Ahameniş İmparatorluğu. Sardes antik kentinde darb edilmiş Daric antik sikke. Ön yüzde kidaris ve kandy giymiş diz çökmüş koşu duruşunda ok atan Pers Büyük Kralı,arka tip incuse punch.
Yapılar
Artemis Tapınağı
Artemis Tapınağı’nın yapımını ilk defa Lydia Kralı Krezüs, Ana Tanrıça Artimu adına, kum taşından bir sunak olarak başlatmıştır. Bunun ardından M.Ö.330 yılına doğru asıl tapınak yapılmasına girişilmiş, ancak tamamlanamamıştır. Helenistik dönemde beyaz mermerden yapılarak tamamlanan tapınak iki ana bölüme ayrılmıştı. Artemis tapınağı, Helenistik dönemin İon tarzında yapılmış en büyük tapınaklarından biridir. Bir benzeri Efes’tedir. İç bölümdeki kutsal yerlere giriş kısımları karşısında 8 sütun, yan kanatlar boyunca 20 sütun bunuyordu. Doğu yönündeki sütunlar daha iyi korunmuş durumdadır. M.S.17 yılındaki depremde yıkılan tapınağın doğu yönündeki sütunları, Romalılar tarafından tekrar yerlerine konulmuştur. M.S. 312 yılında yaşanılan sel felaketinden sonra tapınak yine Romalılarca, doğu tarafından onarıma alınmıştır.
Akropolis
Güney yandaki Bizans devri duvarının büyük bir kısmı mevcut olan Akropolis, genelde Lidya, Yunan ve Roma devirlerine ait bina kalıntılarıyla yapılmıştır. Ortadaki platformda muhtemelen erken Bizans devrine ait teraslı bir binanın kısımları yer almaktadır. Alt kısımlardaki küçük kovuklar içinde bulunan eski Lidya ve Yunan kapları kalenin ilk defa MÖ. 8. Yüzyılda tahkim edildiğine dair emareleri desteklemektedir. Güney tarafta bulunan ve içine sadece kale duvarı üzerinden girilebilen, iyi muhafaza edilmiş durumda tonozlu bir Bizans yapısı kalenin güney tabyasının bir kısmını teşkil ediyordu. Kral Krezüs’ün etrafını kuşatan Pers muharipleri kaleye bu yandan hücum etmişlerdi. Orta platformdan yaya olarak kuzeye doğru gidilirken, Antiochus III tarafından inşa edilen mermer bir Helenistik devir istihkam tabyasına varılır. Bu kısım ve buna bitişik muhtemelen Pers istihkamlarına ait yeşil küfeki taşından yapılmış kısım 1960 yılında meydana çıkarılmıştır. Akropolis güneyde Bozdağ silsilesine ve kuzeyde geniş Gediz Çay ovasına mükemmel bir görüntü cümbüşü sunar.
Bintepe Mezarlığı
Manisa'nın Antik dönemlerdeki atası diyebileceğimiz ve insanlık tarihine para gibi bir fenomeni kazandırmış Lidya Uygarlığı'na başkentlik yapmış Sardes Antik Kenti yakınlarında büyük olasılıkla kenti yönetmiş krallara ve soylu kesime ait mezarlar bulunur. Mezarların üzerine irili ufaklı ve piramidi andıran yükseltiler inşa edilmiştir. Bu tür mezar karakteristiğine tümülüs adı verilir. Bintepeler'de irili ufaklı 90 tane tümülüs vardır. Bölgedeki en büyük tümülüslerin Krezüs'ün babası Kral Alyattes ile Kral Gyges'e ait olduğu sanılmaktadır. Lidyalılar tarafından İlk Çağ'da, M.Ö. 6. ya da 7. yüzyılda inşa edildiği düşünülen mezarların hemen hepsi İlk Çağ ve Orta Çağ'da tahrip edilmiş ya da yağmalanmış oldukları için içleri boştur. Bölgedeki mezarlar, Akhisar-Salihli karayolunun her iki kenarında görülebilmektedir.
Paktolus Vadisi
Sart Çayı, tarihte Pactola olarak bilinir. Ege Bölgesi'nde Ege Denizi'ne dökülen bir çaydır. Bozdağ'dan doğar, şu an Manisa sınırları içinde bulunan ve Lidya Krallığının başkenti olan Sardes harabelerinden geçerek Gediz Nehri'ne dökülür. Efsaneye göre Frig Krallarından Midas, bu çayda yıkanarak, dokunarak her şeyi altına çevirme yeteneğini kaybetmiştir. Tarihi Sardes kenti, Sard Deresi'nin Bozdağlar'dan parçalayıp taşıdığı altın madeni içermesinden dolayı burada kurulmuştur. Alanda kurulu bulunan Lidya krallığında ani ve yöresel zenginleşme görülmüştür. Kral Krezüs (Karun) hazineleri bu devre aittir. Tarihçi Heredot bu zenginliğin kaynağının akarsuyun taşıdığı çökellerin içinde bulunan altın olduğunu iddia eder.
Araştırma ve Kazı
Sardis'te gerçekleştirilen kazı çalışmaları, 1910-14 yılları arasında H.C. Butler, 1958-76 yılları arasında ise G.M.A. Hanfmann tarafından yürütülmüştür. Kazı çalışmaları 1977 yılından 2007 yılına kadar C.H. Greenewalt başkanlığında sürdürülmüştür. Sardis'teki kazılar 2008 yılından beri N.D. Cahill tarafından yürütülmektedir. 2009 yılından beri kazı çalışmalarımızı akropolisin doğal tepeleri olarak bilinen Byzfort ve Alanyerde yapılmış, 2013 yılında Kültür ve Turizm Bakanlığı arkeolojik kazı ekibinde 49 arkeolog, ekip elemanı ve uzman çalışmıştır. Yapılan çalışmalar neticesinde Lidya yapılarının daha büyük bir kısmını ortaya çıkarılmış, geçmiş yıllarda olduğu gibi daha üst seviyelerde bulunan Helenistik, Roma ve Bizans devirlerine ait kazı ve kayıt çalışmaları arşivlenmiştir. Tepenin kuzey, güney ve orta kısmında üç açma açılmıştır. Güney açmada erken bir Roma yapısı ortaya çıkarılmıştır. M.S. 17’de Sardis’i harabeye çeviren depremden sonra yapılan bu yapıda ocaklı bir oda bulunmaktadır. Diğer odanın duvarlarında boyalı desenler vardır. Birinci odanın toprak zemininde olasılıkla adak grubu olabilecek ilginç objeler bulunmuş. Her birinin içinde iki küçük vazo her birinin içinde tunç çivi, tunç iğne ve diğer sivri uçlu maden objeler ve bir sikke, ayrıca bir tarafından belki de çivi veya iğne ile delinmiş bir yumurta bulunmuştur. Sikkeler Neron Devrine tarihlenmektedir. Birinin arka yüzüne aslan resmi kazılmıştır. Bu buluntular 1913’te Artemis tapınağı kazısında çıkan adaklara oldukça benzemektedir. Diğer odanın zemininin altında benzer bir adak olabilecek küçük bir domuz iskeleti bulunmuştur.
Tabakalanma
Kentte ve çevresinde tabakalanma bazı yerlerde saptanmıştır. Bunların dışında veriler ışığında genel tarihlemeler söz konusudur. MÖ 8. yüzyıldan, Bizans Dönemi'ne kadar yerleşim kalıntıları görülmektedir. MÖ 12-7. yüzyıla dek buluntular bilgi vermese de yerleşim olduğu bilinmektedir. 4. tabaka, MÖ 1000-850 Proto Geometrik Dönem 5. tabaka, MÖ 850 -700 Geometrik Dönem 6. tabaka, MÖ 700-650 Lydia III Dönemi 7. tabaka MÖ 650-600 Lydia II Dönemi 8. tabaka MÖ 600-547 Lydia I Dönemi bu alanda sekiz yerleşim katından beşi Demir Çağı'na aittir.
Buluntular
Mimari
Kalenin dışında kalan aşağı şehir 3.5 km uzunluğunda 20 m kalınlığında bir surla çevrilidir. Günümüze ulaşan yüksekliği 10 m, orijinal yüksekliği olasılıkla 15 m'dir. 100-130 hektarlık alanı kaplayan bu savunma yapısının doğal yapıya uygun inşa edildiği gözlenir. MÖ 7. yüzyılın ikinci yarısında inşa edilen bu sur yapısından önce savunma duvarı yoktur. MÖ 657 yılında Kimmer saldırısına maruz kalan Sardis kazı sonuçları henüz bu tahribi kesinleştiremese de 7. yüzyılın ikinci yarısında sur duvarı inşa edilmiştir. Yüksek taş bedenin üzerine yer yer masif taş blokar ve yer yer kerpiç bloklarla yapılan bu savunma yapısının dışında sıkıştırılmış toprakla yapılmış destek duvarları bulunmaktadır. Bu duvarlar MÖ 6. yüzyılda eklenerek surun kalınlığı ve sağlamlığı arttırılmıştır. MÖ 6. yüzyılın sonunda Pers tahribine uğrayan sur yapısı rektogonal ve poligonal olarak quartz, kum ve yerel kireçtaşıyla yapılmıştır. Savunma duvarının kuzeydoğu eteğinde saptanan kireçtaşından yapılmış anıtsal büyüklükte teraslar bu bölgenin önemli olduğunu göstermektedir. Savunma duvarının üzerinde batıdan kente geçişi sağlayan bir kapı açığa çıkarılmıştır. Özenli işçilik gösteren kapı kireçtaşı ve kumtaşından yapılmıştır. MÖ 7 yüzyılın sonu - MÖ 6. yüzyılın başına tarihlenen kapı Kroisos tarafından MÖ 547'de tahrip edilmiştir. Bu kapıyı kapatıp yeni bir kapı inşa ettirmişlerdir. Kapıya ulaşan farklı yollar MÖ 8. yüzyıla dek erkene gitmesine rağmen bu döneme ait herhangi bir savunma mimarisine rastlanamamıştır. Sur yapısının bir kısmı Heraklid Sülalesi döneminde Kral Meles tarafından yapılmıştır. Çok dik olan kısımlara ise yapılma gereksinimi duyulmamıştır. Kalenin kuzey kesiminde kireçtaşı ve kumtaşından yapılmış MÖ 6 yüzyıla tarihlenen üç adet teras duvarı bulunmaktadır. Dışarıdan bu teraslara ulaşan merdivenlerin olması savunma yapısından ziyade kamusal bir yapıya işaret etmektedir. Teras duvarlarının altında dönemi ve nereye ulaştığı saptanamayan bir tünel vardır. Artemis Tapınağı önündeki meydan ile Paktalos Nehri arasındaki bölüme "Kuzey Paktalos" denir. Bu alandaki en erken buluntu Paktalos Nehri'nin doğu kıyısındaki altın arıtma merkezidir. MÖ 7. yüzyılın sonu - MÖ 6. yüzyılın ilk yarısına tarihlenen alanda taş duvarlardan oluşan üzeri sazlıklarla kapatılmış atölyeler tespit edilmiştir. Bu atölyelerin birinin ortasında aslan protomlarının olduğu bir sunak yer almaktadır. Bu sunak oturmuş aslan heykellerinden yola çıkarak yerel tanrıça Kybele'ye ait olduğu söylenir. Yapı aralarında in situ halde saptanan ocaklar bulunmaktadır. 15–20 cm çapında içi kil ve kemik külüyle sıvalı 200-300 çanaklama (kupelasyon) ocağı ile üfleçler ve körük ağızlıkları ele geçmiştir. Antik kaynaklar MÖ 499 İonia ayaklanmasında tahrip olan bir Kybele tapınağından bahseder. Sinagogun yapımında kullanılan bu tapınağa ait taş bloklar dışında, erken dönem bir tapınak bilgisi yoktur. Artemis kültünün oluşumu ise Ephessos ile olan ilişkilere bağlanır.
Artemis sunağı
Artemis sunağı Paktalos Çayının doğu kıyısında yer almaktadır. Artemis tapınağından önce bu sunağın varlığı bilinir. Tapınaktan önce yapıldığı için Artemis Kültünün aksine tapınağın batı ucunda yer alır. Günümüzdeki görüntüsüne olasılıkla tapınağın yapımı sonucunda genişleme ile ulaşmıştır. Erken dönemde olasılıkla daha küçük ve kireçtaşındandır. Sunak için bilinen en erken tarih Kyros (MÖ 407-400) dönemidir. 21x11 m ölçülerindeki kırmızı kumtaşından yenilenen sunağın merdivenleri batıya yönelik ve dokuz basamaklıdır. Halk tipi evlerde taş temel, kerpiç duvar ve sazlık çatı ile yapılmış mimari gözlenir. Basit planlı genel olarak 8 x3.2 m boyutlarında, tek hücreli ve dikdörtgen planlıdır. Tabanı toprak olan evlere giriş uzun duvarında bir kapı ile sağlanmaktadır. Kiler ve ocağa dair bölümlerin olduğu konutların bazılarında ışık için açıklık bulunmaktadır. MÖ 6. yüzyıldan sonra konutlarda boya bezeme, kabartma ve kaplamalar görülmektedir. Taş temel üzerine kerpiç duvar ve renkli çatı kiremitleriyle yapılan, dış yüzleri zengin bezemeli bu evler zengin sınıfın konut mimarisini oluşturur. Sur duvarının batısında Pers tahribine maruz kalmış iki odalı bir konut bulunmuştur. Kare planlı küçük bir oda ile dikdörtgen planlı daha büyük bir oda arasında üstü açık "L" şeklinde bir avlusu olan yapının kare odaya açılan bir, dikdörtgen odaya açılan iki kapısı bulunmaktadır. Avluda ocak ve pişirme kaplarının olması buranın mutfak olduğunu göstermektedir. Taş temelli yapıyı destekleyen ahşap hatılların varlığı bilinmektedir. Ankara-İzmir karayolunun güneyinde, Sinagogun karşısında, Bronzlar Evi olarak adlandırılan yapı yer almaktadır. Buradan ele geçen hayvan kemikleri üzerinde yapılan incelemeler sonucunda yapı, Lydia krallık dönemi ve Pers dönemine tarihlendirilmiştir.
Çanak Çömlek
Lydia seramiği ticari kaygısı olmayan yerel üretime sahiptir. MÖ 8. yüzyılda Yunan etkisiyle geometrik bezemeli seramikler MÖ 6. yüzyılda Orientalizan etkiden sıyrılıp özgünleştiği görülür. Ördek ve kayık biçimli kaplar özgünleşmenin göstergesidir. Kozmetik ticaretinde simge olan lydion da Sardis buluntuları arasında önemli bir yer tutar. Bikrom, mermer taklidi, damarlı boyama, İonia etkili Fikellura seramik örnekleri Sardis'te ele geçen seramik buluntular arasında yer alır. Birçok merkezde ele geçen Ephessos grubu seramik Sardis üretimi olarak kazılarda ele geçmiştir. Akropolde ele geçen siyah figür tekniğinde yapılmış bir kyliks ve sur duvarının tahribat enkazında bulunan Attika siyah firnisli seramikler, altı adet siyah figür vazosu, Korinth, Doğu Yunan ve Fikellura seramikler tarihlemede yardımcı olan buluntulardır. Akropolde Pers tahribi esnasında yanan yapıda ele geçen pişmiş toprak öğütme taşları, tezgah ağırlıkları, tepsiler ve işlenmiş boncuklar in situ olarak bulunmuştur. Pers tahribi esnasında yanan diğer bir yapıda buluna üzerinde köpek başlı deniz yaratığı olan bir Orientalizan dinos yapıyı tarihlemektedir. Ele geçen bir diğer Orientalizan dinos üzerinde iki bant şeklinde geyikler ve aslanlar betimlenmiştir.
Maden
Sardis'te MÖ 7. yüzyıl sonu - MÖ 6. yüzyıl başına ait hayvan biçimli eserler üreten kemik oymacılık atölyesinin olduğu bilinmektedir. Kazılarda bulunan 50 adet altın küpe ve bunların dökümünde kullanılan taş kalıplar altın işleme endüstrisini göstermektedir. Sur kapısı yakınlarında ele geçen 107 tanesi demir, 29 tanesi bronz olan 136 adet ok uçlarından iki tanesi 10 cm diğerleri ise 3.5 cm uzunluktadır. Tüm ok uçları sap yerleştirme bölümlerine sahiptir. Kapının 130 m güneyinde tahribat enkazının altındaki zeminde bir demir kılıç bulunmuştur. Bu kılıcın 18 m güneyinde aynı zeminde bulunan orak bir grup demir buluntu ile ele geçmiştir. Bu buluntu grubunda dikdörtgen bir süzgeç gibi askeri malzemelerle alakası olmayan buluntuların yanı sıra bir arabanın tekerleklerine ait ispit, çivi ve benzeri buluntular da vardır.
Figürin
MÖ 7. yüzyıla tarihlenen fildişi geyik figürini ya Kimmerlerin saldırıda düşürdüğü orijinal ya da bunun bir kopyası olduğu düşünülür. Pişmiş topraktan kırmızı, siyah boyalarla renklendirilmiş, sakallı, uzun saçlı, yarım olarak ele geçen erkek figürini detayları açısından önemlidir.
Heykel/Kabartma
Sardis'te bulunan mermerden yapılmış, İon düzeninde bir tapınak modeli önünde duran tanrıça Kuvava (Kybele) kabartması MÖ 7. yüzyıla tarihlenmektedir. Sikke: Sikke MÖ 7. yüzyılda ilk kez Sardis'te basılmıştır. Kral Alyattes döneminde (MÖ 610-560) bakla biçimli, basit ve elektrondan yapılan sikkelerin Kroisos (MÖ 560-546) döneminde ölçü birimleriyle ve altın ile gümüşün ayrıştırılmasıyla yapıldığı Altın Arıtma Merkezi buluntularından bilinmektedir. Ön yüzünde ağzı açık aslan başı ile keçi başının olduğu en erken sikke MÖ 6. yüzyıla tarihlenmektedir. Epigrafik Malzeme: MÖ 6. yüzyıldan itibaren var olan Lydce'de yazılı eserler sınırlı sayıda ve geç döneme aittir. Neredeyse tümünün Sardis'ten bulunduğu yazıtlardan Artemis Tapınağı'ndaki (MÖ 4. yüzyıl) Lydce ve Yunancadır. Nannas'tan Artemis'e ithaf yazısı olan bu yazıt MÖ 427'ye ait bir yazıtın Roma Dönemi kopyasıdır. Bu yazıt Pers kültlerini yönetenlerin yerel kültlere katılımını yasaklayan bir düzenlemeden bahsetmektedir.
İnsan Kalıntıları
Sur duvarı üzerinde bulunan 23-25 yaşlarında ve 1.75 m boyunda savunma esnasında öldüğü anlaşılan bir erkek iskeleti bulunmuştur. Burada ele geçen aşırı korozyona uğramış miğferin bu askere ait olduğu düşünülür. Diğer: Altın simli kumaşları ve Pers saraylarındaki dokuma halıları ile Antik Dönem'in önemli tekstil üreticilerindendir. Kazılarda ele geçen tezgah ağırlıklarının yoğunluğu da bunu doğrulamaktadır.
Antik yazarlar
Galeri
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- ^ a b c d e f g h i j k l "Türkiye Arkeolojik Yerleşmeleri - TAY Projesi". 25 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Eylül 2021.
- ^ . Tekin Gün. 9 Ağustos 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ a b c d e TOSUN, Erkan (2019). Paranın Doğduğu Yer: Sardes Antik Kenti. sardes/anadolu edu. ss. 26,27,28. 25 Eylül 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 25 Eylül 2021.
- ^ a b c CAHILL, Nicholas (2013). Sardeis, 2013. academia edu. ss. 413,414. 6 Mart 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 6 Mart 2022.
- ^ Nicholas CAHILL, University of Wisconsin, Madison/USA. e-mail:ndcahill@wise.edu
Dış bağlantılar
- Sart Amerikan Hafriyat Heyeti8 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . İngilizce ve Türkçe
- Yazi2402/sardes-antik-kentsalihli--manisa 9 Ağustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Makale.Tekin Gün
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Sardis Manisa nin Salihli ilcesine bagli Sart kasabasi yakinlarinda bulunan ve Lidya Lydia devletine baskentlik yapmis antik kent MO 1300 de kurulup MS 1200 de yikilmistir Salihli merkezine 9 km Izmir e 82 km uzaklikta olup Izmir Ankara karayolunun iki yanina yayilmistir SardisSardesSardis Antik KentiKonumManisa SalihliBolgeLidyaKoordinatlar38 29 1 K 28 2 32 D 38 48361 K 28 04222 D 38 48361 28 04222TarihceDevir ler Protogeometrik Geometrik Arkaik KlasikKultur ler Roma DonemiSit ayrintilariIsletmeManisa Muze MudurluguKamusal erisimAcikSardeis Sinagogu MS 3 yuzyil sonlari Sardeis Lidya TurkiyeKonumu ve Cevresel OzellikleriGediz Hermos Ovasi nda Paktalos Sart Cayi Vadisi nde Bozdag Tmolos Dagi nin kuzey etegindeki bir tepeye ve cevresine kurulmustur Akropol kesimi ovadan 400 m yuksektedir TarihceSardis antik kent Demir cagi nin izlerini tasimaktadir Mezopotamya disindaki en buyuk savunma duvari ile cevrili oldugu dusunulen Antik Kent ve cevresi M O 1 200 546 yillari arasinda hukum surmus Lidya Kralligi nin baskenti olmustur Sardes bilinen tarihe gore paranin ilk basildigi yerdir Ayrica tarihteki unlu Kral Yolunun baslangicidir Uzun sure degerli tas olarak kullanilmis turuncu kuvars tasinin Bati dillerindeki ismi olan sard kelimesi tasin antik cagda cikarildigi Sart bolgesinden gelir Halen burada Kuvars tasi ve altin cikarimi devam etmektedir Sart ta tarihte bilinen ilk tiyatro kalintilari da mevcut olup gun yuzune cikarilmaya calisilmaktadir Ayrica Sart in yaklasik 5 km kuzeyinde Bin Tepeler ismiyle anilan yaklasik olarak 85 tane mezardan olusan Lidya kraliyet mezarligi bulunmaktadir Sart kasabasinda Bati Anadolu nun 7 tapinagindan biri olan Artemis Tapinagi yer almaktadir Tarihi kutuphanesi ve kral tahtlari halen buyuk bir oranda saglam kalmis ve ziyarete aciktir Burada yer alan tarihi eserlerin cogunlugu itibariyla tipki ayni yapimidir orijinalleri Manisa etnografya muzesinde sergilenmektedir Izmir Usak yolu uzerinde bulunmasi ziyaret icin buyuk kolaylik saglar Sardes antik kentinde bulunan baslica tarihi yapilar sunlardir Akropol Gymnasium Sinagog Artemiz Tapinagi Hamam Mahkeme Binasi Evler Mezarlar BintepeAntik SikkeleriAslanlarin dogrudan gunese bakabilecegine inanildigindan aslan ayni zamanda gunesin kisilesmesi olarak kabul edilmistir Antik cagda aslanlar krallarin sembolleri olmus kendi alanlarini yonetmis kraliyet otoritesinin gucunu ve korumasini kisilestirmistir Saf altin ve saf gumus olarak degerli sikkeleri ilk kullananlar Lidyalilar dir Lidya nin baskenti Sardes te sehri temsil eden kusursuz bir tasarimla darb edilmis sikke on yuzlerde gucu ve erkekligi simgeleyen sicrayan bir aslan ve dogurganligi temsil eden bir boga ile karsi karsiyadir Yine on yuzlerde aslan tasvirinin uzerinde gunes sembolu gorulmektedir Sikkeleri Sadyattes ve Alyattes krallariyla baslamistir Pers Krali I Darius Lidya kusatmasindan sonra aslan ve boga tipi Lidya sikkelerini acikca Pers kraliyet imajiyla degistirerek bu antik sikkeye son vermistir Buyuk Kralin kendisinin sematik temsili taclandirilmis elinde bir yay tutarak veya ates ederek antik sikkeler uzerinde tasvir edilmistir Lidya Kralligi Sardes antik kentinde darb edilmis Stater sikke On yuzde aslan ve boganin karsi karsiya kalan on kisimlari arka tip iki incuse squares Lydia Kralligi Sardes antik kentinde darb edilmis EL Trite 1 3 Stater sikke On yuzde kukreyen aslan basi ustte yedi isinla gunes patlamasi tasvirisi arka tip iki incuse squares Pers Krali I Darius Lidya kusatmasindan sonra aslan ve boga tipi Lidya sikkelerini acikca Pers kraliyet imajiyla degistirerek bu antik sikkeye son vermistir Buyuk Kralin kendisinin sematik temsili taclandirilmis elinde bir yay tutarak veya ates ederek tasvir edilmistir Ahamenis Imparatorlugu Sardes antik kentinde darb edilmis Daric antik sikke On yuzde diz cokmus kosu durusunda elma uclu mizrak ve gergin yay tutan Pers Buyuk Krali arka tip incuse punch Pers Krali I Darius Lidya kusatmasindan sonra aslan ve boga tipi Lidya sikkelerini acikca Pers kraliyet imajiyla degistirerek bu antik sikkeye son vermistir Buyuk Kralin kendisinin sematik temsili taclandirilmis elinde bir yay tutarak veya ates ederek tasvir edilmistir Ahamenis Imparatorlugu Sardes antik kentinde darb edilmis Daric antik sikke On yuzde kidaris ve kandy giymis diz cokmus kosu durusunda ok atan Pers Buyuk Krali arka tip incuse punch YapilarArtemis Tapinagi Artemis Tapinagi nin yapimini ilk defa Lydia Krali Krezus Ana Tanrica Artimu adina kum tasindan bir sunak olarak baslatmistir Bunun ardindan M O 330 yilina dogru asil tapinak yapilmasina girisilmis ancak tamamlanamamistir Helenistik donemde beyaz mermerden yapilarak tamamlanan tapinak iki ana bolume ayrilmisti Artemis tapinagi Helenistik donemin Ion tarzinda yapilmis en buyuk tapinaklarindan biridir Bir benzeri Efes tedir Ic bolumdeki kutsal yerlere giris kisimlari karsisinda 8 sutun yan kanatlar boyunca 20 sutun bunuyordu Dogu yonundeki sutunlar daha iyi korunmus durumdadir M S 17 yilindaki depremde yikilan tapinagin dogu yonundeki sutunlari Romalilar tarafindan tekrar yerlerine konulmustur M S 312 yilinda yasanilan sel felaketinden sonra tapinak yine Romalilarca dogu tarafindan onarima alinmistir Akropolis Guney yandaki Bizans devri duvarinin buyuk bir kismi mevcut olan Akropolis genelde Lidya Yunan ve Roma devirlerine ait bina kalintilariyla yapilmistir Ortadaki platformda muhtemelen erken Bizans devrine ait terasli bir binanin kisimlari yer almaktadir Alt kisimlardaki kucuk kovuklar icinde bulunan eski Lidya ve Yunan kaplari kalenin ilk defa MO 8 Yuzyilda tahkim edildigine dair emareleri desteklemektedir Guney tarafta bulunan ve icine sadece kale duvari uzerinden girilebilen iyi muhafaza edilmis durumda tonozlu bir Bizans yapisi kalenin guney tabyasinin bir kismini teskil ediyordu Kral Krezus un etrafini kusatan Pers muharipleri kaleye bu yandan hucum etmislerdi Orta platformdan yaya olarak kuzeye dogru gidilirken Antiochus III tarafindan insa edilen mermer bir Helenistik devir istihkam tabyasina varilir Bu kisim ve buna bitisik muhtemelen Pers istihkamlarina ait yesil kufeki tasindan yapilmis kisim 1960 yilinda meydana cikarilmistir Akropolis guneyde Bozdag silsilesine ve kuzeyde genis Gediz Cay ovasina mukemmel bir goruntu cumbusu sunar Bintepe Mezarligi Manisa nin Antik donemlerdeki atasi diyebilecegimiz ve insanlik tarihine para gibi bir fenomeni kazandirmis Lidya Uygarligi na baskentlik yapmis Sardes Antik Kenti yakinlarinda buyuk olasilikla kenti yonetmis krallara ve soylu kesime ait mezarlar bulunur Mezarlarin uzerine irili ufakli ve piramidi andiran yukseltiler insa edilmistir Bu tur mezar karakteristigine tumulus adi verilir Bintepeler de irili ufakli 90 tane tumulus vardir Bolgedeki en buyuk tumuluslerin Krezus un babasi Kral Alyattes ile Kral Gyges e ait oldugu sanilmaktadir Lidyalilar tarafindan Ilk Cag da M O 6 ya da 7 yuzyilda insa edildigi dusunulen mezarlarin hemen hepsi Ilk Cag ve Orta Cag da tahrip edilmis ya da yagmalanmis olduklari icin icleri bostur Bolgedeki mezarlar Akhisar Salihli karayolunun her iki kenarinda gorulebilmektedir Paktolus Vadisi Sart Cayi tarihte Pactola olarak bilinir Ege Bolgesi nde Ege Denizi ne dokulen bir caydir Bozdag dan dogar su an Manisa sinirlari icinde bulunan ve Lidya Kralliginin baskenti olan Sardes harabelerinden gecerek Gediz Nehri ne dokulur Efsaneye gore Frig Krallarindan Midas bu cayda yikanarak dokunarak her seyi altina cevirme yetenegini kaybetmistir Tarihi Sardes kenti Sard Deresi nin Bozdaglar dan parcalayip tasidigi altin madeni icermesinden dolayi burada kurulmustur Alanda kurulu bulunan Lidya kralliginda ani ve yoresel zenginlesme gorulmustur Kral Krezus Karun hazineleri bu devre aittir Tarihci Heredot bu zenginligin kaynaginin akarsuyun tasidigi cokellerin icinde bulunan altin oldugunu iddia eder Arastirma ve KaziSardis te gerceklestirilen kazi calismalari 1910 14 yillari arasinda H C Butler 1958 76 yillari arasinda ise G M A Hanfmann tarafindan yurutulmustur Kazi calismalari 1977 yilindan 2007 yilina kadar C H Greenewalt baskanliginda surdurulmustur Sardis teki kazilar 2008 yilindan beri N D Cahill tarafindan yurutulmektedir 2009 yilindan beri kazi calismalarimizi akropolisin dogal tepeleri olarak bilinen Byzfort ve Alanyerde yapilmis 2013 yilinda Kultur ve Turizm Bakanligi arkeolojik kazi ekibinde 49 arkeolog ekip elemani ve uzman calismistir Yapilan calismalar neticesinde Lidya yapilarinin daha buyuk bir kismini ortaya cikarilmis gecmis yillarda oldugu gibi daha ust seviyelerde bulunan Helenistik Roma ve Bizans devirlerine ait kazi ve kayit calismalari arsivlenmistir Tepenin kuzey guney ve orta kisminda uc acma acilmistir Guney acmada erken bir Roma yapisi ortaya cikarilmistir M S 17 de Sardis i harabeye ceviren depremden sonra yapilan bu yapida ocakli bir oda bulunmaktadir Diger odanin duvarlarinda boyali desenler vardir Birinci odanin toprak zemininde olasilikla adak grubu olabilecek ilginc objeler bulunmus Her birinin icinde iki kucuk vazo her birinin icinde tunc civi tunc igne ve diger sivri uclu maden objeler ve bir sikke ayrica bir tarafindan belki de civi veya igne ile delinmis bir yumurta bulunmustur Sikkeler Neron Devrine tarihlenmektedir Birinin arka yuzune aslan resmi kazilmistir Bu buluntular 1913 te Artemis tapinagi kazisinda cikan adaklara oldukca benzemektedir Diger odanin zemininin altinda benzer bir adak olabilecek kucuk bir domuz iskeleti bulunmustur TabakalanmaKentte ve cevresinde tabakalanma bazi yerlerde saptanmistir Bunlarin disinda veriler isiginda genel tarihlemeler soz konusudur MO 8 yuzyildan Bizans Donemi ne kadar yerlesim kalintilari gorulmektedir MO 12 7 yuzyila dek buluntular bilgi vermese de yerlesim oldugu bilinmektedir 4 tabaka MO 1000 850 Proto Geometrik Donem 5 tabaka MO 850 700 Geometrik Donem 6 tabaka MO 700 650 Lydia III Donemi 7 tabaka MO 650 600 Lydia II Donemi 8 tabaka MO 600 547 Lydia I Donemi bu alanda sekiz yerlesim katindan besi Demir Cagi na aittir BuluntularMimari Kalenin disinda kalan asagi sehir 3 5 km uzunlugunda 20 m kalinliginda bir surla cevrilidir Gunumuze ulasan yuksekligi 10 m orijinal yuksekligi olasilikla 15 m dir 100 130 hektarlik alani kaplayan bu savunma yapisinin dogal yapiya uygun insa edildigi gozlenir MO 7 yuzyilin ikinci yarisinda insa edilen bu sur yapisindan once savunma duvari yoktur MO 657 yilinda Kimmer saldirisina maruz kalan Sardis kazi sonuclari henuz bu tahribi kesinlestiremese de 7 yuzyilin ikinci yarisinda sur duvari insa edilmistir Yuksek tas bedenin uzerine yer yer masif tas blokar ve yer yer kerpic bloklarla yapilan bu savunma yapisinin disinda sikistirilmis toprakla yapilmis destek duvarlari bulunmaktadir Bu duvarlar MO 6 yuzyilda eklenerek surun kalinligi ve saglamligi arttirilmistir MO 6 yuzyilin sonunda Pers tahribine ugrayan sur yapisi rektogonal ve poligonal olarak quartz kum ve yerel kirectasiyla yapilmistir Savunma duvarinin kuzeydogu eteginde saptanan kirectasindan yapilmis anitsal buyuklukte teraslar bu bolgenin onemli oldugunu gostermektedir Savunma duvarinin uzerinde batidan kente gecisi saglayan bir kapi aciga cikarilmistir Ozenli iscilik gosteren kapi kirectasi ve kumtasindan yapilmistir MO 7 yuzyilin sonu MO 6 yuzyilin basina tarihlenen kapi Kroisos tarafindan MO 547 de tahrip edilmistir Bu kapiyi kapatip yeni bir kapi insa ettirmislerdir Kapiya ulasan farkli yollar MO 8 yuzyila dek erkene gitmesine ragmen bu doneme ait herhangi bir savunma mimarisine rastlanamamistir Sur yapisinin bir kismi Heraklid Sulalesi doneminde Kral Meles tarafindan yapilmistir Cok dik olan kisimlara ise yapilma gereksinimi duyulmamistir Kalenin kuzey kesiminde kirectasi ve kumtasindan yapilmis MO 6 yuzyila tarihlenen uc adet teras duvari bulunmaktadir Disaridan bu teraslara ulasan merdivenlerin olmasi savunma yapisindan ziyade kamusal bir yapiya isaret etmektedir Teras duvarlarinin altinda donemi ve nereye ulastigi saptanamayan bir tunel vardir Artemis Tapinagi onundeki meydan ile Paktalos Nehri arasindaki bolume Kuzey Paktalos denir Bu alandaki en erken buluntu Paktalos Nehri nin dogu kiyisindaki altin aritma merkezidir MO 7 yuzyilin sonu MO 6 yuzyilin ilk yarisina tarihlenen alanda tas duvarlardan olusan uzeri sazliklarla kapatilmis atolyeler tespit edilmistir Bu atolyelerin birinin ortasinda aslan protomlarinin oldugu bir sunak yer almaktadir Bu sunak oturmus aslan heykellerinden yola cikarak yerel tanrica Kybele ye ait oldugu soylenir Yapi aralarinda in situ halde saptanan ocaklar bulunmaktadir 15 20 cm capinda ici kil ve kemik kuluyle sivali 200 300 canaklama kupelasyon ocagi ile uflecler ve koruk agizliklari ele gecmistir Antik kaynaklar MO 499 Ionia ayaklanmasinda tahrip olan bir Kybele tapinagindan bahseder Sinagogun yapiminda kullanilan bu tapinaga ait tas bloklar disinda erken donem bir tapinak bilgisi yoktur Artemis kultunun olusumu ise Ephessos ile olan iliskilere baglanir Artemis sunagi Artemis sunagi Paktalos Cayinin dogu kiyisinda yer almaktadir Artemis tapinagindan once bu sunagin varligi bilinir Tapinaktan once yapildigi icin Artemis Kultunun aksine tapinagin bati ucunda yer alir Gunumuzdeki goruntusune olasilikla tapinagin yapimi sonucunda genisleme ile ulasmistir Erken donemde olasilikla daha kucuk ve kirectasindandir Sunak icin bilinen en erken tarih Kyros MO 407 400 donemidir 21x11 m olculerindeki kirmizi kumtasindan yenilenen sunagin merdivenleri batiya yonelik ve dokuz basamaklidir Halk tipi evlerde tas temel kerpic duvar ve sazlik cati ile yapilmis mimari gozlenir Basit planli genel olarak 8 x3 2 m boyutlarinda tek hucreli ve dikdortgen planlidir Tabani toprak olan evlere giris uzun duvarinda bir kapi ile saglanmaktadir Kiler ve ocaga dair bolumlerin oldugu konutlarin bazilarinda isik icin aciklik bulunmaktadir MO 6 yuzyildan sonra konutlarda boya bezeme kabartma ve kaplamalar gorulmektedir Tas temel uzerine kerpic duvar ve renkli cati kiremitleriyle yapilan dis yuzleri zengin bezemeli bu evler zengin sinifin konut mimarisini olusturur Sur duvarinin batisinda Pers tahribine maruz kalmis iki odali bir konut bulunmustur Kare planli kucuk bir oda ile dikdortgen planli daha buyuk bir oda arasinda ustu acik L seklinde bir avlusu olan yapinin kare odaya acilan bir dikdortgen odaya acilan iki kapisi bulunmaktadir Avluda ocak ve pisirme kaplarinin olmasi buranin mutfak oldugunu gostermektedir Tas temelli yapiyi destekleyen ahsap hatillarin varligi bilinmektedir Ankara Izmir karayolunun guneyinde Sinagogun karsisinda Bronzlar Evi olarak adlandirilan yapi yer almaktadir Buradan ele gecen hayvan kemikleri uzerinde yapilan incelemeler sonucunda yapi Lydia krallik donemi ve Pers donemine tarihlendirilmistir Canak Comlek Lydia seramigi ticari kaygisi olmayan yerel uretime sahiptir MO 8 yuzyilda Yunan etkisiyle geometrik bezemeli seramikler MO 6 yuzyilda Orientalizan etkiden siyrilip ozgunlestigi gorulur Ordek ve kayik bicimli kaplar ozgunlesmenin gostergesidir Kozmetik ticaretinde simge olan lydion da Sardis buluntulari arasinda onemli bir yer tutar Bikrom mermer taklidi damarli boyama Ionia etkili Fikellura seramik ornekleri Sardis te ele gecen seramik buluntular arasinda yer alir Bircok merkezde ele gecen Ephessos grubu seramik Sardis uretimi olarak kazilarda ele gecmistir Akropolde ele gecen siyah figur tekniginde yapilmis bir kyliks ve sur duvarinin tahribat enkazinda bulunan Attika siyah firnisli seramikler alti adet siyah figur vazosu Korinth Dogu Yunan ve Fikellura seramikler tarihlemede yardimci olan buluntulardir Akropolde Pers tahribi esnasinda yanan yapida ele gecen pismis toprak ogutme taslari tezgah agirliklari tepsiler ve islenmis boncuklar in situ olarak bulunmustur Pers tahribi esnasinda yanan diger bir yapida buluna uzerinde kopek basli deniz yaratigi olan bir Orientalizan dinos yapiyi tarihlemektedir Ele gecen bir diger Orientalizan dinos uzerinde iki bant seklinde geyikler ve aslanlar betimlenmistir Maden Sardis te MO 7 yuzyil sonu MO 6 yuzyil basina ait hayvan bicimli eserler ureten kemik oymacilik atolyesinin oldugu bilinmektedir Kazilarda bulunan 50 adet altin kupe ve bunlarin dokumunde kullanilan tas kaliplar altin isleme endustrisini gostermektedir Sur kapisi yakinlarinda ele gecen 107 tanesi demir 29 tanesi bronz olan 136 adet ok uclarindan iki tanesi 10 cm digerleri ise 3 5 cm uzunluktadir Tum ok uclari sap yerlestirme bolumlerine sahiptir Kapinin 130 m guneyinde tahribat enkazinin altindaki zeminde bir demir kilic bulunmustur Bu kilicin 18 m guneyinde ayni zeminde bulunan orak bir grup demir buluntu ile ele gecmistir Bu buluntu grubunda dikdortgen bir suzgec gibi askeri malzemelerle alakasi olmayan buluntularin yani sira bir arabanin tekerleklerine ait ispit civi ve benzeri buluntular da vardir Figurin MO 7 yuzyila tarihlenen fildisi geyik figurini ya Kimmerlerin saldirida dusurdugu orijinal ya da bunun bir kopyasi oldugu dusunulur Pismis topraktan kirmizi siyah boyalarla renklendirilmis sakalli uzun sacli yarim olarak ele gecen erkek figurini detaylari acisindan onemlidir Heykel Kabartma Sardis te bulunan mermerden yapilmis Ion duzeninde bir tapinak modeli onunde duran tanrica Kuvava Kybele kabartmasi MO 7 yuzyila tarihlenmektedir Sikke Sikke MO 7 yuzyilda ilk kez Sardis te basilmistir Kral Alyattes doneminde MO 610 560 bakla bicimli basit ve elektrondan yapilan sikkelerin Kroisos MO 560 546 doneminde olcu birimleriyle ve altin ile gumusun ayristirilmasiyla yapildigi Altin Aritma Merkezi buluntularindan bilinmektedir On yuzunde agzi acik aslan basi ile keci basinin oldugu en erken sikke MO 6 yuzyila tarihlenmektedir Epigrafik Malzeme MO 6 yuzyildan itibaren var olan Lydce de yazili eserler sinirli sayida ve gec doneme aittir Neredeyse tumunun Sardis ten bulundugu yazitlardan Artemis Tapinagi ndaki MO 4 yuzyil Lydce ve Yunancadir Nannas tan Artemis e ithaf yazisi olan bu yazit MO 427 ye ait bir yazitin Roma Donemi kopyasidir Bu yazit Pers kultlerini yonetenlerin yerel kultlere katilimini yasaklayan bir duzenlemeden bahsetmektedir Insan Kalintilari Sur duvari uzerinde bulunan 23 25 yaslarinda ve 1 75 m boyunda savunma esnasinda oldugu anlasilan bir erkek iskeleti bulunmustur Burada ele gecen asiri korozyona ugramis migferin bu askere ait oldugu dusunulur Diger Altin simli kumaslari ve Pers saraylarindaki dokuma halilari ile Antik Donem in onemli tekstil ureticilerindendir Kazilarda ele gecen tezgah agirliklarinin yogunlugu da bunu dogrulamaktadir Antik yazarlar HerodotosGaleriAyrica bakinizAhlatli Tepecik HoyuguKaynakca a b c d e f g h i j k l Turkiye Arkeolojik Yerlesmeleri TAY Projesi 25 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 25 Eylul 2021 Tekin Gun 9 Agustos 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi a b c d e TOSUN Erkan 2019 Paranin Dogdugu Yer Sardes Antik Kenti sardes anadolu edu ss 26 27 28 25 Eylul 2021 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 25 Eylul 2021 a b c CAHILL Nicholas 2013 Sardeis 2013 academia edu ss 413 414 6 Mart 2022 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 6 Mart 2022 Nicholas CAHILL University of Wisconsin Madison USA e mail ndcahill wise eduDis baglantilarSart Amerikan Hafriyat Heyeti8 Agustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ingilizce ve Turkce Yazi2402 sardes antik kentsalihli manisa 9 Agustos 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde Makale Tekin Gun