Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Amortisör (Fransızcadan: amortisseur), makinelerde çalışma sırasında meydana gelen sarsıntı ve titreşimlerin şiddetini ve etkisini azaltmak için kullanılan elemanlar. Amortisörler hareket yönüne ters, hız ile orantılı bir direnç gösterirler. Böylece sarsıntı ve titreşim doğuran enerjiyi ısıya çevirerek yutarlar. Her türlü darbeli çalışan makinelerde (tekstil makineleri, presler, iş makineleri, kaldırma makineleri, otomobiller...) kullanılmalarına rağmen en yaygın kullanma alanı araçlardır.
Pnömatik ve hidrolik amortisörler, yastıklar ve yaylarla birlikte kullanılır. Araç amortisörü, yağının akış debisini içindeki pistondan kontrol eden yaylı çek valfleri ve orifisleri kapsar.
Amortisör tasarlarken veya seçerken tasarım düşüncesi bu enerjinin nereye gideceğidir. Çoğu amortisörde, mekanik enerji amortisörün viskoz sıvısında ısı enerjisine dönüşür. Hidrolik silindirlerde hidrolik sıvı ısınır, pnömatik silindirlerdeyse sıcak hava amortisörün dışındaki ortama boşaltılır. Elektromanyetik amortisör türlerinde harcanan enerji depolanıp ve daha sonra kullanılabilir.
Araç süspansiyonu
Bir araçta amortisörler engebeli zeminde gitmenin etkisini azaltarak sürüş kalitesini ve araç kullanımını iyileştirir. Amortisörler aşırı süspansiyon hareketini sınırlarken amaçları yay salınımlarını sönümlemektir. Amortisörler yaylardan fazla enerjiyi emmek için yağ ve gaz valflerini kullanır. Yay oranları üretici tarafından aracın yüklü ve yüksüz ağırlığına göre seçilir. Bazı insanlar yay oranlarını değiştirmek için şok kullanır ancak bu doğru kullanım değildir. Tekerlek lastiğin kendisindeki histerezis ile birlikte yaylanmamış ağırlık yukarı ve aşağı hareketinde depolanan enerjiyi sönümler. Etkili tekerlek sekme sönümlemesi şokların en uygun dirence ayarlanmasını gerektirir.
Yaylı amortisörler genellikle helis yay veya yaprak yay kullanılır ancak burulma şoklarında burulma çubuğu da kullanılır. Ancak yay tek başına şoku ememez çünkü yay sadece enerjiyi depolar enerjiyi ememez. Araçlarda hem hidrolik amortisörler hem de yay veya burulma çubuklarını kullanır.
Araç amortisör tipleri
Çoğu araç amortisörü, bu konularda bazı değişimlerle ikiz veya tek boruludur.
İkiz borulu
Temel ikiz borulu
"İki borulu" amortisör olarak da bilinen bu cihaz, iç içe iki silindirik borudan "çalışma borusu" veya "basınç borusu" olarak adlandırılan bir iç boru ve "yedek boru" adı verilen bir dış borudan oluşur. Cihazın altında iç kısımda bir sıkıştırma valfi veya taban valfi bulunur. Piston, yoldaki tümsekler tarafından yukarı veya aşağı doğru zorlandığında, hidrolik sıvı pistondaki küçük delikler veya "orifisler" aracılığıyla ve valf yoluyla farklı bölmeler arasında hareket eder ve "şok" enerjisini ısıya dönüştürür ve daha sonra bu enerjinin harcanması gerekir.
İkiz borulu gazlı
Çeşitli şekillerde "iki borulu gaz hücresi" tasarım olarak bilinen bu tip temel ikiz boru tipinin gelişmişidir. Yapısı ikiz boruya çok benzer ancak yedek boruya düşük basınçlı azot gazı basılır. Bu değişikliğin sonucunda tertibattan damlayan köpüklü hidrolik sıvı olarak çıkan, ikiz borulunun aşırı ısınması yüzünden "köpürmesi" azalır. İkiz borulu gazlı amortisörler orijinal modern araç süspansiyonlarının çoğunluğunu oluşturur.
Araç süspansiyon sistemleri ve yaylar
Yayların araç sistemlerinde kullanılmaları geçen yüzyıla kadar dayanır. İlk kullanılan yaylar kalın çelik yaylardır. Bunların yoldan gelen darbeleri bir ölçüde yutmaları, daha hızlı ve rahat yolculuk yapma imkânını ortaya çıkarmıştı. Daha sonraları halk arasında makas olarak bilinen yaprak yayların büyükten küçüğe doğru yerleştirilmesi ile meydana gelen yaylar, geniş kullanım alanı bulmuştur. Bu yayların ön ve arka dingil ile şasi arasında kullanılmasıyla araç gövdesi dolaylı olarak dingillere oturtulmuş olur. Böylece yoldan gelen sarsıntılar kadar, aracın kalkma ve fren sırasındaki sarsılmaları da yumuşatılmış oluyordu. İlk defa 1928'de otomobil imalatındaki bir uygulamayla süspansiyon sistemi her bir tekerleğe bağımsız olarak uygulanmış, yani dingil kullanılmasından vaz geçilerek her tekerlek ayrı olarak yataklanmıştır. Böylece bir tekerlek tarafından alınan darbe diğerine iletilmediğinden seyahat rahatlığı artırılmıştır.
Bugün helezon yaylar, burulma çubukları, yaprak yaylar gibi kullanılan birçok yay tipi vardır. Genellikle ön tekerlekler için helezon yaylar kullanılırken, arka dingil yaprak yaylardan yapılan makaslar üzerine oturtulur.
Yaylar enerji depolama kabiliyetleri yüksek olan elastik elemanlardır. Bu özellikleri, dolayısıyla yol sathından alınan darbeleri, boyut değiştirerek ve enerji depolayarak şasiye iletmeden alırlar. Fakat yalnız başlarına kullanıldıklarında ilk anda depoladıkları enerjiyi sonra geri verirler ve bir salınım hareketine sebep olurlar. Bu salınımın sadece bir kısmı yayın rijitliği, yani iç moleküller sürtünmesi dolayısıyla ısıya çevrilerek yutulur ve salınımın durması zaman alır. Eğer bu salınımların devam etmesine müsaade edilirse araçta da sallanmalar görülür.
Bilhassa İkinci Dünya Savaşı sırasında metalurji sahasındaki son ilerlemeler yayların enerji depolama kabiliyetlerini, yani elastikiyetlerini arttırmış ve araç süspansiyon sistemlerinde yaylar yanında enerji yutma kabiliyetleri yüksek amortisörlerin kullanılması bir ihtiyaç halini almıştır. Bugün amortisörler, araç süspansiyon sistemlerinde geniş bir şekilde kullanılmaktadır.
Amortisörlerin rolü
Amortisörler, araç süspansiyon sistemlerinde yaylarla birlikte kullanılarak yoldan tekerleklere gelen sarsıntı ve titreşimlerin araba şasisine iletilmeden emilmesini veya en aza indirilmesini sağlarlar. Burada amortisörlerin rolü yaylardan daha değişik bir karakter gösterir.
Bu sistemlerde yay tarafından depolanan enerji, salınımlar halinde şasiye iletilmeden amortisörler tarafından emilir. İşte bu prensibe dayanarak yolun düzensizliklerinden dolayı meydana gelen darbe ve salınımları, yaylar, araç gövdesine iletmeyerek depolarlar. Amortisörler ise hareket yönüne ters doğrultuda gösterdikleri direnç ile gerek ilk anda tekerlekten gelen enerjiyi ve gerekse yayda depolanan enerjiyi yutarak ısıya çevirirler. Böylece sarsıntıları azaltırlar.
Amortisörler, sadece aracın konforu için gerekli elemanlar değillerdir. Aynı zamanda tekerleklerin yolu iyi kavramaları gibi önemli bir fonksiyonu da yerine getirirler. İyi bir amortisör virajda savrulmayı önler. Tekerleklerin yere iyi basmalarını ve zıplamamalarını sağlayarak hem çekişi artırır, hem de fren yapıldığında duruş mesafesini kısaltır.
Amortisörlerin yapısı, tipleri
Genel olarak amortisörlerin çalışma prensibi sürtünme yoluyla harekete karşı bir direnç göstererek, hareket enerjisinin ısıya dönüştürülüp, yutulması esasına dayanır. Amortisörler kuru ve akışkan esaslı tipler olmak üzere iki ana bölüme ayrılırlar.
- Kuru tipler, yaylar ve lastiklerde olduğu gibi cisimlerin iç moleküler sürtünmesine dayanarak veya doğrudan birbirine sürtünen cisimlerde olduğu gibi dış sürtünme esasına dayanarak sarsıntı ve titreşim doğuran hareket enerjisini ısıya çevirerek yutarlar.
- Akışkan tipleri ise sıvı veya gaz esaslı olabilirler. Sıvı tiplerde daha çok yağ kullanılır. Yağların iç moleküler sürtünmesi olan yüksek viskozite () özelliğine dayanılarak basınç altındaki yağın dar kanallardan geçmeye zorlanmasıyla sıkışan moleküllerin arasındaki sürtünme yardımıyla ısıya çevrilen enerji yutulur. Gaz esaslı tipler de aynı prensibe göre çalışırlar. Gaz olarak daha çok hava kullanılır.
Amortisörlerin bu iki ana esasa bağlı, sanayi ve araçlarda kullanılan birçok tipleri vardır. Araçlarda geniş bir kullanılma alanı bulması dolayısıyla en çok tanınan teleskobik tipdir.
Teleskobik tip hidrolik amortisörler
Bu tip amortisörler tekerlek kısmına bağlı içi yağ dolu silindir ve arabanın gövdesine bağlı çubuk piston grubu olmak üzere iki ana parçadan meydana gelirler. Silindir kısmının dış zarfı iki kat olup ara kısım yedek yağ deposu vazifesini görür. Piston çubuğuna silindirin üst tarafına geçen koruyucu toz tüpü ve silindir içinde işleyen piston bağlıdır.
Bu tip amortisörlerin çalışma şekli şöyledir: Eğer tekerlek bir darbe alırsa, amortisörün bu sıkışma stroku esnasında silindirin alt kısmındaki kapanır. Yağ basıncı piston üzerindeki süpabı açar ve yağ pistonun üst kısmına geçer. Bu kısımda aynı zamanda piston çubuğu bulunduğundan fazla yağ bir boru vasıtasıyla yedek depoya gönderilir. Bu borunun ucunda bir supap daha mevcuttur. Bu işlem sırasında amortisör yukarı doğru olan yay hareketini yumuşatır, darbeyi söndürür, amortisörün aşağı doğru tepkisi lastiği yola bastırır, zıplamasını önler.
Tekerleğin düşmesi sırasında amortisör şöyle çalışır: Amortisörün açılması esnasında yağ önce silindirin alt başındaki süpaptan içeri girer. Piston üzerindeki süpap tek taraflı olduğundan kapanır ve piston üstündeki yağ ince borudan geçerek yedek depoya ve oradan silindire girer ve geri gelme mukavemetini te'min eder. Bu işlem sırasında amortisör tekerleğin düşmesi ile yayın birden boşalmasını önler, darbeli açılımı frenler, tekerleğin yola yumuşak bir hareketle oturmasını sağlıyarak, zıplamasına engel olur.
Görüldüğü gibi yağın ince boru ve süpaplardan geçmeye zorlanması amortisörün hareketini, ters yönünden bir direnç göstererek sarsıntı doğuran enerjiyi ısıya çevirip yutmasına imkân sağlar. Dikkat edilecek diğer bir husus da amortisör içinde ısınan yağın her zaman bir yönde hareket etmesi ve böylece kendini ve cihazı soğutmasıdır.
Diğer kullanım alanları
Yalpalama damperi, demiryolu ulaşımında vagonların ve lokomotiflerin aşırı derecede yan yana sallanmasını önlemek için kullanılan enine monte edilmiş bir amortisördür
Başta Japonya olmak üzere dünyanın çeşitli ülkelerinde uygulanan ve amortisör gibi işleyen taban izolasyon sistemi, binaların temel ile irtibatını keserek depreme karşı koruma sağlıyor.
Kaynakça
- ^ , Horst Bauer (ed)., Automotive Handbook 4th Edition, Robert Bosch GmbH, 1996, , page 584
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Amortisor Fransizcadan amortisseur makinelerde calisma sirasinda meydana gelen sarsinti ve titresimlerin siddetini ve etkisini azaltmak icin kullanilan elemanlar Amortisorler hareket yonune ters hiz ile orantili bir direnc gosterirler Boylece sarsinti ve titresim doguran enerjiyi isiya cevirerek yutarlar Her turlu darbeli calisan makinelerde tekstil makineleri presler is makineleri kaldirma makineleri otomobiller kullanilmalarina ragmen en yaygin kullanma alani araclardir Olcekli arabalarin minyatur yagli amortisorleri Gazli amortisor Pnomatik ve hidrolik amortisorler yastiklar ve yaylarla birlikte kullanilir Arac amortisoru yaginin akis debisini icindeki pistondan kontrol eden yayli cek valfleri ve orifisleri kapsar Amortisor tasarlarken veya secerken tasarim dusuncesi bu enerjinin nereye gidecegidir Cogu amortisorde mekanik enerji amortisorun viskoz sivisinda isi enerjisine donusur Hidrolik silindirlerde hidrolik sivi isinir pnomatik silindirlerdeyse sicak hava amortisorun disindaki ortama bosaltilir Elektromanyetik amortisor turlerinde harcanan enerji depolanip ve daha sonra kullanilabilir Arac suspansiyonu Bir aracta amortisorler engebeli zeminde gitmenin etkisini azaltarak surus kalitesini ve arac kullanimini iyilestirir Amortisorler asiri suspansiyon hareketini sinirlarken amaclari yay salinimlarini sonumlemektir Amortisorler yaylardan fazla enerjiyi emmek icin yag ve gaz valflerini kullanir Yay oranlari uretici tarafindan aracin yuklu ve yuksuz agirligina gore secilir Bazi insanlar yay oranlarini degistirmek icin sok kullanir ancak bu dogru kullanim degildir Tekerlek lastigin kendisindeki histerezis ile birlikte yaylanmamis agirlik yukari ve asagi hareketinde depolanan enerjiyi sonumler Etkili tekerlek sekme sonumlemesi soklarin en uygun dirence ayarlanmasini gerektirir Yayli amortisorler genellikle helis yay veya yaprak yay kullanilir ancak burulma soklarinda burulma cubugu da kullanilir Ancak yay tek basina soku ememez cunku yay sadece enerjiyi depolar enerjiyi ememez Araclarda hem hidrolik amortisorler hem de yay veya burulma cubuklarini kullanir Arac amortisor tipleriIkiz ve tek borulu amortisorun ana bilesenlerinin semasi Cogu arac amortisoru bu konularda bazi degisimlerle ikiz veya tek boruludur Ikiz borulu Temel ikiz borulu Iki borulu amortisor olarak da bilinen bu cihaz ic ice iki silindirik borudan calisma borusu veya basinc borusu olarak adlandirilan bir ic boru ve yedek boru adi verilen bir dis borudan olusur Cihazin altinda ic kisimda bir sikistirma valfi veya taban valfi bulunur Piston yoldaki tumsekler tarafindan yukari veya asagi dogru zorlandiginda hidrolik sivi pistondaki kucuk delikler veya orifisler araciligiyla ve valf yoluyla farkli bolmeler arasinda hareket eder ve sok enerjisini isiya donusturur ve daha sonra bu enerjinin harcanmasi gerekir Ikiz borulu gazli Cesitli sekillerde iki borulu gaz hucresi tasarim olarak bilinen bu tip temel ikiz boru tipinin gelismisidir Yapisi ikiz boruya cok benzer ancak yedek boruya dusuk basincli azot gazi basilir Bu degisikligin sonucunda tertibattan damlayan kopuklu hidrolik sivi olarak cikan ikiz borulunun asiri isinmasi yuzunden kopurmesi azalir Ikiz borulu gazli amortisorler orijinal modern arac suspansiyonlarinin cogunlugunu olusturur Arac suspansiyon sistemleri ve yaylarYaylarin arac sistemlerinde kullanilmalari gecen yuzyila kadar dayanir Ilk kullanilan yaylar kalin celik yaylardir Bunlarin yoldan gelen darbeleri bir olcude yutmalari daha hizli ve rahat yolculuk yapma imkanini ortaya cikarmisti Daha sonralari halk arasinda makas olarak bilinen yaprak yaylarin buyukten kucuge dogru yerlestirilmesi ile meydana gelen yaylar genis kullanim alani bulmustur Bu yaylarin on ve arka dingil ile sasi arasinda kullanilmasiyla arac govdesi dolayli olarak dingillere oturtulmus olur Boylece yoldan gelen sarsintilar kadar aracin kalkma ve fren sirasindaki sarsilmalari da yumusatilmis oluyordu Ilk defa 1928 de otomobil imalatindaki bir uygulamayla suspansiyon sistemi her bir tekerlege bagimsiz olarak uygulanmis yani dingil kullanilmasindan vaz gecilerek her tekerlek ayri olarak yataklanmistir Boylece bir tekerlek tarafindan alinan darbe digerine iletilmediginden seyahat rahatligi artirilmistir Bugun helezon yaylar burulma cubuklari yaprak yaylar gibi kullanilan bircok yay tipi vardir Genellikle on tekerlekler icin helezon yaylar kullanilirken arka dingil yaprak yaylardan yapilan makaslar uzerine oturtulur Yaylar enerji depolama kabiliyetleri yuksek olan elastik elemanlardir Bu ozellikleri dolayisiyla yol sathindan alinan darbeleri boyut degistirerek ve enerji depolayarak sasiye iletmeden alirlar Fakat yalniz baslarina kullanildiklarinda ilk anda depoladiklari enerjiyi sonra geri verirler ve bir salinim hareketine sebep olurlar Bu salinimin sadece bir kismi yayin rijitligi yani ic molekuller surtunmesi dolayisiyla isiya cevrilerek yutulur ve salinimin durmasi zaman alir Eger bu salinimlarin devam etmesine musaade edilirse aracta da sallanmalar gorulur Bilhassa Ikinci Dunya Savasi sirasinda metalurji sahasindaki son ilerlemeler yaylarin enerji depolama kabiliyetlerini yani elastikiyetlerini arttirmis ve arac suspansiyon sistemlerinde yaylar yaninda enerji yutma kabiliyetleri yuksek amortisorlerin kullanilmasi bir ihtiyac halini almistir Bugun amortisorler arac suspansiyon sistemlerinde genis bir sekilde kullanilmaktadir Amortisorlerin roluAmortisorler arac suspansiyon sistemlerinde yaylarla birlikte kullanilarak yoldan tekerleklere gelen sarsinti ve titresimlerin araba sasisine iletilmeden emilmesini veya en aza indirilmesini saglarlar Burada amortisorlerin rolu yaylardan daha degisik bir karakter gosterir Bu sistemlerde yay tarafindan depolanan enerji salinimlar halinde sasiye iletilmeden amortisorler tarafindan emilir Iste bu prensibe dayanarak yolun duzensizliklerinden dolayi meydana gelen darbe ve salinimlari yaylar arac govdesine iletmeyerek depolarlar Amortisorler ise hareket yonune ters dogrultuda gosterdikleri direnc ile gerek ilk anda tekerlekten gelen enerjiyi ve gerekse yayda depolanan enerjiyi yutarak isiya cevirirler Boylece sarsintilari azaltirlar Amortisorler sadece aracin konforu icin gerekli elemanlar degillerdir Ayni zamanda tekerleklerin yolu iyi kavramalari gibi onemli bir fonksiyonu da yerine getirirler Iyi bir amortisor virajda savrulmayi onler Tekerleklerin yere iyi basmalarini ve ziplamamalarini saglayarak hem cekisi artirir hem de fren yapildiginda durus mesafesini kisaltir Amortisorlerin yapisi tipleriGenel olarak amortisorlerin calisma prensibi surtunme yoluyla harekete karsi bir direnc gostererek hareket enerjisinin isiya donusturulup yutulmasi esasina dayanir Amortisorler kuru ve akiskan esasli tipler olmak uzere iki ana bolume ayrilirlar Kuru tipler yaylar ve lastiklerde oldugu gibi cisimlerin ic molekuler surtunmesine dayanarak veya dogrudan birbirine surtunen cisimlerde oldugu gibi dis surtunme esasina dayanarak sarsinti ve titresim doguran hareket enerjisini isiya cevirerek yutarlar Akiskan tipleri ise sivi veya gaz esasli olabilirler Sivi tiplerde daha cok yag kullanilir Yaglarin ic molekuler surtunmesi olan yuksek viskozite ozelligine dayanilarak basinc altindaki yagin dar kanallardan gecmeye zorlanmasiyla sikisan molekullerin arasindaki surtunme yardimiyla isiya cevrilen enerji yutulur Gaz esasli tipler de ayni prensibe gore calisirlar Gaz olarak daha cok hava kullanilir Amortisorlerin bu iki ana esasa bagli sanayi ve araclarda kullanilan bircok tipleri vardir Araclarda genis bir kullanilma alani bulmasi dolayisiyla en cok taninan teleskobik tipdir Teleskobik tip hidrolik amortisorlerBu tip amortisorler tekerlek kismina bagli ici yag dolu silindir ve arabanin govdesine bagli cubuk piston grubu olmak uzere iki ana parcadan meydana gelirler Silindir kisminin dis zarfi iki kat olup ara kisim yedek yag deposu vazifesini gorur Piston cubuguna silindirin ust tarafina gecen koruyucu toz tupu ve silindir icinde isleyen piston baglidir Bu tip amortisorlerin calisma sekli soyledir Eger tekerlek bir darbe alirsa amortisorun bu sikisma stroku esnasinda silindirin alt kismindaki kapanir Yag basinci piston uzerindeki supabi acar ve yag pistonun ust kismina gecer Bu kisimda ayni zamanda piston cubugu bulundugundan fazla yag bir boru vasitasiyla yedek depoya gonderilir Bu borunun ucunda bir supap daha mevcuttur Bu islem sirasinda amortisor yukari dogru olan yay hareketini yumusatir darbeyi sondurur amortisorun asagi dogru tepkisi lastigi yola bastirir ziplamasini onler Tekerlegin dusmesi sirasinda amortisor soyle calisir Amortisorun acilmasi esnasinda yag once silindirin alt basindaki supaptan iceri girer Piston uzerindeki supap tek tarafli oldugundan kapanir ve piston ustundeki yag ince borudan gecerek yedek depoya ve oradan silindire girer ve geri gelme mukavemetini te min eder Bu islem sirasinda amortisor tekerlegin dusmesi ile yayin birden bosalmasini onler darbeli acilimi frenler tekerlegin yola yumusak bir hareketle oturmasini sagliyarak ziplamasina engel olur Goruldugu gibi yagin ince boru ve supaplardan gecmeye zorlanmasi amortisorun hareketini ters yonunden bir direnc gostererek sarsinti doguran enerjiyi isiya cevirip yutmasina imkan saglar Dikkat edilecek diger bir husus da amortisor icinde isinan yagin her zaman bir yonde hareket etmesi ve boylece kendini ve cihazi sogutmasidir Diger kullanim alanlariYalpalama damperi demiryolu ulasiminda vagonlarin ve lokomotiflerin asiri derecede yan yana sallanmasini onlemek icin kullanilan enine monte edilmis bir amortisordur Basta Japonya olmak uzere dunyanin cesitli ulkelerinde uygulanan ve amortisor gibi isleyen taban izolasyon sistemi binalarin temel ile irtibatini keserek depreme karsi koruma sagliyor Kaynakca Horst Bauer ed Automotive Handbook 4th Edition Robert Bosch GmbH 1996 0 8376 0333 1 page 584