özgür yazılım ingilizce free software kullanıcısına yazılımı herhangi bir amaç için çalıştırma inceleme

Özgür yazılım (İngilizce: free software), kullanıcısına yazılımı herhangi bir amaç için çalıştırma, inceleme, değiştirme ve dağıtma özgürlükleri tanıyan yazılım türüdür. Tersi, özel mülk yazılımdır.

GNU Guix Linux dağıtımı. Bazı temsili uygulamaları çalıştıran (**GNU FSDG**) uyumlu özgür yazılım işletim sisteminin bir örneği. GNOME masaüstü ortamı, GNU Emacs metin düzenleyicisi, GIMP görüntü düzenleyicisi ve VLC medya oynatıcısı gösterilmektedir.

Özgür yazılım ile kastedilen özgürlük, ücreti ile değil yazılımın kullanım hakları ile ilgilidir. Özgür yazılımlar çoğunlukla ücretsiz olsalar da ücretsiz olmaları gerekmez. İngilizce sözlükler "İngilizce: free" kelimesi için yirmiye yakın anlam sıralar. Bunlardan sadece bir tanesi "bedava" iken geri kalanları özgürlük ve sınırlamaların olmaması (İngilizce: freedom) kavramlarına atıfta bulunur. Kullanıcılar bir özgür yazılımın kopyasına sahip olmak için para ödemiş olup olmamasından bağımsız olarak her zaman için yazılımı kopyalama, değiştirme ve hatta kopyalarını satma özgürlüğüne sahiptir.

Bağlam

Özgür yazılım, aşağıdakilerden ayrılır:

Özel mülk yazılımlar; Örneğin Microsoft Office, Windows, Adobe Photoshop, Facebook. Kullanıcılar bu yazılımların kaynak kodlarını inceleyemez, değiştiremez ve paylaşamaz.
Ücretsiz yazılım yani temel kullanım için ödeme gerektirmeyen, çoğunlukla özel mülk yazılımlar. Örneğin Google Chrome, Opera (web tarayıcısı), TikTok, Skype.

Telif hakkı kapsamındaki bir yazılımın özgür olabilmesi için, kullanıcılara yazılımı herhangi bir amaç için çalıştırma, inceleme, değiştirme ve dağıtma haklarını tanıyan bir yazılım lisansına sahip olması gerekir. Ayrıca herhangi bir lisansı olmayan kamu malı yazılımlar, kaynak kodu da; kamu malı olduğu sürece ve erişilebilir olduğu sürece özgürdür.

Özel mülk yazılımlar, kısıtlayıcı bir yazılım lisansı veya EULA kullanır ve genellikle kullanıcılara kaynak kodunu sunmazlar. Bu nedenle kullanıcıların yazılımı değiştirmeleri yasal veya teknik olarak engellenir. Bu durum güncelleme, yardım ve destek sağlamak için yayıncıya güvenilmesine neden olur (ayrıca ve terk edilmiş yazılım konularına da bakın). Kullanıcılar genellikle özel mülk yazılımlarda tersine mühendislik yapamaz, bunları değiştiremez veya yeniden dağıtamaz.

Telif hakkı yasası, sözleşmeler ve kaynak kodu eksikliğinin haricinde, kullanıcıların yazılım patentleri ve dijital haklar yönetimi (daha spesifik olarak ) gibi bir yazılım parçası üzerinde özgürlüklerini kullanmalarını engelleyen ek engeller bulunabilir.

Özgür yazılım kâr amaçlı, ticari bir faaliyet olabilir veya olmayabilir. Bazı özgür yazılımlar gönüllü bilgisayar programcıları tarafından, bazıları şirketler tarafından, bazıları ise her ikisi tarafından geliştirilmektedir.

Açık kaynakla adlandırma ve farklılıklar

1998'de özgür yazılım topluluğundan bir grup insan, özgür yazılım kavramındaki "özgür" kelimesinin ima ettiği felsefi ve siyasi gündem yerine özgür yazılımın iş dünyasına pragmatik terimlerle tanıtılmasın amacıyla açık kaynak kavramını ortaya koymuştur. Her iki tanım da hemen hemen eşdeğer program gruplarına atıfta bulunsa da, Özgür Yazılım Vakfı "açık kaynaklı yazılım" yerine "özgür yazılım" teriminin kullanılmasını önermektedir. Özgür Yazılım Vakfı'na göre, "Açık kaynak" ve bununla ilgili kampanya çoğunlukla kamu geliştirme modelinin teknik yönlerine ve özgür yazılımın işletmelere pazarlanmasına odaklanırken, kullanıcı haklarına ilişkin etik konuyu çok hafife almaktadır.

Özgür Yazılım Tanımı ve dört temel özgürlüğü

Özgür Yazılım Vakfı tarafından tanımlandığı şekliyle özgür ve özgür olmayan yazılım şeması. Sol: özgür yazılım, sağ: özel mülk yazılım, daire içine alınmış: ücretsiz yazılım

Özgür yazılımın ilk resmi tanımı Şubat 1986'da Özgür Yazılım Vakfı tarafından yayınlandı. Richard Stallman tarafından yazılan bu tanım bugün hala geçerliliğini koruyor ve yazılımın bir kopyasını alan kişilerin aşağıdaki dört özelliğe sahip olması durumunda yazılımın özgür yazılım olduğunu belirtiyor. Buna göre özgür yazılım kullanıcılara olmazsa olmaz 4 özgürlük sunar:

0 numaralı özgürlük: Herhangi bir amaç için, istediğiniz şekilde yazılımı çalıştırma özgürlüğü.
1 numaralı özgürlük: Her ne istiyorsanız onu yaptırmak için programın nasıl çalıştığını inceleme ve onu değiştirme özgürlüğü. Yazılımın kaynak koduna ulaşmak, bu iş için ön koşuldur.
2 numaralı özgürlük: Kopyaları dağıtma özgürlüğü, böylece başkalarına yardım edebilirsiniz.
3 numaralı özgürlük: Değiştirilmiş sürümlerinizin kopyalarını dağıtma özgürlüğü. Böylece değişikliklerinizden yararlanması için tüm topluma bir şans vermiş olursunuz. Kaynak koduna erişmek, bunun için bir ön koşuldur.

Bu özgürlüklere sahip olmak, kimseden izin almamayı ve izin için hiçbir bedel ödememeyi de içerir.

Genel kanının aksine özgür bir yazılım, ücretsiz dağıtılabileceği gibi ücretli de dağıtılabilir. Bu nedenle ticari yazılım olarak satılmasına engel yoktur. Özgür yazılımın kopyalarına sahip olmak için ücret ödemeniz gerekebilir veya kopyaları hiçbir ücret karşılığı olmadan da edinmiş olabilirsiniz. Kopyalara nasıl sahip olduğunuzdan bağımsız olarak, her zaman için yazılımın kopyalama, değiştirme ve hatta kopyalarını para karşılığında satma haklarına sahipsinizdir (özgürlük 2).

1990'ların sonlarında diğer özgür yazılım grupları neredeyse aynı yazılım setini tanımlayan kendi tanımlarını yayınladılar. Bunlardan en dikkate değer olanları 1997'de yayınlanan Debian Özgür Yazılım Yönergeleri ve 1998'de yayınlanan .

Tarihçe

Richard Stallman, GNU Tasarısı'nın mimarı ve özgür yazılım hareketinin önemli isimlerinden biri

1950'lerden 1970'lerin başına kadar bilgisayar kullanıcılarının özgür yazılımla ilgili yazılım hürriyetlerine sahip olmaları normaldi. Yazılım genellikle fertler arasında paylaşılır, kişilerin yazılım yaparak donanımlarını daha kullanışlı yapmalarını iyi karşılayan donanım üretilerinden dağıtılırdı. SHARE gibi kullanıcıların ve satıcıların üye olduğu kuruluşlarla yazılım değiş dokuşu kolaylaştırmak hedeflenmişti. 1970'lerin ilk yıllarında durum değişti; yazılım masrafları hızla yükselirken büyümekte olan yazılım endüstrisi, donanım üreticilerinin bilgisayar satışıyla beraber verdikleri "yazılım demetleri", kiraya verilen bilgisayarların kâr getirmeyen yazılım desteğiyle rekabet başlamıştı. Bazı müşterilerin kendi ihtiyaçlarını daha iyi karşılamasıyla "özgür" yazılım masraflarının donanım masraflarıyla bütünleşmesini istemiyordu.

17 Ocak 1969'da yayınlanan Amerika Birleşik Devletleri IBM'ye karşı yazısında hükûmet, yazılım demetlerinin rekabet engelleyici olarak sıfatlandırdı. Bazı yazılım her zaman hürken ancak ödemeyle alınabilen yazılımlar artıyordu. 1970'ler ve 1980'lerde yazılım endüstrisi, bilgisayar programlarını sadece kullanıcıların kodu incelemesi ve değiştirmesini önleyen çalıştırılabilirler şeklinde dağıtmaya başlamasıyla teknik tedbirler almaya başladı. 1980'de copyright kanununun kapsamı bilgisayar programlarını içine aldı.

1983'te Massachusetts Teknoloji Enstitüsü Yapay Zekâ Laboratuvarı'ndaki hacker topluluğunun uzun süreli üyesi Richard Stallman, bilgisayar endüstrisi ve kullanıcılarının kültürel değişiminden yıldığını açıklayarak GNU projesini îlan etti. GNU işletim sistemi için yazılım geliştirmesine Ocak 1984'te başlandı. Ekim 1985'te de Özgür Yazılım Vakfı kuruldu. Kendisi hür yazılımı tanımlayarak "copyleft" kavramını yazılım hürriyeti garantilemek için çıkardı.

Bazı yazılım dışı endüstriler, kendi araştırma ve geliştirmeleri için özgür yazılım geliştirmeye benzer teknikler kullanmaya başladı. Mesela bilim adamları, daha açık geliştirme süreçleri ararken mikroçip gibi donanımlar da telif feragatlı lisanslarla geliştirilmeye başlandı (OpenCores projesi gibi). Creative Commons ve özgür kültür hareketi, özgür yazılım hareketinden çok etkilenmişlerdir.

Bazı özgür yazılım lisansları

Özgür Yazılım Vakfı tarafından özgür kabul edilen lisanslar ile özgür kabul edilmeyen lisanslar GNU'nun Çeşitli Lisanslar ve Haklarında Yorumlar sayfasında listelenmektedir.

En yaygın kullanılan özgür yazılım lisanslarının başında GNU GPL lisansı gelmektedir. Aşağıdaki belli başlı bazı özgür yazılım lisansları listelenmiştir:

Bazı özgür yazılım lisansları (örneğin GNU GPL), yazılım kodlarının gelecekte de özgürlüğünü sürdürmesini garanti altına alırken bazı özgür yazılım lisansları bunu garanti altına almamaktadır.

Ayrıca bakınız

Kaynakça

^ "Özgür Yazılım Nedir?". GNU. 30 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2024.
^ Dixon, Rod (2004). Open Source Software Law. Artech House. s. 4. ISBN . Erişim tarihi: 16 Mart 2009.
^ Graham, Lawrence D. (1999). Legal battles that shaped the computer industry. Greenwood Publishing Group. s. 175. ISBN . Erişim tarihi: 16 Mart 2009.
^ Sullivan, John (17 Temmuz 2008). . Özgür Yazılım Vakfı. 28 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.
^ "Neden Açık Kaynak Özgür Yazılımın Noktasını Kaçırıyor". Özgür Yazılım Vakfı. 1 Ocak 2010. 25 Nisan 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Nisan 2024.
^ Stallman, Richard. "What is the Free Software Foundation?". GNU Bülteni. s. 8.
^ ^a ^b ^c "Özgür Yazılım Tanımı". GNU. 4 Ağustos 2011. 19 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Ekim 2012.
^ Bruce Perens (4 Temmuz 1997). "Debian's "Social Contract" with the Free Software Community". debian-announce mailing list. 30 Mart 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Mayıs 2024.
^ Franklin M. Fisher; Ortak yazarlar : McKie, James W.; Mancke, Richard B. (1983). IBM and the U.S. Data Processing Industry: An Economic History. Praeger. ISBN .
^ "Çeşitli Lisanslar ve Haklarında Yorumlar". GNU. 14 Ekim 2021. 24 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Kasım 2021.

Dış bağlantılar

Özgür Yazılım Vakfı 15 Ocak 2010 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
Özgür yazılımın tanımı - felsefesi 19 Ağustos 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
Özgür ve Özgür Olmayan Yazılım Kategorileri - GNU.org 6 Temmuz 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
GNU'nun web sitesinde sürekli güncellenen lisans bölümü25 Ağustos 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
Özgür lisansların Türkçe çevirileri 11 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
GitHub tarafından hazırlanan lisans seçme rehberi 9 Nisan 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (İngilizce)
Microsoft EULA üzerine bir inceleme 5 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Çağatay Çebi)
Özgür Yazılım Şimdi Neden Daha Önemli 13 Kasım 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Richard Stallman)
Yazılım lisansları hakkında bir karşılaştırma tablosu 29 Ocak 2013 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)

[Özgür_yazılım_nedir?-1] "Özgür Yazılım Nedir?". GNU. 30 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 3 Haziran 2024.

[Dixon-2] Dixon, Rod (2004). Open Source Software Law. Artech House. s. 4. ISBN . Erişim tarihi: 16 Mart 2009.

[Graham-3] Graham, Lawrence D. (1999). Legal battles that shaped the computer industry. Greenwood Publishing Group. s. 175. ISBN . Erişim tarihi: 16 Mart 2009.

[4] Sullivan, John (17 Temmuz 2008). . Özgür Yazılım Vakfı. 28 Ekim 2014 tarihinde kaynağından arşivlendi.

[open-source-misses-the-point-5] "Neden Açık Kaynak Özgür Yazılımın Noktasını Kaçırıyor". Özgür Yazılım Vakfı. 1 Ocak 2010. 25 Nisan 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 26 Nisan 2024.

[bull6-6] Stallman, Richard. "What is the Free Software Foundation?". GNU Bülteni. s. 8.

[Özgür_Yazılımın_Tanımı-7] "Özgür Yazılım Tanımı". GNU. 4 Ağustos 2011. 19 Ağustos 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Ekim 2012.

[1997-msg00017-8] Bruce Perens (4 Temmuz 1997). "Debian's "Social Contract" with the Free Software Community". debian-announce mailing list. 30 Mart 2024 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 3 Mayıs 2024.

[9] Franklin M. Fisher; Ortak yazarlar : McKie, James W.; Mancke, Richard B. (1983). IBM and the U.S. Data Processing Industry: An Economic History. Praeger. ISBN .

[Lisans_Listesi-10] "Çeşitli Lisanslar ve Haklarında Yorumlar". GNU. 14 Ekim 2021. 24 Ekim 2021 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Kasım 2021.