ötanazi Yunanca ευθανασία ευ eu iyi güzel θάνατος thanatos ölüm bir kişinin veya bir hayvanın ya

Ötanazi (Yunanca: ευθανασία - ευ, eu, "iyi, güzel"; θάνατος, thanatos, "ölüm"), bir kişinin veya bir hayvanın yaşamını, yaşamlarının dayanılamayacak durumda olarak algılanması sebebiyle, acısız veya çok az acıtan bir ölümcül enjeksiyon yaparak, yüksek dozda ilaç vererek veya kişiyi yaşam destek ünitesinden ayırarak sonlandırmak. Ötanazi uygulaması bu üçü dışında farklı formlarda da olabilir; örneğin pasif ötanaziye kişinin tedavi edilebilecek ama ölümcül bir bulaşıcı hastalığının tedavi edilmeyerek kişinin, pasif olarak, ölümüne yol açılması dahildir. Ötanazinin farklı tipleri farklı yasal uygulamalara tabidir. Pasif ötanazi genelde birçok ülkede, farklı koşullar altında yasalken, aktif ötanazi çoğu ülkede yasaktır. Genellikle ötanazi başlığı altında tartışılan hekim destekli intihar (physician assisted suicide) genel olarak yasa dışı olmakla birlikte, Amerika Birleşik Devletleri'nin Washington, Oregon, Montana ve Vermont eyaletlerinde yasaldır. Aktif ötanazi Türkiye'de yasal değildir. Yürürlükte olan 5237 sayılı Türk Ceza Kanunu'na göre, hastaya ötanazi uygulayan fail (hekim), tasarlayarak (taammüden) adam öldürme hükümlerine göre yargılanır ve ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasıyla cezalandırılır. Bazı ülkelerde ötanazi yasal olmasa da, ötanazi faili cezaya çarptırılmaz.

Etimolojisi ve anlamları

Fransızca euthanasie veya İngilizce euthanasia "bir kimseyi acı çekmemesi amacıyla öldürme" sözcüğünden alıntıdır. Bu sözcük Eski Yunanca ευθανασία(euthanasía) "hayırlı ölüm" sözcüğünden alıntıdır. Yunanca sözcük Eski Yunanca eû εῦ "iyi, hayırlı" ve Eski Yunanca thánatos θάνατος "ölüm" sözcüklerinin bileşiğidir.

Hekim tarafından uygulanan ötanazi tarihi

Antik Yunan ve daha sonra Antik Roma’da ölümcül hastalığa yakalanmış hastaların tedavi edilmemesi sıkça karşılaşılan bir durumdu; bu tip bir hastayı tedavi etmeye çalışmanın hekime ancak utanç ve başarısızlık kazandıracağı ve bu tip bir uygulamanın genel olarak yanlış bir uygulama olduğu kanısı yaygındı. Bununla birlikte, Hipokrat Yemini’nde açıkça belirtildiği gibi, hekimin hastaya, hasta arzu etse dahi ölümcül bir ilaç vermesi veya tavsiye etmesi yasaktır; hoş karşılanmaz (Edelstein, s.6). Bununla birlikte Antik Çağ’ın ünlü filozoflarının birçoğu, örneğin Eflatun, Aristo ve Zeno, kentin (polisin) kaynaklarını tüketen, tedavisi olmayan hastalıklara sahip hasta yetişkinlerin gönüllü olmasalar dahi öldürülmelerinin veya bakımsızlıktan ölmelerine yol açmanın (yani pasif olarak ölmelerini sağlamanın) uygun olduğunu iddia etmişlerdir (Carrick; Anagnastopoulos). Bununla birlikte kişinin kendi yaşamına son vermesi hakkındaki görüşleri daha değişkendir. Örneğin Aristo intiharı kınarken, Seneca kişilerin yaşamlarını istedikleri zaman sonlandırmaya hakları olduğunu belirtmiştir.

Hristiyanlığın yükselişiyle birlikte ötanazi konusundaki olumlu görüşler azınlığı oluşturmaya başlamıştır, zira Hristiyanlığın temel ilkelerine göre ötanazi büyük bir suç olarak nitelendirilmiştir . Bununla birlikte ötanaziyi veya kişinin ölümü seçme hakkı olduğunu savunan önemli isimler de olmamış değildir. Yazar Michel de Montaigne farklı bir perspektifle, “bizi yaşamın ölümden daha kötü bir duruma düşürmesiyle”, “Tanrı’nın bize (kendimizi öldürme) izni” verdiğini ve “en gönüllü (biçimde gerçekleşen) ölümün en iyisi” olduğunu belirtmiştir (Montaigne, 1946 [1580], s. 338). İngiliz filozof ve yazar Francis Bacon ise, hekimlerin hastaların ölümünü kolaylaştıracak bilgiye ve yeteneğe sahip olmaları gerektiğini yazmıştır. Bunların dışında İngiliz yazar John Dryden ve Charles Blount aşk acısı, onur veya sefalet gibi şeyler nedeniyle intihar etmeyi savunmuşturlar (Ferngren). Bu konuda en çarpıcı isimlerden birisi ünlü filozof David Hume olmuştur. “İntihar Üzerine” isimli denemesinde kişinin sefil bir hayatı sırf yaratıcısını mutlu etmek için sürdürmeye çalışmasını öngören dini görüşe karşı çıkar ve kişilerin otonomilerine ve özgürlüklerine vurgu yapar. Ayrıca, Antik Çağ filozoflarına benzer şekilde topluma katkısı olmamasına rağmen toplumsal kaynaklardan yararlanan bireylerin yaşamlarını devam ettirmeye zorunlu olmadıklarını savunur. Ünlü Alman filozof “Nietzsche de Hume’nin, otonomi sahibi kişilerin, toplumsal faydalılıklarını ve hazlarını yok eden bir hastalığa sahiplerse ölümlerine karar verebilme hakkına sahip oldukları, görüşünü benimsemiştir” (Encyclopedia of Bioethics, p. 1425). Destekleyenlerin dışında Hume’nin görüşünü benimsemeyen birçok ünlü filozof da olmuştur. Immanuel Kant için ihtiharın hiçbir çeşidi kabul edilemezdir. Çünkü onun ahlak teorisi ihtiharı her koşulda ve şartta reddeder.

Bunların dışında Darwinizmin 19. yüzyıldaki yükselişiyle birlikte, “kutsal yaşam” kavramı büyük bir darbe almış, hekim tarafından uygulanan ötanazinin savunucularının sayısı yükselmiştir. Ayrıca doğal seçilimin, suni olarak insan türü üzerine uygulanması ve öjenik tartışmaları açısından, ötanazinin ‘istenmeyen, doğal olarak kurtuluş şansı az olan’ belirli hasta grupları ve toplumsal gruplar üzerine uygulanması tartışması da Darwinizmin yükselişiyle belirgin bir seviyeye ulaşmıştır. Alman Ernst Haeckel, 1868’de Almanya’daki, fiziksel ve zihinsel olarak tedavi edilemeyecek bozukluklara sahip kişilerin acısız bir şekilde öldürülmeleri gerektiğini savunmuştur. Nazi Almanya’sında bu tip görüşler büyük bir yükseliş göstermiş fakat 2. Dünya Savaşı sonrasında kaybolmuştur. Dünya çapında devlet politikası olarak veya akademik anlamda bu tip bir ötanazi tartışması bugün yer almamaktadır.

Bugün ötanazi taraftarları ve ötanazi karşıtları farklı argümanlarla ötanazi tartışmasına katkıda bulunmaktadırlar. Ötanazi dünya çapında kabul edilmiş, yasal bir uygulama olmamakla birlikte, bazı ülke ve eyaletlerde yasaldır ve uygulanmaktadır; Hollanda, Belçika ve Amerika Birleşik Devletleri’nin Teksas eyaleti örnek olarak verilebilir. Bununla birlikte, bu ülkelerde ötanazinin uygulanması için uyulması gereken belirli şartlar ve prosedürler vardır. Pasif ötanazi, aktif ötanaziye oranla, daha yaygın bir şekilde farklı ülkelerde uygulanmaktadır.

Belçika'da 2014 ilkbaharında yürürlüğe giren yasa ile 18 yaş altındaki vatandaşlara ötanazi hakkı tanıyan ilk ülke Belçika oldu. Yasa, ilk kez 2016'da uygulandı.

Dinler açısından ötanazi

İslam

İslam’a göre, insan Allah tarafından yaratılmıştır ve hayat ona Allah tarafından bahşedilmiştir. Bu sebeple insanın kendi canı üzerine karar verebilme hakkı yoktur, bu hak ancak Allah’ındır. Buradan hareketle İslam dininde hem intihar hem de ötanazi benzeri uygulamalar yasaktır, katil olarak görülür. Ayrıca, hayatın uzamasını sağlayacak her türlü uygulamanın uygulanması da gereklidir ve bu tip uygulamaların, durum müsaitken uygulanmaması yani bireyin ölüme terk edilmesi de yasaktır. Bu kurallar toplumsal yararlılığını kaybetmiş topluluklar için de geçerlidir ve toplumsal yararlılığını yitirmiş veya buna hiç sahip olamamış insanların öldürülmesi veya bakımsızlıktan ölüme terk edilmesi katl ile eşdeğerdir. İnsanın Allah’tan ölümü dilemesi de İslam’da hoş karşılanmayan bir davranıştır.

Musevilik

Museviliğin ötanaziye bakış açısı, insana ve insan hayatına bakış açısı temellidir. Musevilikte insanın Tanrı tarafından yaratıldığı ve hayatın Tanrı tarafından insana bahşedildiğine inanılır ve bu kutsal metinlerde de açıkça belirtilmiştir (Yaratılış, 2:2-27). Buradan hareketle kişinin, sanki hayatı kendisi yaratmış veya hayata sahipmiş gibi davranması beklenilemez; Tanrı tarafından bahşedilen hayat yine Tanrı tarafından, Tanrı’nın dilediği anda kişiden alınacaktır, bu sebeple kişinin kendi hayatını veya bir başkasının hayatını alması meşru değildir(Yaratılış, 9:5-6). İnsanın tanrı suretinde yaratıldığı inancı Musevilikte de bulunmaktadır ve bu da hayatın ve insanın özel bir ‘kutsallığı’ barındırdığı fikrini desteklemekte, ötanaziye bu anlamda da karşı çıkmaktadır. Kişinin toplumsal yararı kalmasa ve hatta yoğun acı içinde olsa dahi, hayatını mümkün olduğu kadar uzatması şarttır. Toplumsal yararı kalmamış insanların veya ağır bozukluklarla doğmuş bebeklerin aktif olarak öldürülmesi veya bakımsızlık sebebiyle ölüme terk edilmesi de yasaktır.

Hristiyanlık

Hristiyanlık dini Musevilik kutsal metinlerini, kutsal metinleri içinde kabul ettiğinden insan ve insan hayatına dair akaid temelde büyük oranda benzerdir. Hristiyanlığın doğuşundan itibaren, kişinin kendi canına kıyması veya başkalarının canına kıyması kesinlikle yasak kılınmıştır. İnsanın tanrı suretinde yaratılmış olması inancı Hristiyanlıkta da mevcuttur ve insan, insan hayatı özel bir ‘kutsallığı’ içinde barındırır. Hristiyanlıkta da belirli bir toplumsal grubun, örneğin toplumsal yararlılığını kaybetmiş toplulukların, canına kıyılması meşru değildir. Çok erken dönemlerden itibaren (yaklaşık M.S. 2. yüzyıl) Hristiyanlık, intihar, çocuk ve bebeklerin katli (infantisit) ve benzeri eylemleri yasaklamıştır.

Hristiyanlık tarihinin önemli isimlerinden intiharı yoğun bir şekilde eleştirmiş ve intiharı 10 Emir’den altıncısı olan “Öldürmeyeceksin” emrine karşı bir hareket olarak görmüştür. Nitekim Hristiyanlığın genel görüşü bu olmuş ve 325 yılında, Roma İmparatorluğu’nun resmî dininin Hristiyanlık olarak ilan edilmesiyle birlikte intihar katl ile aynı görülmüştür. İntihar edenlerin Hristiyan mezarlıklarına gömülmesine karşı çıkılırken, intihar edenlerin mal varlıklarına da el konulmaya başlanmıştır. Daha sonraları ünlü teolog ve filozof Thomas Aquinas da intiharı eleştirmiş ve kınamıştır. Bu sıralarda ortaya çıkan yaklaşım, bugün Katolik Kilisesi’nin intihar ve ötanaziye dair görüşlerinin temelini oluşturmaktadır.

Protestanlıkta da durum pek farklı olmasa da zaman içinde değişim söz konusu olmuştur. Her ne kadar ilk dönem Protestanlığın önemli isimlerinin görüşleri Katolik Kilisesi’nin ve ilk Hristiyan yazarlarının görüşlerinden farklı olmasa da, son dönem ve çağdaş Prostestan din adamlarının ötanazi topluluklarında yer aldıkları ve ötanaziyi savundukları da görülmüştür. Bu tip din adamlarına örnek olarak verilebilir

Budizm

Theravada Budizminde bir rahip ölümün avantajlarından veya hayatın sefaletlerine kıyasla ölüm sonrası yaşamın iyiliğinden intiharı özendirecek şekilde bahsederse aforoz edilebilir. Ayrıca tedavi edilemeyecek derecede hasta kişilere bakarken, bu kişilerin ölümünü hızlandıracak şekilde davranmak da yasaklanmıştır (Bhikkhu).

Aktif ve pasif ötanazi

Temelde aktif ve pasif ötanazi şeklinde uygulanmaktadır.
Aktif ötanazide, doğrudan (direkt) uygulama söz konusudur. Öldürücü madde, kurtarıcı tedavi uygulanması imkânsız olan hastaya doğrudan verilir.
Pasif ötanazide, dolaylı (indirekt) bir uygulama söz konusu olup, hastayı hayatta tutan makineler kapatılır ya da geçici - kısmi tedaviye yönelik ilaçların verilmesi kesilerek, ağrının giderilmesi dışında bir tedavi uygulanmaz.

Aktif ve pasif ötanazi, amaç ve son açısından aynı olmakla birlikte uygulanan prosedürün farklılığı açısından, farklı yasal durumlara sahip olmuşturlar. Yine de bu iki ötanazi türü arasında gerçekten bir farklılığın olup olmadığı, eğer biri diğerinden daha iyiyse bunun pasif ötanazi mi yoksa aktif ötanazi mi olduğu etik ve felsefî bağlamda tartışılan önemli bir meseledir. Bugün yasal olarak pasif ötanazi aktif ötanaziye oranla daha iyi karşılanmaktadır ve aktif ötanaziye oranla daha çok ülkede ve bölgede yasal olarak uygulanmasına izin verilmektedir. Bununla birlikte özellikle felsefe çevrelerinde pasif ötanazinin aktif ötanaziden, belki ancak yasal olarak daha iyi olabileceğine, pratikte büyük ihtimalle daha kötü olabileceğine dair yorumlar mevcuttur. Pasif ötanazinin, karşılaştırıldığında, aktif ötanaziden daha kötü olduğunu iddia eden ünlü isimlerden “Active and Passive Euthanasia” isimli eserinde çeşitli örnekler sunarak, niçin ötanazi uygulanacak kişinin pasif ötanazi sonucu uzun süre acı çekerek ölmesinin, aktif ötanazi sonucu kısa ve acısız bir ölümle ölmesinden daha iyi olabileceği sorusunu sormakta ve bu noktadan hareketle çeşitli örnekler sunmaktadır (Rachels). Bununla birlikte pasif ötanazinin aktif ötanaziden daha uygun ve iyi olduğunu savunan çevreler sıklıkla (acts and omissions doctrine) ve benzeri doktrin ve argümanları ortaya koymaktadırlar. Yasal açıdansa pasif ötanazide, ötanazi uygulanacak kişiye karşı aktif bir öldürme eyleminin uygulanmadığı fakat bunun aktif ötanazide söz konusu olmadığı fikri baskındır.

Doktor destekli intihar

Sık sık ötanazi başlığı altında işlenen bir başka konu da hekim destekli intihardır (physician assisted suicide). Hekim destekli intiharda, ne tam olarak aktif ne de tam olarak pasif ötanazi mümkünken, durumun salt intihar olmadığı da ortaya atılmıştır. Kısaca, hekim destekli intiharda, kişinin isteği üzerine hekim kişinin kendisini öldürebilmesini mümkün kılacak ortamı hazırlar. Burada hekim kişiyi ne doğrudan öldürmekte ne de dolaylı olarak ölmesine sebep olmaktadır yani pasif ötanazideki gibi örneğin bakımsızlık veya yaşam destek ünitesinden ayrılması sonucu ölüm mevcut değildir. Hekim sadece kişinin intihar etmesi için uygun olacak koşulları ve durumu hazırlar ve sonuçta kişiyi öldüren yine kişinin kendisidir.

Konuyla ilgili birçok kişi hekim destekli intiharın ötanaziden daha farklı bir biçimde, intihar kavramına daha yakın olarak incelenmesinin daha yararlı olacağını savunmaktadır. Hekim destekli intihar Amerika Birleşik Devletleri’nin Washington, Oregon, Montana ve Vermont eyaletlerinde yasaldır. Bunun dışında hekim destekli intiharın savunucuları genel olarak ötanazi savunucularından daha azdır ve hekim destekli intihar genel olarak dünya çapında yasa dışıdır.

Konuyla ilgili yayınlar

Abaan, Süheyla (1996), Ötanazi ve Sağlık Ekibi. Psikiyatri Psikoloji ve Psikofarmakoloji Dergisi Özel Sayı 4(Ek Sayı 3) 9.96, 27-34.
Akbaba, Gülgün (2000), Bir Hak mı? Ötanazi. Bilim ve Teknik (387) 2.2000, 96-99. ss. Bibliyografya
Ankara'da Çalışan Hekimlerin Ötanaziye Yaklaşımı (2002), Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 51(4), 207-214.
Ankara'da Çalışan Hekimlerin Ötanazi ile İlgili Görüşlerini Belirlemeye Yönelik Bir Anket Çalışması (1996), Psikiyatri Psikoloji ve Psikofarmakoloji Dergisi Özel Sayı 4(Ek Sayı 3) 9.96, 43-48.
Ataç, Adnan ve Levent Erdem (1996), 3. Oturum Ötanazi ve Organ Aktarım Etiği. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi 4(2) 8.96, 79-81.
Baydar Erkoç Tuba, Bu Can Kimin? Ötanazi, Ölme Hakkı ve Tedavinin Reddine Müslümanca Bakış, İz Yayınları, 2021.
Çalışkan, Deniz; Oya Özdemir ve Recep Akdur (2003), Abidinpaşa Sağlık Grup Başkanlığı Bölgesinde Çalışan Hekimlerin Ötanazi Konusunda Bilgi Tutum Davranışları ile İlgili Bir Çalışma. Türkiye Klinikleri Tıp Etiği-Hukuku-Tarihi Dergisi 11(2) 5.2003, 91-101.
Dikmen, Aylin (1995), Ötanazi: Ölüm Hakkı. Varlık 63(1057) 10.95, 54-56.
Diyarbakır'da Çalışan Hekimlerin Ötanaziye Bakışı (2003), Adli Bilimler Dergisi 2(2) 6.2003, 33-37.
Düzce'de Çalışan Hekimlerin Ötanaziye Bakışı (2004), Adli Psikiyatri Dergisi 1(1) 1.2004, 9-13.
Erzurum'da Çalışan Hekimlerin Ötanaziye Bakışı (2003), Acil Tıp Dergisi 3(2) 6.2003, 41-46.
Flannery, Austin (2002), Ötanazi Üzerine Beyanname. (Çeviren: Osman Taştan) Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 43(2) 2002, 405-412.
Güven, Kudret (2000), Kişilik Hakları ve Ötanazi, Mardin: Nobel Yayın.
Hekimler İçin Ötanazi, Ölüm ve Ölümcül Hastaya İlişkin Tutum Ölçeği (ÖTÖ)'nin Faktör Yapısı ve İç Tutarlığı (1996), Psikiyatri Psikoloji ve Psikofarmakoloji Dergisi 4(3) 9.96, 185-190.
İl, Sunay ve Hatice Işıkhan (2004), Kanser Hastalarıyla Çalışan Sağlık Personelinin Ötanaziye İlişkin Düşüncelerinin Değerlendirilmesi. Adli Bilimler Dergisi 3(3) 9.2004, 41-50.
İnceoğlu, Sibel (1996), Yaşam Hakkı Karşısında Ötanazi. Psikiyatri Psikoloji ve Psikofarmakoloji Dergisi Özel Sayı 4(Ek Sayı 3) 9.96, 20-26.
İnceoğlu, Sibel (1999), Ölme Hakkı (Ötanazi), İstanbul: Ayrıntı Yayınları.
Kaya, Sezai ve Emine Baydan (1995). Evcil ve Diğer Hayvanların İnsancıl Olarak Öldürülmesinde Kullanılan Ötanazi Maddeleri ve Yöntemleri. Veteriner Hekimler Derneği Dergisi 66(1) 1995, 54-62.
Psikologların Ötanaziye Yaklaşımı (2004), Adli Psikiyatri Dergisi 1(1) 1.2004, 35-42.
Oğuz, N. Yasemin (1996), Tıp Etiği Açısından Ötanazi. Psikiyatri Psikoloji ve Psikofarmakoloji Dergisi Özel Sayı 4(Ek Sayı 3) 9.96, 5-8.
Oğuz, N. Yasemin (1996). Pediatrik Ötanazi. Çocuk Sağlığı ve Hastalıkları Dergisi 39(4) 10/12.96, 767-776.
Oğuz, N. Yasemin (2005), Psikiyatrik Ötanazi. Türkiye Klinikleri Tıp Etiği-Hukuku-Tarihi Dergisi 13(1) 2005, 20-25.
Oral, Uğur (1995), Ötanazi. Türkiye Klinikleri Tıbbi Etik Dergisi 3(1) 4.95, 8-11.
Özkara, Erdem (2000), Ötanazide Temel Kavramlar ve Ötanaziyle İlgili Güncel Tartışmalar. İzmir Atatürk Eğitim Hastanesi Tıp Dergisi 38(3-4) 9-12.2000, 19-22.
Özkara, Erdem (2001), Ötanazide Temel Kavramlar ve Güncel Tartışmalar, Ankara: Seçkin Yayıncılık.
Schlögel, Herbert (2002), Ötanazi ve Teoloji. (Çeviren: Osman Taştan), Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi 43(1) 2002, 293-299.
Sivas İli'nde Görev Yapan Bir Grup Hemşirenin Ötanazi Uygulamasına İlişkin Görüşleri (1997), Kriz Dergisi 5(1) 1997, 59-63.
Tandoğan, Cüneyd (1995), Ötanazi ya da Bir Değerleme Denemesi. Türk Dili Dergisi 9(49) 7/8.95, 31-35.
Topal, Ayşe (2000), Hayvanlarda Ötanazi. Uludağ Üniversitesi Veteriner Fakültesi Dergisi 19(1/2) 2000, 141-147.
Yiğit, Yaşar (2000), İslâm Ceza Hukukuna Göre Ötanazi. Diyanet İlmi Dergi 36(2) 4/6.2000, 37-58.
Zileli, Leyla (1996), Ötanazi. Psikiyatri Psikoloji ve Psikofarmakoloji Dergisi Özel Sayı 4(Ek Sayı 3) 9.96, 38-39.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ . 5 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2013.
^ Özkan, Yusuf. "Belçika'da ilk kez bir çocuk için ötanazi uygulaması". www.bbc.com. BBC.com sitesi, 17 Eylül 2016. 7 Ocak 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Aralık 2017.

Encyclopedia of Bioethics, 3rd Edition (3. baskı), “Life-sustaining treatment and euthanasia” maddesindeki, “II. Historical aspects” başlığında.
- Anagnastopoulos, Georgios. 2000. “Euthanasia and the Physician’s Role.” In Bioethics: Ancient Themes in Contemporary Issues, ed. Mark G. Kuczewski and Ronald Polansky. Cambridge, MA: MIT Press.
- Carrick, Paul. 1985. Medical Ethics in Antiquity: Philosophical Perspectives on Abortion and Euthanasia. Dordrecht, Netherlands: D. Reidel.
- Edelstein, Ludwig. 1967. In Ancient Medicine: Selected Papers of Ludwig Edelstein, ed. Owsei Temkin and C. Lilian Temkin. Baltimore: Johns Hopkins Press.
- Ferngren, Gary B. 1989. “The Ethics of Suicide in the Renaissance and Reformation.” In Suicide and Euthanasia: Historical and Contemporary Themes, ed. Baruch A. Brody. Dordrecht, Netherlands: Kluwer.
- Montaigne, Michel. 1946 (1580). “A Custom of the Island of Cea.” In The Essays of Montaigne, tr. Emit Julius Trechmann. New York: Oxford University Press.
Yaratılış kitabı, Eski Ahit (Eden Communications Tercümesi)^[]
Bhikkhu, Thanissaro.

[1] . 5 Mart 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Ekim 2013.

[yusuf-2] Özkan, Yusuf. "Belçika'da ilk kez bir çocuk için ötanazi uygulaması". www.bbc.com. BBC.com sitesi, 17 Eylül 2016. 7 Ocak 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Aralık 2017.