Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Cümle veya tümce; bir ifade, soru, ünlem veya emiri dile getiren; kendi başına anlamlı sözcükler dizisi. Çoğunlukla özne, tümleç ve yüklemden meydana gelir. Bazen yan cümleciklerle anlamı pekiştirilir veya genişletilir.
Cümle; düşünce, duygu, oluş ve isteklerin bildirildiği söz dizisidir. Tek bir fiil kipinden ibaret olduğu gibi, birbirine dilbilgisel bağlarla bağlı birçok sözcükten de meydana gelmiş olabilir. "Gidiyorum.", "Çekil.", "Yürüyelim." gibi tek bir sözcükten ibaret olan cümleye bir deyilikli; "Ben gidiyorum.", "Sen çekil.", "Haydi yürüyelim." gibilerine ise iki deyilikli denir.
Etimoloji
Cümle sözcüğü Türkçeye, Arapça cumle (جملة) sözcüğünden geçmiştir. Türkçe kökenli tümce sözcüğü ise cümle ile eşanlamlı olarak kullanılmasının yanı sıra bazen basit cümle veya karmaşık cümleyi meydana getiren cümleciklerden her biri anlamında da kullanılır.
Bir cümlede tümleç her zaman bulunmayabilir ancak özne ve yüklem, ünlemler hariç tüm cümlelerde bulunur:
- "Cemal okula gitti." (okula tümleçtir)
- "Ben yapacağım." (sadece özne ve yüklem vardır)
- Özne her zaman cümlede görünmeyebilir:
- "Erken gelmişsin" (Sen öznesi gizlidir)
Cümle çeşitleri
Anlamına göre cümle çeşitleri
Burada yüklemin taşıdığı kip ekine bakılmaksızın hangi anlamı taşıdığına bakılır.
Olumlu-olumsuz cümle, istek cümlesi, ünlem cümlesi, şart cümlesi, soru cümlesi, emir cümlesi gibi çeşitleri vardır.
Olumlu ve olumsuz cümleler
Olumlu cümle, yüklemi olumlu olan cümledir:
- "Bugün eve erken geldim." (geldim yüklemi olumludur)
- "Bir çalışma yapılmadığı anlaşılıyor." (anlaşılıyor yüklemi olumludur)
Olumsuz cümle, yüklemi olumsuz olan cümledir. Olumsuzluk ekleri -me, -ma kullanılarak oluşturulur:
- "Bugün kütüphane açılmayacak."
Bazı cümlelerin yüklemi olumlu olduğu hâlde anlamca olumsuzdur. Örnek:
- Ne sert ol asıl, ne yumuşak ol basıl
Soru-cevap cümlelerinde de anlam olumsuz olabilir:
- -Bu madde neden böyle?
- -Ben mi yazdım? (Ben yazmadım)
Bir cümlede iki olumsuzluk varsa, anlam olumluya döner:
- Araştırmadan yazma.
Ancak, iki olumsuzluğun ikisi de bağımsız yargı bildirirse anlam olumsuz kalır. Örnek:
- Yazıyı o yazmış değildi, yazanı da görmemişti.
Soru cümlesi
İçinde soru eki (mi, mu) veya soru sözcüğü (kim, neden, nereden, nasıl) olan cümledir. Kural olarak soru cümlesi sonunda (?) kullanılır, ancak bazı cümlelerde soru eki temel önermeye yönelik değilse (?) işareti kullanılmaz: Her şeyi bu maddeye yazamayız; yazdık mı uzar gider, cümlesindeki gibi. Bir de sorulu olumsuz cümle vardır. Bu cümlenin yüklemi olumsuzdur ve soru eki almıştır: Bu madde özgün değil mi? gibi. Soru cümlelerine karşı mutlaka cevap cümleleri ortaya çıkar. Cevap cümleleri tam kurulmayabilir: -Sen mi yazdın? -Evet ben... gibi. Bazı soru cümleleri cevapsız kalabilir: -Bu nasıl yazı?; Hangi dağda kurt öldü?; Yumuşak başlı isem kim dedi uysal koyunum?; Bakalım, seçim sonuçlarının anlamı nedir?; gibi. Soru cümlelerine cevap iki türlüdür: -mi ekiyle kurulmuş soru cümleleri genellikle -evet ya da -hayır diye cevaplanır. Olumsuz soru cümlesine cevap ise iki yolla olur, ya hayır denir, yahut -mi soru ekine karşı olumlu cevap verilir: -Bu maddeyi onlar hâlâ yazmadılar mı? cümlesine -Hayır veya -Yazdılar cevabı verilir. (Ayrıca soru cümlesi maddesine bakınız).
Ünlem cümlesi
İçinde ünlem ve ünleme benzer sözcükler (komutlar) olan cümlelerdir. Ünlem Cümlesi bir duyguyu ifade eder. Seslenme, heyecan, sevinç, şaşma, sıkılma vb. ifadelerden oluşan ünlem sözcüklerinin kullanıldığı cümlelerdir. Örnekler:
- Hey, orada durma!
- Eyvah, o da burada!
- Çok güzel bir araba!
- Göreyim sizi arkadaşlar!
- Hah, işte geldi
Yüklemine göre cümle çeşitleri
Burada yüklemin çeşiti önemlidir. İki çeşiti vardır.
- İsim Cümlesi: Yüklemi isim soylu sözcüklerden oluşan cümlelere "İsim Cümlesi" denir.
- Fiil Cümlesi: Yüklemi fiil soylu sözcüklerden oluşan cümlelere "Fiil Cümlesi" denir.
Ögelerinin dizilişine göre cümle çeşitleri
Burada yüklemin cümle içindeki yeri önemlidir.
- Kurallı cümle: Yüklemi sonda olan cümlelere "Kurallı Cümle" denir.
- Devrik cümle: Yüklemi sonda olmayan cümlelere "Devrik Cümle" denir.
- Eksiltili cümle: Yüklemi cümleye yazılmamış olan cümlelere "Eksiltili cümle" denir.
Eksiltili cümle (Elips)
Geleneksel dilbilgisi içerisinde elipsler tamamlanmamış, eksik cümleleri ifade eder. Çünkü sözlü iletişim, ortak bir sözdiziminden ve ortak bir dünya görüşünden ileri gelir. Fakat bütünleyici bir ortak alan-durumsal tecrübe ortaya çıkar. Dil ekonomisi artık bilgilerden kaçınmaya müsait olarak bilgilerden kaçınmayı gerektirir. Söz konusu klasik bir elips genellikle cevap elipsinde bulunur. Bu durumu aşağıdaki örnekte görebiliriz.
A: Bu yaz yine tatile gideceğim.
B: Nereye?
A: Bodrum’a veya Antalya’ya.
B: Yalnız mı?
A: Hayır, eşim ve çocuklarımla birlikte.
B: Peki ne zaman?
A: Büyük olasılıkla Temmuz veya Ağustosta.
Bu örnekte görüldüğü üzere ilk cümle dışındaki cümlelerin yüklemleri yok. Böyle, yüklemi eksik olan cümleler birer eksiltili cümledir.
Burada bir yapının kabulü söz konusu. Bir defa elde edilen sözdizimsel bir “temel”, “konu değişikliği” vasıtasıyla bir yenisi oluşturuluncaya kadar geçerlidir. Böyle bir yapı dâhilinde dinleyici için tamamen yeni ve bilgilendirici olan şey konuşulur. Buna rağmen gereksiz zannedilen bilgiler verilir, konuşmacı eksiksiz cümleler kullanır. Konuşmacı anlaşılamamasına rağmen, fikirlerine özel bir anlam içerisinde önem verir. Bu, dinleyici tarafından algılanan bir anlamdır. Böylece kendi dilsel yetisinin doğruluğunu sınama çabası söz konusu olabilir. Elipsler anlaşılabilirdir, çünkü elipsler; mimik, jest veya ortak fikirlerle oluşan işaretlerle konuşmaya katılanların sözdizimini senkronize edebilmesini sağlar.
Cümle ve sözcük
Cümle, bir sözcük dizisidir, ancak en az bir sözcüklü ifadeler de cümle sayılmaktadır. "Yazıyorum", gibi. Maksimum sözcük sayısı ise sonsuzdur, ne var ki, hiçbir dilde hiçbir cümlenin sözcükleri en fazla bir paragraf uzunluğunu geçmez, çünkü konuşma dilinde sesin yettiği yere kadar sözcük sarf edilerek cümle kurulur ve anlambilim açısından, bir cümlenin ögeleri ne kadar çoğalırsa o cümle anlaşılmaz olabilir. Geleneksel olarak konuşulan dilde cümlelerin çoğu kalıplaşmış olarak kültürde mevcut olabilir. Mesela bir şaşkınlık cümlesi olarak "Amma da yaptın ha" dizesi, Türkçe coğrafyasının her yerinde aynıyla kullanılır. Bu kalıplaşma, sözdiziminin zaman içinde bütün ulusun ortak ve aynı anlamla üretilmesindendir yoksa teorik olarak aynı cümlenin ifade ettiği anlamı çok değişik sayıda sözcük kullanarak sonsuzca çeşitlendirmek de mümkündür, ama bir anadilin ana meselesi ortak dil olarak en hızlı iletişimi kurmak olduğundan, cümle tarzları kalıplaşmıştır. Örnek:
Bu sözcük genişletmesi sonsuza kadar sürer. O hâlde, en iyi cümle nedir? Dilbilimi açısından en iyi cümle, bir düşünceyi içinde gereksiz hiçbir sözcük olmaksızın anlatan duru cümledir. Eskiden buna "efradını cami ağyarını mani" denilmiştir. Cümle vardır, çok uzundur fakat hâlâ istenileni anlatamaz; cümle vardır, iki sözcüktür ama ifade yerindedir. Konuşma ve yazı dilinde hiçbir anlam ifade etmeden, sözcüklerin yan yana gelmiş olması itibarıyla yapılmış cümlelere her yerde rastlanmaktadır. Bu, düşüncesiz dil, dilsiz düşünce olamayacağına dair bir dilbilim ilkesine aykırıdır. Sesbilgisi yönünden de anlamsız ve art arda sıralanmış yama cümleleri hemen belli olur, çünkü kulağı tırmalar ve giderek konuşan ve yazan dinlenmez, okunmaz olur.
Yüklem (yargı)
Biçim bilgisinde fiil denilen yüklem kural olarak cümlenin sonundadır. İş, oluş, düşünüş, duyuş, yargılayış belirtir. Bu görevdeki her sözcük yüklemdir ve cümlenin her yerinde yer alabilir. Bunlar yerlerine göre cümlecik yüklemi ve temel önerme yüklemi olur. Temel önerme yüklemleri yalın, türemiş, bileşik olarak bütün fiillerden ve ek eylemlerle biçimlenen sözcüklerden (sıfatlar, adıl, ad, belirteç, ilgeç, mastar) ve durum takılarıyla (-de, -den, -e) çekimlenen ad soylu sözcüklerden olur. Ayrıca şunlar ekeylem alarak yüklem olur: var, yok, değil sözcükleri; ulaçlar, ekler, takılar, söz öbekleri, dizeler, harfler.
Yükleme göre cümle ikiye ayrılır: Fiil cümlesi, ad cümlesi. Bazı yüklemlerde ek eylemi düşmüş yahut kullanılmamış sözcükler olabilir. Sonu, kesin yargı bildirmek için -dir ile biten cümlelerde yüklem kişilere göre çekilmişse fiil cümlesi olur.
Cümle, yüz tane sözcükle de kurulsa, temel ögesi olan özne ve yüklem bellidir, bütün tümleçler bu iki ögeyi tamamlar. Kurallı cümlede özne önce gelir ancak devrik cümlede yüklem önce gelir.
Cümle ve özne
Yüklemin anlamını arayan sözcük öznedir. Ad, ad takımı, sıfat takımı, adlaşmış sıfat, adıl, harf, ek ve takı, belirteç, ilgeç, bağlaç, ünlem, ikileme, yan önerme, tek cümle hâllerinde olur. Bazen özneye -di, -dir eklenir: -Bakkala gidiyorum ne alayım? -Al işte, ekmekti reçeldi, peynirdi ne varsa al. cümlesindeki gibi. Bunun dışında özneler yalın olur, -i, -e, -de, -den durum takıları almazlar. Cümlede özneyi bulmak için kim ve ne soruları sorulur. Bir cümlede bir yüklemin bir öznesi olur. Bağlaçla, virgülle ayrılmış ikiden fazla ögelerin hepsi bir özne sayılır: Cümle nedir? Özneler, yüklemler, tümleçler, ünlemler hepsi cümledir. Adlar da cümledir, zarflar da... örneğindeki gibi.
Cümlede özne/yüklem uygunluğu
Türkçede en fazla karıştırılan konulardan biri özne ile yüklemin uygunluğudur. Özne/yüklem uyğunluğu iki bakımdan olur: Tekillik-çoğulluk ve kişiler. Tekillik-çoğulluk uygunluğu: 1. Tekil kişi, bir topluluk adına konuşursa yüklemi çoğul kullanır: Bildiri hakkında ne düşündüğü sorulan genelkurmay başkanı "sözümüzün arkasındayız" dedi. cümlesindeki gibi. 2. Böbürlenmelerde çoğul olur: -Biz bu lafları çok duyduk. gibi. 3. Mütevazılık için: -O zaman şu şu maddeleri de ekleyelim, cümlesindeki gibi. 4. İkinci tekil şahıslar, saygı ve nezaket bildirirken çoğul olur: -Buyrun o zaman siz yazın, gibi. 5. Üçüncü şahıslarda saygı, anlatımı güçlendirme için çoğul olur: -Kurucumuz burayı onurlandırdılar; -Sayın başbakan gelecekler mi?, gibi. 6. Çoğul öznelerin yüklemleri şu durumlarda hep tekil olur: -Beden organları ve bunlardan çıkan ses ve yaşlar için: -Sesler kesildi.; -Gözlerinden yaşlar aktı. -Fiil adlarında: -İşlerimiz iyi gidiyor. -Tamlamalarda: -Kanatlı kapının demir sürgüleri gıcırdıyordu. -Cansız varlıklar: -Sular kesildi.gibi. Ancak, cansız varlıklar tek tek ifade edilecekse, yüklem çoğul olur: -Hayvanlar duygulu varlıklardır.; Tanklar her yandan saldırıyorlardı. gibi. 7. Bitkiler, hayvanlar: -Bahçede güller, laleler, papatyalar her yeri kapladı. Karıncalar geldi, kuşlar yuva yaptı. 8. Soyutlamada: -Emanetler ehline verilir. 9. Zaman adları: -Aylar, yıllar geçti. 10. Topluluk adları: -Tümen harekete geçti.; -Güruhtan o ses yükseldi.; -Millet ona sahip çıktı. gibi. 11. Sayılarla belirtilen öznelerde: -42 milyon seçmen oy kullandı.; -Saldıranlar iki kişiydi. gibi. Bazen vurgu için çoğul kullanılır: -İki kişiydiler. 12. Nicelik gösteren belgisiz sıfatlarda ve özne olmuş belgisiz adıllarda: -Beni kaç kişi istedi?; -Onların birçoğu bilmez.; -Kör tuttuğunu öper.; -Herkes aynı kanıda. Vurgu için bazen çoğul olur: -Bu yazarlar haddini bilmeden yazıyorlar. 13. Var/yok ünlemlerinde: -Yoksullar var, açlar var.; -Kimseler bilmez. 14. İnsan olan çoğul öznelerde:
- Çoğul öznenin bireyleri tek tek değil bir bütünse yüklem tekil olur: -İşçiler genel greve gidiyor.; -Kadınlar yön bulamaz.; -Teröristler beş askeri şehit etti.; -Belediyeler borç içinde kıvranıyor.;
- Çoğul öznenin bireyleri tek tekse yüklem çoğul olur: -Başbakan ve dışişleri bakanı köşkte bir araya geldiler.; -Artık mesajlarda kullanıcılar sesli harf yazmıyorlar.
Cansızlarda, bitki ve hayvanlarda da bu durumda çoğul kullanılır: -Ağaçlar yaprak dökecekler, yaprak dökecekler... -Bu kızgın çölde hayvanlar su kaynaklarında toplanırlar. (belgesel anlatımı).
Kişi uygunluğu: 1. Tek özne tek yüklemdir: -Ben yaptım, sen aldın, onlar dinlemediler. 2. Öznesi ayrı olma durumunda:
- Özneler 2. ve 3. şahıslar ise yüklem, 2. çoğul olur: -Kardeşinle sen bugün sınava gireceksiniz.
- Özneler 3. ve 1. veya 2. ve 1. veya her üçü ise, yüklem çoğul olur:
-Babanla ben tatile gidiyoruz. -O gece orada sen, ben ve Ahmet vardık.
- Çoğul kişi adları çoğuldur: -Biz Türkiye olarak yardım edeceğiz.; -Yönetim kurulu olarak böyle davranıyoruz.
- Kimi, bazı... adıllarından sonra 1. şahıs takısı almış öznelerde yüklem tekil olabilir: -Ne yapmadık ki vatan için, kimimiz nutuk söyledi, bazılarımız şehit oldu.
Kaynakça
- ^ . Etimoloji. 23 Kasım 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 23 Kasım 2023.
- ATABAY, Neşe-ÖZEL, Sevgi-ÇAM, Ayfer (1981), Türkiye Türkçesinin Sözdizimi, TDK, Ankara, 131 s. (2003), Papatya Yayınları, 136 s.
- BANGUOĞLU, Tahsin (1986), Türkçenin Grameri, TDK, Ankara, 2. Baskı, 628 s.
- DELİCE, H. İbrahim, (2003), Türkçe Sözdizimi, Kitabevi, İstanbul, 248s (2007), Kitabevi, 280s.
- DiZDAROGLU, Hikmet (1976), Tümcebilgisi, TDK, Ankara, 522+2 s.(doğru-yanlış cetveli).
- HATİPOĞLU, Vecihe (1972), Türkçenin Sözdizimi, Ankara
- KARAHAN, Leyla (1991), Türkçede Söz Dizimi, Akçağ Yayınları, Ankara, (2006, Akçağ Yayınlaır, 192 s.).
- KONONOV, A. N (1956)., Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literaturnogo Yazıka, Akademiya NAUK SSSR Institut Vostokovedeniya, Moskva-Leningrad, 569 s. (Tıpkıbasım (2001), Multilingual, İstanbul)
Dış bağlantılar
- ALTUN, Mustafa (2004), "Türk Atasözleri Üzerine Sentaktik Bir İnceleme", Akademik Araştırmalar Dergisi, Mayıs-Temmuz, sayı 21, s.79-91.8 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Cumle veya tumce bir ifade soru unlem veya emiri dile getiren kendi basina anlamli sozcukler dizisi Cogunlukla ozne tumlec ve yuklemden meydana gelir Bazen yan cumleciklerle anlami pekistirilir veya genisletilir Cumle dusunce duygu olus ve isteklerin bildirildigi soz dizisidir Tek bir fiil kipinden ibaret oldugu gibi birbirine dilbilgisel baglarla bagli bircok sozcukten de meydana gelmis olabilir Gidiyorum Cekil Yuruyelim gibi tek bir sozcukten ibaret olan cumleye bir deyilikli Ben gidiyorum Sen cekil Haydi yuruyelim gibilerine ise iki deyilikli denir EtimolojiCumle sozcugu Turkceye Arapca cumle جملة sozcugunden gecmistir Turkce kokenli tumce sozcugu ise cumle ile esanlamli olarak kullanilmasinin yani sira bazen basit cumle veya karmasik cumleyi meydana getiren cumleciklerden her biri anlaminda da kullanilir Bir cumlede tumlec her zaman bulunmayabilir ancak ozne ve yuklem unlemler haric tum cumlelerde bulunur Cemal okula gitti okula tumlectir Ben yapacagim sadece ozne ve yuklem vardir Ozne her zaman cumlede gorunmeyebilir Erken gelmissin Sen oznesi gizlidir Cumle cesitleriAnlamina gore cumle cesitleri Burada yuklemin tasidigi kip ekine bakilmaksizin hangi anlami tasidigina bakilir Olumlu olumsuz cumle istek cumlesi unlem cumlesi sart cumlesi soru cumlesi emir cumlesi gibi cesitleri vardir Olumlu ve olumsuz cumleler Olumlu cumle yuklemi olumlu olan cumledir Bugun eve erken geldim geldim yuklemi olumludur Bir calisma yapilmadigi anlasiliyor anlasiliyor yuklemi olumludur Olumsuz cumle yuklemi olumsuz olan cumledir Olumsuzluk ekleri me ma kullanilarak olusturulur Bugun kutuphane acilmayacak Bazi cumlelerin yuklemi olumlu oldugu halde anlamca olumsuzdur Ornek Ne sert ol asil ne yumusak ol basil Soru cevap cumlelerinde de anlam olumsuz olabilir Bu madde neden boyle Ben mi yazdim Ben yazmadim Bir cumlede iki olumsuzluk varsa anlam olumluya doner Arastirmadan yazma Ancak iki olumsuzlugun ikisi de bagimsiz yargi bildirirse anlam olumsuz kalir Ornek Yaziyi o yazmis degildi yazani da gormemisti Soru cumlesi Icinde soru eki mi mu veya soru sozcugu kim neden nereden nasil olan cumledir Kural olarak soru cumlesi sonunda kullanilir ancak bazi cumlelerde soru eki temel onermeye yonelik degilse isareti kullanilmaz Her seyi bu maddeye yazamayiz yazdik mi uzar gider cumlesindeki gibi Bir de sorulu olumsuz cumle vardir Bu cumlenin yuklemi olumsuzdur ve soru eki almistir Bu madde ozgun degil mi gibi Soru cumlelerine karsi mutlaka cevap cumleleri ortaya cikar Cevap cumleleri tam kurulmayabilir Sen mi yazdin Evet ben gibi Bazi soru cumleleri cevapsiz kalabilir Bu nasil yazi Hangi dagda kurt oldu Yumusak basli isem kim dedi uysal koyunum Bakalim secim sonuclarinin anlami nedir gibi Soru cumlelerine cevap iki turludur mi ekiyle kurulmus soru cumleleri genellikle evet ya da hayir diye cevaplanir Olumsuz soru cumlesine cevap ise iki yolla olur ya hayir denir yahut mi soru ekine karsi olumlu cevap verilir Bu maddeyi onlar hala yazmadilar mi cumlesine Hayir veya Yazdilar cevabi verilir Ayrica soru cumlesi maddesine bakiniz Unlem cumlesi Icinde unlem ve unleme benzer sozcukler komutlar olan cumlelerdir Unlem Cumlesi bir duyguyu ifade eder Seslenme heyecan sevinc sasma sikilma vb ifadelerden olusan unlem sozcuklerinin kullanildigi cumlelerdir Ornekler Hey orada durma Eyvah o da burada Cok guzel bir araba Goreyim sizi arkadaslar Hah iste geldiYuklemine gore cumle cesitleri Burada yuklemin cesiti onemlidir Iki cesiti vardir Isim Cumlesi Yuklemi isim soylu sozcuklerden olusan cumlelere Isim Cumlesi denir Fiil Cumlesi Yuklemi fiil soylu sozcuklerden olusan cumlelere Fiil Cumlesi denir Ogelerinin dizilisine gore cumle cesitleri Burada yuklemin cumle icindeki yeri onemlidir Kuralli cumle Yuklemi sonda olan cumlelere Kuralli Cumle denir Devrik cumle Yuklemi sonda olmayan cumlelere Devrik Cumle denir Eksiltili cumle Yuklemi cumleye yazilmamis olan cumlelere Eksiltili cumle denir Eksiltili cumle Elips Geleneksel dilbilgisi icerisinde elipsler tamamlanmamis eksik cumleleri ifade eder Cunku sozlu iletisim ortak bir sozdiziminden ve ortak bir dunya gorusunden ileri gelir Fakat butunleyici bir ortak alan durumsal tecrube ortaya cikar Dil ekonomisi artik bilgilerden kacinmaya musait olarak bilgilerden kacinmayi gerektirir Soz konusu klasik bir elips genellikle cevap elipsinde bulunur Bu durumu asagidaki ornekte gorebiliriz A Bu yaz yine tatile gidecegim B Nereye A Bodrum a veya Antalya ya B Yalniz mi A Hayir esim ve cocuklarimla birlikte B Peki ne zaman A Buyuk olasilikla Temmuz veya Agustosta Bu ornekte goruldugu uzere ilk cumle disindaki cumlelerin yuklemleri yok Boyle yuklemi eksik olan cumleler birer eksiltili cumledir Burada bir yapinin kabulu soz konusu Bir defa elde edilen sozdizimsel bir temel konu degisikligi vasitasiyla bir yenisi olusturuluncaya kadar gecerlidir Boyle bir yapi dahilinde dinleyici icin tamamen yeni ve bilgilendirici olan sey konusulur Buna ragmen gereksiz zannedilen bilgiler verilir konusmaci eksiksiz cumleler kullanir Konusmaci anlasilamamasina ragmen fikirlerine ozel bir anlam icerisinde onem verir Bu dinleyici tarafindan algilanan bir anlamdir Boylece kendi dilsel yetisinin dogrulugunu sinama cabasi soz konusu olabilir Elipsler anlasilabilirdir cunku elipsler mimik jest veya ortak fikirlerle olusan isaretlerle konusmaya katilanlarin sozdizimini senkronize edebilmesini saglar Cumle ve sozcukCumle bir sozcuk dizisidir ancak en az bir sozcuklu ifadeler de cumle sayilmaktadir Yaziyorum gibi Maksimum sozcuk sayisi ise sonsuzdur ne var ki hicbir dilde hicbir cumlenin sozcukleri en fazla bir paragraf uzunlugunu gecmez cunku konusma dilinde sesin yettigi yere kadar sozcuk sarf edilerek cumle kurulur ve anlambilim acisindan bir cumlenin ogeleri ne kadar cogalirsa o cumle anlasilmaz olabilir Geleneksel olarak konusulan dilde cumlelerin cogu kaliplasmis olarak kulturde mevcut olabilir Mesela bir saskinlik cumlesi olarak Amma da yaptin ha dizesi Turkce cografyasinin her yerinde ayniyla kullanilir Bu kaliplasma sozdiziminin zaman icinde butun ulusun ortak ve ayni anlamla uretilmesindendir yoksa teorik olarak ayni cumlenin ifade ettigi anlami cok degisik sayida sozcuk kullanarak sonsuzca cesitlendirmek de mumkundur ama bir anadilin ana meselesi ortak dil olarak en hizli iletisimi kurmak oldugundan cumle tarzlari kaliplasmistir Ornek Bu sozcuk genisletmesi sonsuza kadar surer O halde en iyi cumle nedir Dilbilimi acisindan en iyi cumle bir dusunceyi icinde gereksiz hicbir sozcuk olmaksizin anlatan duru cumledir Eskiden buna efradini cami agyarini mani denilmistir Cumle vardir cok uzundur fakat hala istenileni anlatamaz cumle vardir iki sozcuktur ama ifade yerindedir Konusma ve yazi dilinde hicbir anlam ifade etmeden sozcuklerin yan yana gelmis olmasi itibariyla yapilmis cumlelere her yerde rastlanmaktadir Bu dusuncesiz dil dilsiz dusunce olamayacagina dair bir dilbilim ilkesine aykiridir Sesbilgisi yonunden de anlamsiz ve art arda siralanmis yama cumleleri hemen belli olur cunku kulagi tirmalar ve giderek konusan ve yazan dinlenmez okunmaz olur Yuklem yargi Bicim bilgisinde fiil denilen yuklem kural olarak cumlenin sonundadir Is olus dusunus duyus yargilayis belirtir Bu gorevdeki her sozcuk yuklemdir ve cumlenin her yerinde yer alabilir Bunlar yerlerine gore cumlecik yuklemi ve temel onerme yuklemi olur Temel onerme yuklemleri yalin turemis bilesik olarak butun fiillerden ve ek eylemlerle bicimlenen sozcuklerden sifatlar adil ad belirtec ilgec mastar ve durum takilariyla de den e cekimlenen ad soylu sozcuklerden olur Ayrica sunlar ekeylem alarak yuklem olur var yok degil sozcukleri ulaclar ekler takilar soz obekleri dizeler harfler Yukleme gore cumle ikiye ayrilir Fiil cumlesi ad cumlesi Bazi yuklemlerde ek eylemi dusmus yahut kullanilmamis sozcukler olabilir Sonu kesin yargi bildirmek icin dir ile biten cumlelerde yuklem kisilere gore cekilmisse fiil cumlesi olur Cumle yuz tane sozcukle de kurulsa temel ogesi olan ozne ve yuklem bellidir butun tumlecler bu iki ogeyi tamamlar Kuralli cumlede ozne once gelir ancak devrik cumlede yuklem once gelir Cumle ve ozneYuklemin anlamini arayan sozcuk oznedir Ad ad takimi sifat takimi adlasmis sifat adil harf ek ve taki belirtec ilgec baglac unlem ikileme yan onerme tek cumle hallerinde olur Bazen ozneye di dir eklenir Bakkala gidiyorum ne alayim Al iste ekmekti receldi peynirdi ne varsa al cumlesindeki gibi Bunun disinda ozneler yalin olur i e de den durum takilari almazlar Cumlede ozneyi bulmak icin kim ve ne sorulari sorulur Bir cumlede bir yuklemin bir oznesi olur Baglacla virgulle ayrilmis ikiden fazla ogelerin hepsi bir ozne sayilir Cumle nedir Ozneler yuklemler tumlecler unlemler hepsi cumledir Adlar da cumledir zarflar da ornegindeki gibi Cumlede ozne yuklem uygunluguTurkcede en fazla karistirilan konulardan biri ozne ile yuklemin uygunlugudur Ozne yuklem uygunlugu iki bakimdan olur Tekillik cogulluk ve kisiler Tekillik cogulluk uygunlugu 1 Tekil kisi bir topluluk adina konusursa yuklemi cogul kullanir Bildiri hakkinda ne dusundugu sorulan genelkurmay baskani sozumuzun arkasindayiz dedi cumlesindeki gibi 2 Boburlenmelerde cogul olur Biz bu laflari cok duyduk gibi 3 Mutevazilik icin O zaman su su maddeleri de ekleyelim cumlesindeki gibi 4 Ikinci tekil sahislar saygi ve nezaket bildirirken cogul olur Buyrun o zaman siz yazin gibi 5 Ucuncu sahislarda saygi anlatimi guclendirme icin cogul olur Kurucumuz burayi onurlandirdilar Sayin basbakan gelecekler mi gibi 6 Cogul oznelerin yuklemleri su durumlarda hep tekil olur Beden organlari ve bunlardan cikan ses ve yaslar icin Sesler kesildi Gozlerinden yaslar akti Fiil adlarinda Islerimiz iyi gidiyor Tamlamalarda Kanatli kapinin demir surguleri gicirdiyordu Cansiz varliklar Sular kesildi gibi Ancak cansiz varliklar tek tek ifade edilecekse yuklem cogul olur Hayvanlar duygulu varliklardir Tanklar her yandan saldiriyorlardi gibi 7 Bitkiler hayvanlar Bahcede guller laleler papatyalar her yeri kapladi Karincalar geldi kuslar yuva yapti 8 Soyutlamada Emanetler ehline verilir 9 Zaman adlari Aylar yillar gecti 10 Topluluk adlari Tumen harekete gecti Guruhtan o ses yukseldi Millet ona sahip cikti gibi 11 Sayilarla belirtilen oznelerde 42 milyon secmen oy kullandi Saldiranlar iki kisiydi gibi Bazen vurgu icin cogul kullanilir Iki kisiydiler 12 Nicelik gosteren belgisiz sifatlarda ve ozne olmus belgisiz adillarda Beni kac kisi istedi Onlarin bircogu bilmez Kor tuttugunu oper Herkes ayni kanida Vurgu icin bazen cogul olur Bu yazarlar haddini bilmeden yaziyorlar 13 Var yok unlemlerinde Yoksullar var aclar var Kimseler bilmez 14 Insan olan cogul oznelerde Cogul oznenin bireyleri tek tek degil bir butunse yuklem tekil olur Isciler genel greve gidiyor Kadinlar yon bulamaz Teroristler bes askeri sehit etti Belediyeler borc icinde kivraniyor Cogul oznenin bireyleri tek tekse yuklem cogul olur Basbakan ve disisleri bakani koskte bir araya geldiler Artik mesajlarda kullanicilar sesli harf yazmiyorlar Cansizlarda bitki ve hayvanlarda da bu durumda cogul kullanilir Agaclar yaprak dokecekler yaprak dokecekler Bu kizgin colde hayvanlar su kaynaklarinda toplanirlar belgesel anlatimi Kisi uygunlugu 1 Tek ozne tek yuklemdir Ben yaptim sen aldin onlar dinlemediler 2 Oznesi ayri olma durumunda Ozneler 2 ve 3 sahislar ise yuklem 2 cogul olur Kardesinle sen bugun sinava gireceksiniz Ozneler 3 ve 1 veya 2 ve 1 veya her ucu ise yuklem cogul olur Babanla ben tatile gidiyoruz O gece orada sen ben ve Ahmet vardik Cogul kisi adlari coguldur Biz Turkiye olarak yardim edecegiz Yonetim kurulu olarak boyle davraniyoruz Kimi bazi adillarindan sonra 1 sahis takisi almis oznelerde yuklem tekil olabilir Ne yapmadik ki vatan icin kimimiz nutuk soyledi bazilarimiz sehit oldu Kaynakca Etimoloji 23 Kasim 2023 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 23 Kasim 2023 ATABAY Nese OZEL Sevgi CAM Ayfer 1981 Turkiye Turkcesinin Sozdizimi TDK Ankara 131 s 2003 Papatya Yayinlari 136 s BANGUOGLU Tahsin 1986 Turkcenin Grameri TDK Ankara 2 Baski 628 s DELICE H Ibrahim 2003 Turkce Sozdizimi Kitabevi Istanbul 248s 2007 Kitabevi 280s DiZDAROGLU Hikmet 1976 Tumcebilgisi TDK Ankara 522 2 s dogru yanlis cetveli HATIPOGLU Vecihe 1972 Turkcenin Sozdizimi Ankara KARAHAN Leyla 1991 Turkcede Soz Dizimi Akcag Yayinlari Ankara 2006 Akcag Yayinlair 192 s KONONOV A N 1956 Grammatika Sovremennogo Turetskogo Literaturnogo Yazika Akademiya NAUK SSSR Institut Vostokovedeniya Moskva Leningrad 569 s Tipkibasim 2001 Multilingual Istanbul Dis baglantilarALTUN Mustafa 2004 Turk Atasozleri Uzerine Sentaktik Bir Inceleme Akademik Arastirmalar Dergisi Mayis Temmuz sayi 21 s 79 91 8 Mart 2014 tarihinde Wayback Machine sitesinde