Gallo-Romen dilleri

Romen dillerinin Gallo-Romen kolu en dar anlamda Oïl dillerini ve Arpitancayı kapsar. Fakat diğer tanımlar daha geniştir; , Gallo-İtalik ve Reto-Romen dillerini de çeşitli şekillerde kapsar.

Gallo-Romen
Coğrafi dağılım	Fransa, San Marino, Monako, Manş Adaları İtalya'nın Bölümleri, Belçika, İspanya, İsviçre, Fransız Polinezyası, Kanada
Sınıflandırma	Hint-Avrupa İtalik Latin-Falisk Latin/Romen Gallo-Romen
Alt bölümler	Oïl dilleri Arpitanca Gallo-İtalik Reto-Romen †
Ana dili Gallo-Romen dili olanların haritası

Eski Gallo-Romence, MS 842'de yazıldığı iki dilden biriydi.

Sınıflandırma

Gallo-Romen grubu şunları içerir:

• Oïl dilleri; Fransızca, , , , Tourangeau, , , Burgonca, Pikardca, Valonca, Lorence ve Normancayı içerir.
• Arpitanca (Franko-Provensal); Doğu-Merkez Fransa, Batı İsviçre ve Kuzeybatı İtalya'nın Aosta Vadisi bölgesinde konuşulur. Eskiden Oïl veya Oksitancanın bir lehçesi olarak görülürdü. Tek başına bir dil ya da lehçelerinin birbirleriyle çok az karşılıklı anlaşılabilirlik barındırmasından dolayı ayrı bir dil grubudur. Hem Fransızca hem de Oksitanca ile ortak özellikler barındırır.

Genellikle Gallo-Romen'e dahil edilen dil grupları şunlardır:

• ; Katalanca, Oksitanca, Provensal, Gaskonca ve Aragonca gibi dil ve lehçeleri kapsar.
• Reto-Romen; İsviçre'nin Romanşçasını, Dolomit bölgesinin ve Friuli'nin Furlancasını kapsar. 'in ayrı bir kolu olarak veya Gallo-Romen'in içinde sınıflandırılabilir. Venedikçe ve İtalyancadan etkilenmiş İtalyan varyantları ve Arpitancadan etkilenmiş Romanşça ile birlikte çeşitliliğe sahip bir gruptur.
• Gallo-İtalik; Piyemontece, Liguryaca, Lombardca, , , İtalkian, , dilleri ve lehçelerini kapsar. Ethnologue ve Glottolog'a göre Venedikçe de bu grupta yer alır. Gallo-İtalik, 'in ayrı bir kolu olarak veya Gallo-Romen'in içinde sınıflandırılabilir. Liguryaca (ve eğer sayılırsa Venedikçe) Gallo-Romen'de bir istisna olarak son -o sesini korurlar.
• Bu dillere ek olarak Haiti Kreolü gibi çeşitli de vardır.

Bazı dilbilimcilerin (Pierre Bec, Andreas Schorta, Heinrich Schmid, Geoffrey Hull) görüşlerine göre Reto-Romen ve Gallo-İtalik, "Reto-Cisalpin" veya "Padanya" denilen tek bir dilsel terimde birleşirler. Bu grup, İtalyan özelliklerinin yüzeysel ve ikincil olduğu kabul edilen Venedikçe ve İstriotçayı da içerir.

Geleneksel coğrafi genişleme

Gallo-Romen dillerinin ne kadar uzağa yayıldığı hangi dillerin gruba dahil edildiğine göre önemli derecede değişir. En dar tanımda dahil edilenler (Oïl dilleri ve Arpitanca) tarihi olarak Fransa'nın kuzey yarısında, Flandre'nin bölümlerinde, Alsas'ta, Loren'in bölümlerinde, Belçika'nın Valon bölgesinde, Manş Adaları'nda, İsviçre'nin bölümlerinde ve Kuzey İtalya'da konuşulmuştur.

Bugün tek bir Gallo-Romen dili (Fransızca) bu coğrafi bölgenin çoğunu - Fransa'nın Romen olmayan bölgeleri de dahil - domine etmekte ve denizaşırı olarak da yayılmış durumda.

En geniş tanımında bu bölge Güney Fransa'yı, Doğu İspanya'daki Katalonya, Valensiya ve Balear Adaları'nı, Andorra ve Kuzey İtalya'nın daha büyük bir kısmını kapsar.

Genel özellikleri

Gallo-Romen dilleri, Romen dilleri arasında genellikle en yenilikçi ve en az korumacı olarak görülürler. Kuzey Fransa - Modern Fransızcaya dönüşen Oïl dilinin Orta Çağ'daki bölgesi - merkeziydi. Gallo-Romen'in karakteristik özelikleri çoğunlukla erkenden gelişti, zamanla nehir ve kara yollarından yayılarak en aşırı belirtileriyle Oïl dilinde göründü. Halen daha yazı ve kültürün taşıyıcısı olan Klasik Latinceyi anlamakta neredeyse tamamen yetersiz kalan Romen dili konuşanlarının belli bir bölgede yerel yazı geliştirmeye mecbur kalması, Kuzey Fransa'da en eski yerel Romen yazısını ortaya çıkardı.

Gallo-Romen dilleri genellikle /-a/ dışındaki tüm vurgusuz son ünlülerin kaybıyla özdeştirilirler (en önemlileri, son /-o/ ve /-e/'nin kaybıdır). Fakat, son ünlünün kaybı imkansız bir son kümenin (ör. /tr/) oluşmasına yol açtığında kayıp ünlünün yerine yeni bir ünlü türer, genellikle de bu /e/ olur. Çoğunlukla aynı değişiklikler bir ünsüzle kapanmış son hecelerde de olmuştur. Fakat Arpitanca, hece sonu kümesinden sonraki orijinal son ünlüyü genellikle korumuştur, ör. quattuor > quatro (Fransızca quatre).

Ayrıca İlkel Eski Fransızcada, Klasik Latincenin üçüncü tekil /t/'si çoğunlukla korunurken son hecedeki /e/'nin kaybı erkenden yaşanmıştı. venit "o gelir" > /ˈvɛːnet/ (Romen ünlü değişiklikleri) > /ˈvjɛnet/ () > /ˈvjɛned/ () > /ˈvjɛnd/ (Gallo-Romen son ünlü kaybı) > /ˈvjɛnt/ (son ). Başka yerlerde son ünlü kaybı daha sonradan yaşanmıştı veya da korunmamış /t/ daha önceden kaybolmuştu (İtalyanca etkisinden olabilir).

Güney Oksitan-Romen dışındaki Gallo-Romen dilleri oldukça yenilikçidir, daha korumacı olan diğer dillerle kıyaslandığında Fransızca ve bazı Gallo-İtalik diller en aşırı sesbilimsel değişiklikler için birbirleriyle yarışır. Örneğin; hepsi /sɛ̃/ diye okunan Fransızca sain, saint, sein, ceint, seing "sağlıklı, kutsal, göğüs, o süsler, imza" (Latince sānum, sanctum, sinum, cingit, signum).

Fakat diğer yönlerden Gallo-Romen dilleri korumacıdır. Dillerin çoğunun eski aşamaları; yalın (nominatif) ve çekim (oblik) durumundan oluşan iki durumlu sistemi, tamamen işaretli isimleri, sıfat ve belirleyicileri korumalarıyla ünlüdür. Bu özellikler neredeyse doğrudan Latincenin yalın ve belirtme durumundan ve korunan bir dizi farklı çekimli sınıf ve düzensiz biçimden miras alınmıştır.

Normal düzene karşın, Oïl merkezine yakın olan diller durum sistemini en iyi şekilde korurken uzak diller (zamirler dışında durum sistemini önceden kaybetmiş dillere yakın olanlar) erkenden kaybetmişti. Örneğin, durum sistemi 13. yüzyıla kadar korunurken Eski Katalancada çoktan kaybolmuştu, iki dil arasında çok fazla fark olmamasına rağmen.

Oksitan grubu; birçok dilek/isteme kipinin ve geçmiş zaman fiillerinin sonlarına yenilikçi bir /g/ getirmesi ve sıradışı bir [ð] (Latince ünlülerarası -d-) sesinin gelişimi ile bilinir, ki bu ses bazı çeşitliliklerde ünlülerarası öndamaksallaşmış -c- ve -ty- 'den gelen [dz] ile kaynaşmıştır.

Aşağıdaki tablolar Fransızcanın geçirmiş olduğu geniş sesbilimsel değişklikleri gösteren iki örneği göstermektedir (yeniden oluşturulmuş Batı Romence biçimlerinden bile daha korumacı olan İtalyanca saputo ve vita ile kıyaslayın).

Fransızcada kapsamlı daralma: sapv̄tvm > su "bilinen, bil- perfekti"

Dil	Değişim	Biçim	Telaffuz
Klasik Latince	-	sapv̄tvm
Halk Latincesi	Ünlü uzunluğunun yerini ünlü niteliği aldı	sapv̄tvm
Batı Romence	Ünlü değişiklikleri, ilk yumuşama	sabudo
Gallo-Romence	son ünlülerin kaybı	sabud
	ikinci yumuşama	savuḍ
	son ötümsüzleşme	savuṭ
	yuvarlak ünlü yakınındaki /v/'nin kaybı	seüṭ
Eski Fransızca	/u/'nun önleşmesi	seüṭ
	dişsil sürtünmelilerin kaybı	seü
Fransızca	ünlü boşluğunun çöküşü	su

Fransızcada kapsamlı daralma: vītam > vie "hayat"

Dil	Değişim	Biçim	Telaffuz
Klasik Latince	-	vītam
Halk Latincesi	Ünlü uzunluğunun yerini ünlü niteliği aldı	vītam
Batı Romence	Ünlü değişiklikleri, ilk yumuşama	vida
Eski Fransızca	ikinci yumuşama, son /a/'nın /ə/'ya yumuşaması	viḍe
	dişsil sürtünmelilerin kaybı	vie
Fransızca	son /ə/ sesinin kaybı	vie

Aşağıdakiler Gallo-Romen dillerinin öne çıkan özellikleridir:

• /a/ dışındaki tüm son ünlülerin erkenden kaybı belirleyici bir özelliktir.
• Oïl dilinde ve birçok Gallo-İtalik dilinde son ünlülerin daralması, dişil /a/ ve türemiş /e/ seslerinin daha sonradan düşecek olan /ə/ sesine dönüşümü.
• Bir başka belirleyici özellik olan kelime içindeki vurgusuz ünlülerin erkenden daralması. Bu ve son ünlü daralması, kelimeleri ve sözdizimi büyük oranda ortak olan Kuzey ve Merkez İtalyan lehçeleri arasındaki fonemik farkların en aşırı olanlarıdır.
• Son ünlülerin kaybı vurgulu açık hecelerle birlikte gelen uzun ünlüleri sesbirimleştirdi. Sesbirimsel uzun ünlüler birçok Kuzey İtalyan lehçesinde doğrudan korunmakta. Diğer yerlerde sesbirimsel uzunluk kayboldu, uzun ünlülerin çoğu ikili ünlü haline gelerek orijinal ayrımın korunmasını sağladı. Yedi uzun ünlüden en az beşini ikili ünlüleştirerek - sadece yüksek ünlüler korunmuştu- Oïl dilleri kolu yenilikte başı çekmekteydi.
• Katalanca hariç bütün kollarda ön yuvarlak ünlü bulunmakta. /u/ genellikle /y/'ye önleşirken (/o/'nun /u/'ya dönüşümüyle birlikte) uzun /oː/ veya /ɔː/ da çoğunlukla ön-orta yuvarlak ünlülere /ø ~ œ/ dönüşür.
• Aşırı (tekrarlanan) yumuşama birçok dilde görülür, özellikle de Oïl ve Gallo-İtalik dillerde. Fransızca örnekler: ˈvītam > vie /vi/ "yaşam"; *saˈpūtum > su /sy/ "bilinen, bil- perfekti"; benzer şekilde *vidūtum > vu /vy/ "görülen, gör- perfekti"; *potūtum > pu /py/ "-ebilmek perfekti"; *habūtum > eu /y/ "sahip ol- perfekti". Lombarca örnekler: *"căsa" > "cà" /ka/ "ev".
• Normanca ve Pikardca hariç birçok Oïl dilinde, İsviçre Reto-Romen dillerinde ve Oksitancanın çoğu kuzey lehçesinde /a/'dan önce /k/ ve /g/ seslerinin ikinci kez öndamaksallaşması söz konusudur. Bu olay ilk Romen öndamaksallaşmasından farklı sonuçlar doğurur: centum "yüz" > cent /sɑ̃/, cantum "şarkı" > chant /ʃɑ̃/.
• Diğer tüm Romen dilleri kişi zamirlerini düşürürken dışındaki çoğu Gallo-Romen dilinde kişi zamiri zorunluluğu vardır. Bu geç gelişme ilerleyen fonetik erozyondan kaynaklanır: Orta Fransızcadaki ikinci son ünsüz kaybının sözlü kelime biçimlerinin çakışmasına (ör. aime/aimes/aiment; viens/vient) sebep olmasına kadar Eski Fransızca hala kişi zamiri kullanılmayan bir dildi.

Gallo-İtalik dillerin diğer İtalyan dilleriyle bazı ortak özellikleri vardır:

• Son /s/'nin kaybıyla öncesindeki ünlünün yükselmesi (daha doğrusu, /s/'nin daha yüksek bir tekli ünlüye dönüşen /j/ sesine dönüşümü ""): /-as/ > /-e/, /-es/ > /-i/, bu yüzden Standard İtalyancada çoğul cani < canes, dilek kipi tu canti < tū cantēs, haber kipi tu cante < tū cantās (şimdi tu canti, dilek kipinden alıntı); amiche "(dişi) arkadaşlar" < amīcās. amiche /aˈmike/'deki öndamaksallaşma eksikliğiyle kıyaslandığında erkek amici /aˈmitʃi/'deki öndamaksallaşma, dişil -e'nin MS 1. yüzyılda /ɛː/ olan -ae'den gelemeyecğini gösteriyor ki eğer öyle olsaydı kesinlikle öndamaksallaşmayı tetiklerdi.
• Erkek çoğullarda belirtmedeki -os yerine yalındaki -i'nin kullanımı

Leksikal kıyaslama

Kelime

Eski Fransızca	Oïl dilleri						Arpitanca			Gallo-İtalik dilleri				Reto-Romen dilleri
	Fransızca	Tourangeau		Normanca		Valonca		Oksitanca	Katalanca	Piyemontece		Lombardca		Romanşça		Furlanca
'1'	yn / ynə un / une	ɶ̃ / yn un / une	ɶ̃ / œ̃n eun / eune	ɶ̃ / yn un / une	ɶ̃ / øn eun / eune	ɛ̃ / ɛ̃n un / unne	õ / õk on / onk	jɔ̃ / jɔna yon / yona	y~yn / yno un / una	un / una un / una	yn / yna un / una	yn / yna un / una	vyn / vyna vün / vüna	on / ona on / ona	yn / yna ün / üna	un / una un / una	un / une un / une
'2'	døs deux	dø deux	dœʲ deus	du doux	dø deus	dø deus	dø deus	du / due dôx ~ dôex	dus~du / duos dos / duas	dos / duas dos / duas	dui / due doi / doe	dui / due doi / doe	dy / dɔ dü / do	du / dau du / dau	dus / duas dus / duas	dui / dys dui / düs	dɔi / dos doi /dos
'3'	trois trois	tʀwa trois	treʲ trais	trɛ trais	tʁɛ treis	tʁwɛ troés	tʀwe troes	tʀe três	tres~tre tres	tres très	tre tre	trei trei	tri tri	tri tri	trais~trai trais	trai trai	tre tre
'4'	kwatrə quatre	katʀ quatre	kat quat'e	katʀ quatre	kɑt quate	kɑt quate	kɑt cate	katʀə quatro	kwatre~katre quatre	kwatrə quatre	kwatr quatr	kwatru quatru	kwater quater	kwater quater	kwatər quater	kater cater	kwater quater
'5'	sink cinc	sɛ̃k cinq	sɛ̃ŋ cing	sɛ̃k cinq	ʃɛ̃k chinq	ʃɛ̃k chinc	sẽk cink	sɛ̃ cinq	sink~ʃink cinc	sink cinc	sink sinch	sink sinch	sink sinch	sink sinch	tʃink tschinc	tʃink cinch	tʃink çinch
'6'	sis six	sis six	si six	si six	si six	sis sis	ʃiʃ shijh	si sièx	sieis~ʃieis~siei~ʃiei sieis	sis sis	ses ses	seis seis	ses ses	sis sis	ses ses	sis sis	sis sis
'7'	sɛpt sept	sɛt sept	sjat siept	sɛt sept	sɛt sept	sɛt sɛt	sɛt sèt	se sèpt	sɛt~se set	sɛt set	sɛt set	sɛt set	sɛt set	sɛt set	sɛt set	sɛt set	sɛt set
'8'	ɥit~øt huit~heut	ɥit huit	œt heut	øt heut	ɥit huit	ɥit uit	yt ût	ɥit huite	ueit~uetʃ~vøt ueit~uech~veut	buit~vuit~uit vuit~huit	øt heut	øt heut	vut vut	ɔt ôt	ɔt ot	ɔt ot	vɔt vot
'9'	nøf neuf	nœf neuf	nœ neu'	nuf nouf	nøf neuf	nøf neuf	nu nou	nu nôf	nɔu nou	nɔu nou	nøf neuf	nøf neuf	nœf nœf	nof nôf	nɔuf nouf	nyf nüf	nuf nuf
'10'	dis dix	dis dix	di dix	di dix	di dix	dis dis	diʒ dijh	di dièx	des~de des	deu deu	des des	deʒ desc	des des	diz diz	deʒ desch	diʒ disc	dis dis

Kaynakça

1. ^ Charles Camproux, Les langues romanes, PUF 1974. p. 77–78.
2. ^ Pierre Bec, La langue occitane, éditions PUF, Paris, 1963. p. 49–50.
3. ^ Ledgeway, Adam; Maiden, Martin (5 Eylül 2016). The Oxford Guide to the Romance Languages (İngilizce). Oxford University Press. ss. 292 & 319. ISBN . 2 Eylül 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Eylül 2022. 
4. ^ Tamburelli, M., & Brasca, L. (2018). Revisiting the classification of Gallo-Italic: a dialectometric approach. Digital Scholarship in the Humanities, 33, 442-455. https://doi.org/10.1093/llc/fqx041
5. ^ G.B. Pellegrini, "Il cisalpino ed il retoromanzo, 1993". See also "The Dialects of Italy", edited by Maiden & Parry, 1997
6. ^ «Moyen Âge: l'affirmation des langues vulgaires» 10 Ağustos 2017 tarihinde Wayback Machine sitesinde . in the Encyclopædia universalis.
7. ^ ^{a b} , La naissance du français, Paris, Presses universitaires de France, 1991, Que-sais-je ? ; éd. mise à jour, 2007.
8. ^ Strazburg Tarih Müzesi'nde 'in Konferansı, , (online oku) 8 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
9. ^ Maiden, Martin; Smith, John Charles; Ledgeway, Adam (2011). The Cambridge History of the Romance Languages (İngilizce). Cambridge University Press. s. 167. ISBN . 
10. ^ Maiden, Martin; Smith, John Charles; Ledgeway, Adam (24 Ekim 2013). The Cambridge History of the Romance Languages: Volume 2, Contexts (İngilizce). Cambridge University Press. s. 173. ISBN . 2 Eylül 2022 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 2 Eylül 2022. 
11. ^ . 3 Mart 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
12. ^ . 3 Mart 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. 
13. ^ Bu teorinin en gelişmiş açıklamaları Geoffrey Hull'un araştırmalarında bulunur, "La lingua padanese: Corollario dell’unità dei dialetti reto-cisalpini". Etnie: Scienze politica e cultura dei popoli minoritari, 13 (1987), pp. 50-53; 14 (1988), pp. 66-70, and The Linguistic Unity of Northern Italy and Rhaetia: Historical Grammar of the Padanian Language, 2 vols. Sydney: Beta Crucis, 2017..
14. ^ (Herman 2000: 7)
15. ^ Harris, Martin (1997). "The Romance Languages". In Harris, Martin; Vincent, Nigel (eds.). The Romance Languages. Taylor & Francis. pp. 1–25.
16. ^ . 11 Aralık 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 15 Mayıs 2019. 
17. ^ Universalis, Encyclopædia. . Encyclopædia Universalis (Fransızca). 6 Ekim 2010 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 28 Ağustos 2022. 
18. ^ Conference of at the historical museum of Strasbourg, (read online) 8 Nisan 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
19. ^ Indo-european numerals (Eugene Chan) 12 Şubat 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde . Şubat 12, 2012 at the Wayback Machine

Dış bağlantılar

• Buckley, Eugene (2009). "Phonetics and phonology in Gallo-Romance palatalisation". In: Transactions of the Philological Society, 107, pp. 31–65.
• Jensen, Frede. Old French and Comparative Gallo-Romance Syntax. Berlin, New York: Max Niemeyer Verlag, 2012 [1990]. https://doi.org/10.1515/9783110938166
• Klingebiel, Kathryn. "A Century of Research in Franco-Provençal and Poitevin: Eastern Vs. Western Gallo-Romance". In: Historiographia Linguistica, Volume 12, Issue 3, Jan 1985, pp. 389–407. ISSN 0302-5160. DOI: https://doi.org/10.1075/hl.12.3.05kli
• Oliviéri, Michèle, and Patrick Sauzet. "Southern Gallo-Romance (Occitan)". In: The Oxford Guide to the Romance Languages. Edited by Adam Ledgeway, and Martin Maiden. Oxford: Oxford University Press, 2016. Oxford Scholarship Online, 2016. ISBN 9780199677108. doi: 10.1093/acprof:oso/9780199677108.003.0019.
• Smith, John Charles. "French and northern Gallo-Romance". In: The Oxford Guide to the Romance Languages. Edited by Adam Ledgeway, and Martin Maiden. Oxford: Oxford University Press, 2016. Oxford Scholarship Online, 2016. ISBN 9780199677108. doi: 10.1093/acprof:oso/9780199677108.003.0018.