Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yeşilırmak Deltası ya da Çarşamba Ovası, Samsun'da, Karadeniz'e dökülen Yeşilırmak'ın oluşturduğu delta. Çarşamba ve Terme ilçelerinin kurulu olduğu delta 90.000 km²'lik alanı ile Karadeniz'in en büyük deltasıdır.
Jeomorfoloji
Delta güneyde eski, kuzeyde ise yeni alüvyonlardan oluşmuştur. Eski alüvyonlar, delta güneyindeki dağlık alanın kuzey yamaçlarından başlamakta olup, denizden 60-70 metre kadar yüksekte bulunmaktadır. Bu eski deltanın yüzeyi kuzeye doğru eğimlidir. Eğim, yeni delta daha azdır (%0,1). O halde eski delta, Karadeniz’in şimdikinden daha alçakta bulunduğu bir kaide düzeyine göre oluşmuştur. Bugün ise, akarsularla oldukça derin bir şekilde yarılmıştır. Yeşilırmak’ın bizzat kendisi de bu eski alüvyonları yararak akmaktadır.
Delta, bugün Cıva burnundan Karadeniz’e dökülen Yeşilırmak’ın kuaterner esnasında sık sık yatak değiştirmesi sonucunda bugünkü şeklini almıştır. Yeşilırmak’ın oluşumu her ne kadar eski kuaternere dayanıyorsa da, gelişimi ve bugünkü şeklini alması, kuaternerin son devirlerine rastlamaktadır. Bunda en önemli etken İ. Atalay’a göre, en fazla katı malzeme taşıyan bir akarsu olmasından, denizin sığlığından ve akıntıların etkisiz olmasından dolayıdır. Aslında akıntının etkisi, getirilen malzemeyi yok edecek durumda olmadığı için, büyük bir önem taşımamaktadır.
Delta (Çarşamba ovası), H.İNANDIK tarafından detaylı bir şekilde incelenmiştir (1957). Araştırıcıya göre bu, başlıca iki bölümden oluşmaktadır: 1. kuzeydeki bugünkü delta, 2. güneydeki eski delta. Eski delta (1. Delta) muhtemelen mindel ve rıss glasyosyonu esasında, denizi şimdikinden daha aşağı olduğu devrelerde belirtmeye başlamış olmalıdır. Bunu ve son glayasyonu takiben, post-glasiyelde denizin yükselmesine paralel olarak, kuzeydeki bugünkü yeni delta yani Çarşamba ovası ortaya çıkmıştır. Yeşilırmak’ın getirdiği bol malzemenin, deltanın bir an önce oluşmasında çok önemli rolü olmuştur.
Sonuncusunun kalıntılarına bugün 60-70 metre yüksekliklerde rastlanmaktadır. Ancak, son senelerde M.ARDOS’un yaptığı bir etüt sonucunda, bunun eski deltaya değil, bir aşınım düzlüğüne, muhtemelen villafranşiyene ait olduğu ortaya çıkmıştır. Bu seviyeye ait depolar, bugün ayrılmaz durumdadırlar. Aşınım yüzeyinin depolarını oluşturan elemanların büyük bir kısmını, çevreden koparılıp getirilmiş çakıllar teşkil etmektedir. Esasen, 60-70m’lik seviyeler, sadece bu kesimde değil, Karadeniz kıyı zonunun pek çok yerlerinde ortaya çıkmaktadır: Akçakoca (N. yalçıner-Pekcan,1979),Trabzon (A.Ardel,1963 ve 1968,O.Erol,1968), iğne ada(A.Kurter,1964),Şile, Rize, Arhavi, Sinop(E.Akkan,1975)
Delta, oluşumuna muhtemelen orta kuaternerde, denizin şimdikinden daha aşağı düzeyde bulunduğu bir devrede başlamıştır. Gelişimi ise port-glasyal safhada oluşmuştur ve günümüzde de halen devam etmektedir. Bataklıklar, göller, kopuk menderes halkaları vs. bunu kanıtlamaktadır. Delta eğimi %0,1 kadardır.
Fiziki özellikleri
Deltanın çoğunluğu kanallarla kurutularak tarım alanına çevrilmiştir. Doğal sulak alanlar doğu kısmında Akgöl ve Simenlik Gölü'nün bulunduğu alandır. Deltanın batısında ve orta kısmında Dumanlı, Gagalı, Ahubaba ve Akçasaz göl/lagünleri bulunur. Cıva Burnu ve Çaltı Burnu deltanın önemli çıkıntılarıdı
Samsun iline bağlı Çarşamba ilçesinin birkaç kilometre kuzeyinde Karadeniz’e sularını boşaltan Yeşilırmak, burada kendisine oldukça büyük bir delta oluşturmuştur. Üzerinde, özellikle H.İNANDIK’ın detaylı etütleri yaptığı (1957) deltanın alnı yaklaşık 600 km²’ye kadar olup burada mısır, tütün, çay gibi ziraat yapılmaktadır.
Canlı hayatı
Delta alanda kuluçkaya yatan ile kışı burada geçiren kadife ördek ve macar ördeği sebebiyle özel koruma alanı ilan edilmiştir. Çeltikçi, , , saz delicesi, uzunbacak, ve deltada üreyen diğer kuşlardır. Yeşilbaş ördek, elmabaş patka, kılkuyruk ve çamurcun kışı ovada geçirir.
Deltada 3355 hektarlık Gölardı Simenlik Yaban Hayatı Geliştirme Sahası bulunur. 199 yılından itibaren Gelemen Sülün Üreme İstasyonundan doğaya sülün salınmaktadır.
İnsan faaliyetleri
Verimli alüvyon topraklara sahip deltada yoğun olarak tarım yapılmaktadır. Tarım amacıyla yollar açılmış, köyler kurulmuştur. Sulak alanlarda kavak yetiştirilir. Terme dünyanın ikinci büyük kavak yetiştirme alanıdır. Ovada fındık, tütün, mısır, sebze, ayçiçeği, soya ve meyve üretilir. Deltaya yakın alanda yapılan barajlar kıyının gerilemesine neden olmuştur. Yeşilırmak'ın taşıdığı sedimentler barajlarda biriktiği için delta küçülmektedir.
Tehditler
Simenlik Gölü ve Akgöl 1900 km² olan alanının ancak 200 km²'si sulak alan olarak kalmıştır. Bu göller eski bir koyun 500 m genişliğinde kıyı oku ile denizden ayrılmasıyla oluşmuştur. Göllerin bir kanal vasıtasıyla deniz ile bağlantısı sağlanır. Tarım alanlarının fazla sularını boşaltan kanallar göllere alüvyon taşıyarak yavaş yavaş dolmalarına sebep olmaktadır. Bir zaman sonra göller tamamen kuruyacaktır.
Nehrin üzerinde barajlar (Hasan Uğurlu ve Suat Uğurlu barajları) yapılmış, suyun doğal akışı bozulmuştur. 1970 yılında 16.000 km²alan ıslah edilmiş, 1992-96 arasında 20.000 km² alanda drenaj çalışması yapılmıştır. 1970'li yıllardan sonra 70.000 km² alan yerleşme ve tarımda kullanmak amacıyla ıslah edilmiştir.
Deltanın iç kısımlarında bulunan göller (Kuş Gölü ve Dipsiz Göl) tamamen kurutulmuştur. Karaboğaz Deresi'nin yönü değiştirilmiş, beslenmesi zayıflayan Simenlik Gölü küçülerek ikiye bölünmüştür.
Kumul hareketlerini engellemek amacı ile dikilen çamlar kumul bitkilerine zarar vermektedir. Bataklıklara dikilen kızılağaç ve söğütler habitat üzerinde baskı oluşturmaktadır. Yoğun saz kesimi kuşların kuluçka alanlarına zarar vermektedir. Yaban hayatı geliştirme sahasında avlanmak yasak olmasına rağmen kaçak avcılık yapılmaktadır.
Deltada koruma alanı yakınlarına Samsun Çarşamba Havalimanı inşa edilmiştir.
Kaynakça
- ^ a b . turkiyesulakalanlari.com. 10 Ocak 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2015.
- ^ Ardos, M.(1996). Türkiyede Kuaterner Jeomorfolojisi.2.Baskı.İstanbul:Çantay Kitabevi
- ^ Ardos,M.(1995).Türkiye Ovalarının Jeomorfolojisi.İstanbul:Çantay Kitabevi
- ^ "Kafkas sülünleri doğaya salınıyor". haberturk.com. 3 Haziran 2015. 5 Mart 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 15 Eylül 2015.
- ^ . zaman.com.tr. 18 Haziran 2013. 20 Haziran 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2015.
- ^ UZUN, Doç. Dr. Ali (2006). (PDF). samsun.bel.tr. 6 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2015.
- ^ UNCU, Levent (1995). (PDF). cografya.bilecik.edu.tr. 4 Mart 2016 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Eylül 2015.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Yesilirmak Deltasi ya da Carsamba Ovasi Samsun da Karadeniz e dokulen Yesilirmak in olusturdugu delta Carsamba ve Terme ilcelerinin kurulu oldugu delta 90 000 km lik alani ile Karadeniz in en buyuk deltasidir JeomorfolojiDelta guneyde eski kuzeyde ise yeni aluvyonlardan olusmustur Eski aluvyonlar delta guneyindeki daglik alanin kuzey yamaclarindan baslamakta olup denizden 60 70 metre kadar yuksekte bulunmaktadir Bu eski deltanin yuzeyi kuzeye dogru egimlidir Egim yeni delta daha azdir 0 1 O halde eski delta Karadeniz in simdikinden daha alcakta bulundugu bir kaide duzeyine gore olusmustur Bugun ise akarsularla oldukca derin bir sekilde yarilmistir Yesilirmak in bizzat kendisi de bu eski aluvyonlari yararak akmaktadir Delta bugun Civa burnundan Karadeniz e dokulen Yesilirmak in kuaterner esnasinda sik sik yatak degistirmesi sonucunda bugunku seklini almistir Yesilirmak in olusumu her ne kadar eski kuaternere dayaniyorsa da gelisimi ve bugunku seklini almasi kuaternerin son devirlerine rastlamaktadir Bunda en onemli etken I Atalay a gore en fazla kati malzeme tasiyan bir akarsu olmasindan denizin sigligindan ve akintilarin etkisiz olmasindan dolayidir Aslinda akintinin etkisi getirilen malzemeyi yok edecek durumda olmadigi icin buyuk bir onem tasimamaktadir Delta Carsamba ovasi H INANDIK tarafindan detayli bir sekilde incelenmistir 1957 Arastiriciya gore bu baslica iki bolumden olusmaktadir 1 kuzeydeki bugunku delta 2 guneydeki eski delta Eski delta 1 Delta muhtemelen mindel ve riss glasyosyonu esasinda denizi simdikinden daha asagi oldugu devrelerde belirtmeye baslamis olmalidir Bunu ve son glayasyonu takiben post glasiyelde denizin yukselmesine paralel olarak kuzeydeki bugunku yeni delta yani Carsamba ovasi ortaya cikmistir Yesilirmak in getirdigi bol malzemenin deltanin bir an once olusmasinda cok onemli rolu olmustur Sonuncusunun kalintilarina bugun 60 70 metre yuksekliklerde rastlanmaktadir Ancak son senelerde M ARDOS un yaptigi bir etut sonucunda bunun eski deltaya degil bir asinim duzlugune muhtemelen villafransiyene ait oldugu ortaya cikmistir Bu seviyeye ait depolar bugun ayrilmaz durumdadirlar Asinim yuzeyinin depolarini olusturan elemanlarin buyuk bir kismini cevreden koparilip getirilmis cakillar teskil etmektedir Esasen 60 70m lik seviyeler sadece bu kesimde degil Karadeniz kiyi zonunun pek cok yerlerinde ortaya cikmaktadir Akcakoca N yalciner Pekcan 1979 Trabzon A Ardel 1963 ve 1968 O Erol 1968 igne ada A Kurter 1964 Sile Rize Arhavi Sinop E Akkan 1975 Delta olusumuna muhtemelen orta kuaternerde denizin simdikinden daha asagi duzeyde bulundugu bir devrede baslamistir Gelisimi ise port glasyal safhada olusmustur ve gunumuzde de halen devam etmektedir Batakliklar goller kopuk menderes halkalari vs bunu kanitlamaktadir Delta egimi 0 1 kadardir Fiziki ozellikleriDeltanin cogunlugu kanallarla kurutularak tarim alanina cevrilmistir Dogal sulak alanlar dogu kisminda Akgol ve Simenlik Golu nun bulundugu alandir Deltanin batisinda ve orta kisminda Dumanli Gagali Ahubaba ve Akcasaz gol lagunleri bulunur Civa Burnu ve Calti Burnu deltanin onemli cikintilaridi Samsun iline bagli Carsamba ilcesinin birkac kilometre kuzeyinde Karadeniz e sularini bosaltan Yesilirmak burada kendisine oldukca buyuk bir delta olusturmustur Uzerinde ozellikle H INANDIK in detayli etutleri yaptigi 1957 deltanin alni yaklasik 600 km ye kadar olup burada misir tutun cay gibi ziraat yapilmaktadir Canli hayatiDelta alanda kuluckaya yatan ile kisi burada geciren kadife ordek ve macar ordegi sebebiyle ozel koruma alani ilan edilmistir Celtikci saz delicesi uzunbacak ve deltada ureyen diger kuslardir Yesilbas ordek elmabas patka kilkuyruk ve camurcun kisi ovada gecirir Deltada 3355 hektarlik Golardi Simenlik Yaban Hayati Gelistirme Sahasi bulunur 199 yilindan itibaren Gelemen Sulun Ureme Istasyonundan dogaya sulun salinmaktadir Insan faaliyetleriVerimli aluvyon topraklara sahip deltada yogun olarak tarim yapilmaktadir Tarim amaciyla yollar acilmis koyler kurulmustur Sulak alanlarda kavak yetistirilir Terme dunyanin ikinci buyuk kavak yetistirme alanidir Ovada findik tutun misir sebze aycicegi soya ve meyve uretilir Deltaya yakin alanda yapilan barajlar kiyinin gerilemesine neden olmustur Yesilirmak in tasidigi sedimentler barajlarda biriktigi icin delta kuculmektedir TehditlerSimenlik Golu ve Akgol 1900 km olan alaninin ancak 200 km si sulak alan olarak kalmistir Bu goller eski bir koyun 500 m genisliginde kiyi oku ile denizden ayrilmasiyla olusmustur Gollerin bir kanal vasitasiyla deniz ile baglantisi saglanir Tarim alanlarinin fazla sularini bosaltan kanallar gollere aluvyon tasiyarak yavas yavas dolmalarina sebep olmaktadir Bir zaman sonra goller tamamen kuruyacaktir Nehrin uzerinde barajlar Hasan Ugurlu ve Suat Ugurlu barajlari yapilmis suyun dogal akisi bozulmustur 1970 yilinda 16 000 km alan islah edilmis 1992 96 arasinda 20 000 km alanda drenaj calismasi yapilmistir 1970 li yillardan sonra 70 000 km alan yerlesme ve tarimda kullanmak amaciyla islah edilmistir Deltanin ic kisimlarinda bulunan goller Kus Golu ve Dipsiz Gol tamamen kurutulmustur Karabogaz Deresi nin yonu degistirilmis beslenmesi zayiflayan Simenlik Golu kuculerek ikiye bolunmustur Kumul hareketlerini engellemek amaci ile dikilen camlar kumul bitkilerine zarar vermektedir Batakliklara dikilen kizilagac ve sogutler habitat uzerinde baski olusturmaktadir Yogun saz kesimi kuslarin kulucka alanlarina zarar vermektedir Yaban hayati gelistirme sahasinda avlanmak yasak olmasina ragmen kacak avcilik yapilmaktadir Deltada koruma alani yakinlarina Samsun Carsamba Havalimani insa edilmistir Kaynakca a b turkiyesulakalanlari com 10 Ocak 2014 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 15 Eylul 2015 Ardos M 1996 Turkiyede Kuaterner Jeomorfolojisi 2 Baski Istanbul Cantay Kitabevi Ardos M 1995 Turkiye Ovalarinin Jeomorfolojisi Istanbul Cantay Kitabevi Kafkas sulunleri dogaya saliniyor haberturk com 3 Haziran 2015 5 Mart 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 15 Eylul 2015 zaman com tr 18 Haziran 2013 20 Haziran 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 15 Eylul 2015 UZUN Doc Dr Ali 2006 PDF samsun bel tr 6 Mart 2016 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 15 Eylul 2015 UNCU Levent 1995 PDF cografya bilecik edu tr 4 Mart 2016 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 15 Eylul 2015