Fırtına ingilizce özgün adı The Tempest William Shakespeare in beş perdeden oluşan trajik komik hatta fantastik o

Fırtına, (İngilizce özgün adı: The Tempest) William Shakespeare'in beş perdeden oluşan, trajik-komik hatta fantastik, oyunlarından biridir. Genellikle 1610 ya da 1611'de yazıldığı varsayılmaktadır ama bazı otoritelere göre daha önce yazılmıştır. Shakespeare'in başka yazarlarla işbirliği yapmadan, tek kendisinin yazmış olduğu son tiyatro eseridir. Türü konusunda kesin bir anlaşma yoktur. İlk 1623de yayınlanmasında, Birinci Folyo edisyonunda, komedi olarak adlandırılmıştır ama çağımızda birçok modern otorite tarafından romans olarak sınıflandırılmaktadır. 1642de Cromwell'in devrim idaresi tarafından İngiliz tiyatrolarının kapatılmasına kadar pek az dikkat çekmiştir. Kraliyet idaresinin Restorasyonu ile tiyatrolar tekrar açıldıkları zaman çok ilgi görmüş ve popüler olarak sahnelerde birçok defa tekrarlanmıştır; ama bu oyunlarda çok defa orijinal metin değil değiştirilmiş telif metinler kullanılmıştır. Ondokuzuncu yüzyıl ortalarında tiyatrolar orijinal metinleri kullanmaya başlanmışlardır. Yirminci yüzyılda kritikler ve edebiyat bilimcileri tarafından çok köklü bir yeniden değerlendirmeden geçirilmiştir ve çağımızda Fırtına Shakespeare'in en önemli eserlerinden biri olarak kabul edilmektedir.

Fırtına The Tempest
The Tempest
Prospero ve Ariel Ressam: William Hamilton
Yazar	William Shakespeare
İlk gösterim	1611
Ülke	İngiltere
Orijinal dil	İngilizce
Tür	Trajedi-komik
Zaman ve mekân	Akdeniz'de bir ada

*The Tempest* 1623de yayınlanan Birinci Folyo için baş sayfa

Oyunun mekânı eski Milano Dükası olan sihirbaz Prospero ve kızı Miranda'nın yaşadığı bir sihirli adadır. Prospero bu adada tahtını elinden alan kardeşi Antonio ve Napoli Kralı Alonso yüzünden 12 yıldır bulunmaktadır. Bu adayı bir ağaçta hapisten kurtardığı (hava ve rüzgarı kontrol edebilen pozitif güçlü) Ariel adlı bir hava perisi ve onun vahşi şekilsiz sakat (toprak, şiddet ve ölümü simgeleyen) oğlu Kaliban ile paylaşmaktadırlar. Prospero onlardan sihir ve adada nasıl yaşayabileceğini öğrenmiş; ama her ikisini de kendine bağımlı yapmıştır. Prospero sihir kullanarak Napoli Kralı'nı ve kardeşi Milano Dükasını ve bir sıra değişik Karakteri bir deniz yolculuğunda olduklarını öğrenmiş ve çıkarttığı bir fırtına dolayısıyla adasına getirmiştir. Oyunun çeşitli olayları Prospero'nun adasında geçmektedir. Sonunda Prospero'nun hava perisi olan Ariel'in çabalarıyla, herkes işledikleri suçları için yaptıkları hataları kabullenip bu hareketleri için pişmanlık duyarlar. Prospero, Napoli Kralı ve kardeşi Antonio ile uzlaşır; kızı Miranda'yı Napoli Kralı'nın oğlu Ferdinand ile evlendirir; Ariel ve Kaliban'ın bağımsızlıklarını sağlar; sihirbazlığı ve sihirle uğraşmayı bırakarak Milano Dükası olarak geri İtalya'ya geri döner.

*Ferdinand* ve *Miranda* (V. Perde) Ressam: (1870-1923).

Yazılma kaynağı, zamanı ve sahnede ilk oyun

Fırtına genel yazılma akımı tek bir kaynağa bağlı olmayan Shakespeare'in oyunları arasında nadir bulunan bir oyundur. Oyun birçok kaynakta bulunan olaylardan meydana gelmiş bir bileşim şeklindedir.

Shakespeare otoriteleri fırtına ve fırtınadan batan bir gemi konusunda oyunda bulunan betimleme, açıklama ve söz oyunlarının 1609'da Virjinya'ya gitmekte olan Sea Venture adlı geminin Bermuda adaları açıklarında kazaya uğrayıp ve batmasını kendi gözleri ile gören 'in hazırladığı yazılı rapora bağlamaktadırlar. Bu rapor 1610'da yazılmış; el yazısı ile çoğaltılmış kopyaları birçok kişi tarafından görülmüş ve 1625'te basılmıştır. Bu el yazı kopyalarının birinin Shakespeare'in eline geçip Fırtına oyununa kaynak olduğuna ekseriyetle bir inanış bulunmaktadır. Diğer fırtına ve gemi kazası hakkında yazıların da etkileri olabileceğini belirten kriterler de bulunmaktadır.

Oyunun genel şekli klasik İtalyan commedia dell'arte oyunlarına dayanmaktadır. Bu oyunlarda bazen bir sihirbaz ve kızı, doğasal olmayan hizmetkarlar ve diğer kaba saba köylü karakterler bulunmaktaydı. Komediya'da çok kere Fırtına'daki Stefano ve Trinculo'ya çok benzeyen (daha önce "" adlı) sonradan "Arlecchino" adı verilen bir soytarı karakter ve ortağı ""; Kaliban'a karşıt olan "" adlı seks azgını kambur bir Napolili adam; Miranda ve Prospero'ya karşıt olan zeki ve güzel "Isabella" ve ona iyi bir koca bulmaya gayret eden zengin fakat devamlı her işe karışan baba "" bulunmaktaydı.

Buna ek olarak Gonzalo'nun konuşmalarından biri Fransız yazarı Montaigne'in insan yiyen Karaipli Kızılderilileri övmek için yazdığı "Yamyamlar Hakkında" adlı denemeden alınmıştır. Prospero'nun sihir kullanma kudretinden vazgeçmek için yaptığı bir konuşma ise kelime kelimesine Romalı şair Ovidin Metamorfozlar adlı klasik şiir kitabında Medea ağzından verilen bir konuşmada yer almaktadır.

Karakterler

Prospero: Milano Dükası - baş kahraman.
Miranda: Prospero'nın kızı (Latince "Miranda" harika demek olduğu için çok kere "Harika" olarak da adlandırılır.)
Ariel: Bir hava perisi.
Kaliban: Şekilsiz sakat Prospero'nun kölesi ve Sikoraks'in oğlu. Adanın yasal sahibi.
Alonso: Napoli Kralı.
Sebastian, Alonso'nun erkek kardeşi.
Antonio: Prospero'un erkek kardeşi, Milano Düka'lığına gasp etmiştir.
Ferdinand; Alonso'un oğlu.
Gonzalo: Prospero ve Miranda sürgüne gönderilmeden Prospero'ya yiyecek, su ve kitap veren yaşlı ve iyiyi görebilen bir devlet danışmanı.
Adrian ve Francisco: Asılzadeler.
Trinkulo: Bir soytarı.
Stefano: Bir sarhoş kahya.
Iris, Ceres ve Juno: Mitolojik periler.
Sikoraks: Cadı kadın ve Kaliban'in annesi (Oyun başlamadan önce ölmüş olduğu bildirilip sadece ismi geçer)

Konu özeti

Milano'nun yasal dükü olan sihirbaz Prospero, kıskanç kardeşi Antonio tarafından, Napoli Kralı Alonso yardımı ile tahttan indirilmiş ve üç yaşında kızı ile birlikte bir ufak tekneye bindirilerek denize bırakılmaya mahkûm edilmişlerdi. Prospero gizlice 'nun yardımına sığınarak kendilerine verilen küçük ve köhne tekneyi daha deniz seyahatine uygun bir gemi ile değiştirmesini sağlamıştı. Bu yeni tekne yaşamaya yeter miktarda su ve yiyecek ile tedarik edilmişti; tekne kazaya uğraması halinde kullanılabilecek emniyet cihazları ile donatılmıştı ve bunların yanında çok ayrıntılı konuları kapsayan çok sayıda kitap ihtiva eden bir kütüphane taşıyordu. Prospero ve kızı böylelikle ana deniz yolları dışında bulunan bir adaya çıkıp orada yerleşmişler ve 12 yıl boyunca bir adada yaşamak zorunda kalmışlardı.

**Miranda** Ressam:John William Waterhouse

Prospero büyük şahsi çabalar ile gemide bulunan kütüphanedeki ayrıntılı kitapları okuyarak sihirbazlık gücünü geliştirmişti. Adada bir ağaç içinde hapis olan ve Prospero tarafından bu hapisten kurtarılan bir havasal ruh olan Ariel de pek isteksiz olmasına Prospero'nun sihirbazlık öğrenme çabalarına yardım sağlamıştır. Ariel bu hapse bu adaya önceden sürgüne yollanan Cezayirli cadı kadın olan Sycorax tarafından konulmuştu ve Sycorax Prospero ve Miranda adaya gelmeden önce ölmüş bulunuyordu. Ariel kendisini kurtardığı için Prospero'ya minnet borcu ile bağlı kalmaktaydı. Prospero Ariel'i kendisine bu borçtan kurtarmaya vaddetmekle beraber bu vaadini gerçekleştirmeyi devamlı olarak daha ileride bir tarihe geciktirmekteydi.

Adada bulunan Prospero ve Miranda gelmeden önce tek diğer ruhsal olmayan varlık Sycorax'in oğlu olan ve bir canavar gibi özürlü ve kötürüm . Prospero adaya çıktıktan sonra Kaliban'ı benimsemiş ve kızı Miranda'yla birlikte ona dillerini ve dinlerini öğretip iyi bir eğitim sağlamışlardı. Fakat Kaliban Miranda'ya tecavüz etmeye çalışınca Prospero tarafından köle gibi, sahibine odun taşıyıp adada bulunan domuz fındıklarını toplama hizmeti sağlamaya zorlanmıştı. Kölelikten hoşlanmayan Kaliban, Prospero'yu ve kızı Miranda'yı gasıp olarak görerek onlara kızgınlık ve küskünlükle hizmet etmekteydi. Buna karşılık Prospero ve Miranda Kaliban'a nefret ve küçümseme ile bakmaktaydılar.

I.Perde

Oyun Prospero'nun kardeşi Antonio'nun gemi ile adanın yakınından geçeceğini sihirle öğrendiği zaman ortaya çıkarttığı (oyunun ismi olan) fırtına dolayısıyla adada karaya oturması ile başlar. Kazaya uğrayan gemide Tunus Kralı'nin Napoli Kralı Alonso'nin kızı olan Claribel'e evlenme töreninden dönen asiller bulunmaktadır. Bunlar arasında üç günahkar Prospero'nun kardeşi ve o zamanki Milano Dükü Antonio, Napoli Kralı Alonso, Alonso'nun kardeşi Sebastian ve ayrıca Alonso'nun krallık müşaviri Gonzalo ve Alonso'nun oğlu Ferdinand bulunmaktadır. Sihirini kullanan Prospero kazazedeleri birkaç gruba ayırır. Alonso ve oğlu Ferdinand değişik gruplarda olup birbirlerinin hayatta olmadıklarına inanırlar. Bu adadaki herkes gerçeğin ne olacağını öğrenmek hedefiyle bulunmaktadır. Miranda bile gerçekte iyi ile kötüyü ayırmayı anlayıp: nefret ve küçümseme ile davrandığı Caliban'ı kabul etmeyi ve Alonso'nun oğlu Ferdinand'i sevmeyi öğrenecektir.

II.Perde

Bu ada tarihin eski dramlarından olan devlet idaresinin gasbının tekrar oynanacağı bir sahne haline gelmiştir. Sebastian ve Antoniyo, Napoli Kıralı Alonso'yu ve devlet müşaviri Gonzalo'yi öldürüp Sebastian'ın devlet idaresini ele almasını planlarlar.

III.Perde

Kaliban iki yeni sahip bulmuştur: sarhoş soytarılar Triculo ve Stefano. Bunlarla birlikte adayı Prospero'nun elinden kurtarıp yeni bir dünya yaratmak için planlar yaparlar. Erdemli bir kişi olan krallık müşaviri Gonzalo bile adanın yeniliğine kendini kaptırıp fazilete dayan bir ülkenin krallığını düşlemektedir. Babasının faziletini kaybettiği için tanrı tarafından cezalandırılıp öldüğüne inanan Ferdinand kendini Napoli kıralı olarak kabul etmeye başlar.

Ariel'in yardımı ile Prospero da gerçeği aramaktadır. Ferdinand ile Miranda arasında bir romantik ilişki sağlamak için çalışır; iki genç hemen birbirine açık olurlar; ama Propero "çok kolay kazancın ödülünü hafif olarak görmeye" yol açabileceğini düşünerek Ferdinand'in kendine hizmet etmesini sağlar. Tahtının gasplarından intikamını alma planı gerçekleşirse sihirbaz değneğini kırıp atmaya ve sihirbazlık kitabını denizlere batırıp ortadan kaldırmaya karar verir.

Kazazadeler kendileri için hazırlanmış bir sofrayı görürler, ama Ariel bir canavar kılığı ile bütün her şeyi yeyip bitirir. Ariel canavar kılığı ile üç günahkar adamı Propero'ya ihanetle suçlar ve azarlar. Acayip gürültüler, sesler ve müzik kazazedeleri çok rahatsız eder; bu labirent gibi adada akıllarını kaybettiklerine inanmaya başlarlar ve kaçışmaya başlarlar.

IV. Perde

Prospero düşmanlarının yollarını sihirle idare ederek hepsinin kendi bulunduğu yere gelip Prospero hazırlanmış bir mask tipi oyunu görmelerini sağlar. Bu gösterişli oyunu hazırlamış olan Prospero evlilik ve çalışmaya dayanan medenileştirilmiş bir doğanın idealini inceler. Fakat bu oyun Kaliban'in komplosunu gerçekleştirmeye çalışması ile durdurulur. Shakespeare böylece hiçbir uyumlu görüşün ve davranışın kötüyü ortadan kaldıramayacağını ve kotunun her zaman bulunmasının kabullenip engellenmesi gereğine işaret etmektedir.

V.Perde

Bir uyumluluk simgesi olan bir satranç tahtası etrafında herkes Prospero önünde toplanmıştır. Prospero yıllar önce kendi kardeşinin ihanetini ve buna Alonso'nun yardımını affettiğini söyler ve Antoniyo ile Sebastian'ı yeni bir ihanet planları yapmamaları için uyarır. Tanrıya inancının sonsuz olduğunu söyleyip sihirbazlığı bırakacağını bildirir.

Prospero'ya son hizmetini yapmak üzere Alonso ve maiyetini kolayca devlet donanma birliklerine oradan da Napoli'ye gidebilmeleri için uygun rüzgarı hazırlar. Ariel bir havaya serbest bırakılır. Prospero Kalıban'ı da af eder ve son geceyi geçireceği odayı hazırlamaya gönderir.

Epilog

Oyunun epilogunda Propero seyircilere hitapla adasından serbest kalması için seyircilerin alkışlarını beklediğini ifade eder.

Ana temalar ve kritik

Beyazperdeye ve televizyona uyarmalar ve adaptasyonlar

'Fırtına oyunu birçok defa değişik şekillerde beyazperdeye aktarılmıştır. Şu bir kronolojik özettir:

Sessiz film

The Tempest (1908)

1905de ilk defa Fırtına oyununun 2½-dakika süreli başlangıç fırtına sahnesi tiyatro sahnesinden doğrudan doğruya siyah-beyaz filme çekilmış ve film elle boyandıktan sonra renkli olarak vizyona konulmuştur.
1910'da The Tempest Ingiliz rejisor Percy Stowe tarafından 10 dakikalık bir film olarak çekilmiştir. Ama bu filmin konusu orijinal oyunun başlangıcından önce Prospero'nun adasındaki olaylar ile ilgilidir.
1911'de ABD'de rejisor Edwin Thanhouser idaresinde The Tempest adlı bir film çevrildiği bilinmektedir ama bu filmin tek bir kopyası bile şu anda bulunmamaktadır.
Fırtına bir başka sessiz film olarak ABD'de çekildiği bilinmekle beraber ama bunun adından başka hiçbir izi kalmamıştır.

Savaş sonrası

İkinci Dünya Savaşından sonra bir sıra Fırtına oyununa dayalı ama biraz veya hemen hemen tümüyle değiştirilmiş varyasyonlar veya adaptasyonlar beyazperdeye ve televizyona uyarılmıştır. Tek bir genel vizyona giren film ve iki tane televizyon filmi orijinal metine sadık kalmışlardır.

1946'da Amerikan direktor William A. Wellman adı altında bir Western filmini Fırtınadan adapte etmiştir. Gregory Peckbu film'de (Prospero yerine) Stretch adlı kahramandır.
1956'de bilimkurgu filmi olarak adı altında direktör olarak Fred M. Wilcox ve başrollerde Walter Pidgeon, Anne Francis ve Leslie Nielsen olan çok tanınmış bir adaptasyon ABD Hollywood'da yapılmıştır. Mekân Altair-IV planetindedir; Profesör Morbius (Walter Pidgeon) ve kızı Altaira (Anne Francis) Prospero ve Miranda rollerini alırlar. Ariel bir robot olan Robbie the Robotdur; ama Kaliban Morbius'un gizli şuuraltı kimliği olan, tehlikeli ama görülmez id canavarıdır.
1960'ta The Tempest adlı ABD'de televizyon serisi için hazırlanan bir filmde oyunun metnine sadık kalınmıştır. Rejisor George Schaaefer olup başrolleri Maurice Evans (Propero), Richard Burton (Kaliban), Lee Remick (Miranda) ve Roddy McDowall (Ariel) oynamışlardır. Bu film kritiklerin ve TV seyircisinin çok övgüsünü çekmiştir.
1980'de İngiliz prodüktör Derek Jarman The Tempest adlı eşcinsel-erotik temli bir film sınırlı vizyona koymuştur. Bu film Shakespeare'in dilini ve karakterlerini kullanmakla beraber ana metinden köklü ayrılmaları ile ün yapmıştır. Başrolleri Toyah Willcox (Miranda)ve Heathcote Williams (Prospero) almışlardır. Şişman ve çıplak Sikoraks (Claire Davenport) yetişkin oğlu Kaliban (Jack Birkett)ı emzirirken Elisabeth Welch'in "Stormy Weather (Fırtınalı hava)" şarkısının duyulması en tanınmış/iğrenç sahnelerindendir. (85 dakika).
1980'de İngiliz BBC televizyonu The Tempest oyununu metnine uygun kalarak William Shakespeare eserleri dizisi için filme almıştır. Başrolü Michael Hordern (Prospero) oynamıştır.
1982'de Amerikan direktör Paul Mazursky Tempest adı ile bir adaptasyon hazırlamıştır. Başrollerde John Cassavetes (Phillip Dimitrious adı ile Prospero rolü), Molly Ringwald (Miranda), Susan Sarandon (Aretha adı ile Ariel rolü) ve Raul Julia (Kalibanos) bulunmaktadır. Bu film New York'lu bir mimarın bir küçük Ege adasında kızının psikolojik problemlerine eğilmektedir. Kritikler bu filmi uzunluğu ve belli konu ile temlere odaklanmadan daldan dala atlayan içeriği için tenkit etmişlerdir.
1983'te ABD'de TV'de “The Shakespeare Collection” dizisi ve video için William Woodman rejisörlüğü altında baş rolde Efrem Zimbalist Jr. (Prospero) olarak The Tempest filme alınmıştır.
1991'de Hollanda, Fransa, İngiltere ve İtalya karma yapımı olarak İngiliz rejisor Peter Greenway adı altında bir adaptasyon film yapmış ve bu filmde başrolleri epeyce açılıp saçılmış ve epeyce yaşlı (87 yaşında) John Gieldud (Prospero) ve Isabelle Pasco (Miranda) yapmışlardır. Bu film birçok diğer karakterin seslerinin Prospero tarafından anlatıcı olarak verilmesi ve yeni bir renk sistemi kullanılarak görsel tablolar kurulması ile ün yapmıştır. (124 dakika)
1992'de televizyon için dizisi için Rus-İngiliz karma yapimi The Tempest Rus rejisor , Timothy West(Prospero'nun sesi) ve Rus kukla-animatörleri tarafından bir animasyon filmi olarak hazırlanıp sunulmuştur. Kritikler bu filmi orijinal oyunun peri masalı özelliğini çok iyi koruduğu için övmüşlerdir. (29 dakika)
1995'te Disney'in vizyona soktuğu uzun animasyon filmi Fırtananın sansürden geçmiş ve çocuksulaştırılmış bir varyasyonu olduğu iddia edilmiştir.
1998'de olağandan daha acayip bir varyasyon olarak NBC Amerikan TV şirketi için rejisor Jack Bender The Tempest filmini vizyona sunmuştur. Zaman ve mekân ondokuzuncu yüzyıl ABD Güney-Kuzey İç Savaşına nakil edilmiş; başrolü alan Peter Fonda (Prospero ismine atfen), Gideon Prosper adlı bir köle sahibi Güneyli Amerikan olarak gösterilmiştir. Prosper'in zenci kölelerinden öğrendiği sihirler ile hem kendi genç kızını koruması hem de Kuzey Ordusuna yardım etmesi filmin konusu olmuştur.
2007'de ABDde çekilen adlı filmin konusunu Fırtınadan aldığı bildirilmiştir. Başrolleri Michael Douglas (Charlie adı ile Prospero rolünde) ve Evan Rachel Wood (Miranda) oynamıştır.

Klasik Batı müziği ve Fırtına

Eser birçok klasik Bati müziği sanatçılara ilham sağlamıştır. Alman bestekâr Ludwig van Bethoven'in bir piyano icin sonata ; İngiliz bestekâr Purcell (1695)da bir opera; Rus bestekâr bir senfonik fantezi, İsviçreli bestekâr Honegger (1923-1929)de ve Fin bestekâr Sibelius (1926)de birer müzik süiti ve İsviçreli bestekâr 1956da Frank Martin bir opera bu oyundan ilham alarak bestelemişlerdir.

Türkçeye çeviriler

Fırtına. Çev. Mustafa Işıksal. Ankara: Gazi Terbiye Enstitüsü, 1935.
Fırtına. Çev. Haldun Derin. 1944. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1964.
Fırtına:İki Perde. Çev. Can Yücel. 1991. Papirüs Yayınları, 1996.
Fırtına. Çev. Bülent Bozkurt. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1994.

Kaynakça

^ Barton (1968, 22); Vaughan and Vaughan (1999, 1); de Grazia and Wells (2001, xx)
^ Hunter, Rev. Joseph, Disquisition on the Scene, Origin, Date & etc. of Shakespeare's Tempest; Elze, Karl. "The Date of the Tempest", Essays on Shakespeare, İngilizceye tercüme Dora L. Schmitz. London: Macmillan & Co., 1874
^ Orgel Stephen, editör. 1987. The Tempest. Oxford: Clarendon Press. 67-92).
^ ^a ^b ^c Brode (2001, 222)
^ Howard (2000, 296)
^ Howard (2000, 306-307
^ Brode (2001, 223)
^ Vaughan and Vaughan (1999, 118)
^ Brode (2001,227-228)
^ Brode (2001, 229-231)
^ Brode (2001, 232)
^ Howard (2000, 309)
^ Brode (2001, 231-232)

Brode, Douglas. 2001. Shakespeare in the Movies: From the Silent Era to Today. New York: Berkley Boulevard Books. .
Howard, Tony. 2000. Shakespeare's Cinematic Offshoots in Jackson (2000, 295-313).

Dış bağlantılar

Wikisource'da Fırtına oyununun tam metni 23 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. 'İngilizce
İngilizce Project Gutenberg tarafından hazırlanmış düz metin 27 Eylül 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
The Tempest- İngilizce HTML yazılımlı metin 14 Haziran 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
İngilizce endekslenmiş ve ayrıntılı araştırma yapılmaya hazır metin 12 Mayıs 2008 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

[1] Barton (1968, 22); Vaughan and Vaughan (1999, 1); de Grazia and Wells (2001, xx)

[2] Hunter, Rev. Joseph, Disquisition on the Scene, Origin, Date & etc. of Shakespeare's Tempest; Elze, Karl. "The Date of the Tempest", Essays on Shakespeare, İngilizceye tercüme Dora L. Schmitz. London: Macmillan & Co., 1874

[3] Orgel Stephen, editör. 1987. The Tempest. Oxford: Clarendon Press. 67-92).

[b01-4] Brode (2001, 222)

[5] Howard (2000, 296)

[6] Howard (2000, 306-307

[7] Brode (2001, 223)

[8] Vaughan and Vaughan (1999, 118)

[9] Brode (2001,227-228)

[10] Brode (2001, 229-231)

[11] Brode (2001, 232)

[12] Howard (2000, 309)

[13] Brode (2001, 231-232)