Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Harezm (Arapça: خوارزم / Khwārizm, Özbekçe: Xarəzm, Farsça: خوارزم / Khwārazm), Ceyhun Nehri'nin (Amu Derya) Aral Gölü'ne döküldüğü yerin her iki yanında yer alan tarihsel bölgedir.
"Harezm" kelimesi, tarihî süreç içerisinde Arapların bölgeyi ele geçirmelerine kadar bir kavim ismi olarak da kullanılmış; Arapların Türkistan'a yayılmaları ile birlikte ismin anlamı coğrafi bir özellik kazanmıştır. Günümüzde Harezm toprakları İran, Türkmenistan, Özbekistan ve Tacikistan sınırları içinde kalır.
Arkeolog Sergey Tolstov'un ifadesiyle "Asya'nın Mısır'ı" konumunda olan Harezm bölgesi, tarihin en eski çağlarından itibaren yerleşim merkezi olmuş ve kendine has sosyal ve kültürel kimliğini korumuştur. Harezm idarecilerine Harezmşah denilirdi. Ceyhun nehrinin sağ tarafında Kâs, sol tarafında Gürgenç (Cürcaniye) gibi iki önemli merkezi vardı.
İslâmiyet'in kabulünden sonra Harezm'de ilim, şiir ve edebiyatta büyük bir gelişme oldu. Moğol istilasına kadar İslam dünyasının en önemli merkezlerinden biri haline geldi. Hârizmî ve Biruni gibi önemli bilim adamları Harezm'de doğdu ve yetişti. Bölge, 11. ve 12. yüzyıllarda Oğuz ve Kıpçak boylarının yerleşmesi ile Türkleşti. Harezm Türkçesi ortaya çıktı ve Türk dilinin gelişiminde önemli eserler verildi. Moğol istilasından sonraki merkezi Hive oldu.
"Harzem", "harezm", "havarizm", "xorazm" kelimeleri günümüzde "horzum" olarak anılmaktadır.
Tarihi
M.Ö 6-4. yüzyıllar arasında İran Ahameniş İmparatorluğu'nun parçasıydı. Bölgede "Hârizmşah" (harezmşah) unvanıyla hüküm süren ilk hanedan, Fars sülalesinden Afrigoğulları'dır. Afrigoğulları, Arapların fethine kadar Harezm'i bağımsız olarak yönettiler. Merkezleri Kâs şehri idi. 7. yüzyılda bölgeye Arap akınları başladı ve İslam dini yayıldı. Harezmlilerin İslâm'dan dönmeleri üzerine Emevi komutanı Kuteybe bin Müslim 712'de bölgeyi ikinci kez fethetti. Afrigoğullarının devamı olan sülâle fetihten sonra yerinde bırakıldı ve Harezm'deki hâkimiyetine devam etti.
10. yüzyıl başında Samaniler, Gürgenç'i bizzat kendilerine bağlı ayrı bir vilayet haline getirdiler. Bölgenin diğer yanı halen Afrigoğulları idaresinde idi. Samanilerin atadıkları ilk vali Ebü'l-Abbas Me'mûn b. Muhammed, güçlenince Kâs'ı zaptetti; Afrigoğulları'nın son temsilcisini öldürterek Harzemşah unvanın aldı. Böylece Hârizm'i, Me'mûnîler adlı yeni bir hanedan yönetmeye başladı. Me'muniler bilim adamları ve edebiyatçıları koruyan bir hanedan idi. Memuniler'in sarayında İbn Sînâ, Bîrûnî, , , , İbn Irâk gibi meşhur âlimler ağırlandı.
Gazne Devleti'nin sultanı Mahmud, kendisini yıkılmakta olan Samanilerin doğal mirasçısı saydığı için eski Samani hâkimiyetindeki Harizm'in ona biat etmesini istiyordu. 1017'de Harizm Gazne Devleti'nin hâkimiyetine girdi ve Me’mûnîler hânedanı mensupları esir olarak Horasan'a gönderildi. Gazneli Mahmud'un vali olarak atadığı Altuntaş 1032 yılındaki ölümüne kadar Harezm'i çok iyi yönetti. Daha sonra oğulları Harezmşah oldu. Altuntaş'ın oğlu Harun zamanında Gaznelilerle ilişkiler bozuldu. Gazne Sultanı'nın görevlendirdiği Şah Melik 12 Şubat 1041 tarihinde Harezm kuvvetlerini bozguna uğratarak başşehir Gürgenç'e girdi. Altuntaş ailesinin son temsilcisi İsmail Selçuklu Hanedanı'na sığındı. İki yıl sonra Tuğrul ve Çağrı beyler Şah Melik'i Harezm'den uzaklaştırdılar ve bölge bu tarihten itibaren Selçuklular tarafından tayin edilen valilerce yönetildi.
1097'de Selçuklular'ın bölgeye vali atadığı Kutbeddin Muhammed tarafından temelleri atılan Harezmşahlar Devleti, Harezm merkez olmak üzere ortaya çıkan ilk büyük devlettir. Başlangıçta Büyük Selçuklu İmparatorluğu'na bağlı olan bu devlet, Sultan Sencer'in 1157'deki ölümünden sonra bağımsızlığını kazanarak, kısa süre içinde başta Harezm olmak üzere Horasan, Maveraünnehir ve Irak-ı Acem'i de içine alan çok geniş bir sahaya hükmetti. Harezm, bu dönemde en seçkin bilim insanı ve sanatçıları cezbeden bir ilim merkezi haline geldi. 1218'de bir Moğol ticaret kafilesinin Otrar'da Vali Gayır Han İnalcık'ın emriyle öldürülmesi üzerine Moğol hükümdarı Cengiz Han 1219 yılının sonlarına doğru Harizm'i istilâ etmeye başladı.Alaaddin Muhammed Harezmşah, Harizm'den ayrılmak zorunda kaldı. Halkın başa geçirdiği Humârtegin adlı bir kumandan başşehir Gürgenç'i Moğol birliklerine karşı savunduysa da başarılı olamadı ve şehir birkaç ay sonra düştü. 1220'de bütün ülke Moğollar'ın istilâsına uğradı ve bu saldırı devletin sonunu getirdi. Alaaddin'in oğlu Celâleddin Harezmşah, yeni Moğol akınları karşısında Hindistan'a sığındı ve 1231'de öldü. Böylece Harizm tamamen Moğol hâkimiyetine girmiş oldu.
Harezm, Cengiz Han'ın ölümünden sonra büyük oğlu Cuci'ye verildi. Cuci'nin oğulları arasındaki paylaşımda Batu Han'a verildi ve Batu Han'ın kurduğu Altın Orda Devleti'nin bir parçası oldu. Harezm'in yönetimini 14. yüzyılda Kongrat Türkleri'ne bırakıldı. Bu yüzyılda Harezm tekrar ilim ve sanat merkezi haline geldi.
Çağatay Hanı adına hareket eden Timur, 1371'den başlayarak Harezm üzerine seferler yaptı. 1371–1379 arasında düzenlediği dört seferle Harezm bölgesini fiilen hakimiyeti altın aldı. Ancak bölgeye hakim olan Kongrat kabilesini kendisine bağlayamamştı; Kongratlar Altın Orda Hanı'na yakındılar. Timur, 1388'de beşinci defa Harezm'e yürüdü Harezm'i işgal edip öfke ile halkın Semerkand'a sürülmesini, Ürgenç'in de tahrip edilip yerine arpa ekilmesini emretti. Ancak üç yıl sonra şehrin yeniden imarı için emir verdi. Timur'un 1405 yılında ölümünden sonra Harezm'i Şeybaniler işgal etti.
Harizm, 16. yüzyılın başlarında Özbek İlbars hanedanının egemenliği altında Hive Hanlığı'nın merkezi oldu. 1717 ve 1839'da Rus saldırılarını geri püskürten Hive Hanlığı 1873'te yenilerek Rusya'nın korumasına girdi. Sovyet Devrimi'nden sonra hanlık kaldırılarak yerine Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti kuruldu (1920 - 1924). Harezm daha sonra SSCB'ye katıldı.
Harezm Bölgesi ve Bu Bölgenin Türkleşmesi
İslamiyet'in ilk zamanlarında Harezm'de konuşulan dil, aslında İrani olmakla birlikte diğer İran lehçelerinden çok farklı olan Harezm lehçesi idi. XI.. yüzyılda başlayan Harezm'in Türkleşmesi hadisesi, XIII. yüzyıla kadar devam etmiş ve Harezm ile ona bağlı bölgelerde yeni bir yazı dilinin kuruluşu, bu Türkleşmesinden sonra gerçekleşebilmiştir. Harezm'in Türkleşmesinde özellikle Oğuzlar ve Kıpçaklar çok önemli bir rol oynamışlardır. Ayrıca Kalaçlar, Kimekler, Bayavutlar, Kangılar ve birtakım göçebe Türk aşiretleri de bu hususta etkili olmuşlardır.. Bölgenin Türkleşmesinde rol oynayan bu unsurlar, bölgenin kendine has lehçesini de oluşturmuşlardır. Bu lehçe, Karahanlı yazı dili ile bağlantılı ve Oğuz, Kıpçak, Kanglı ve diğer boyların lehçelerinin karışımı ile oluşmuş Harezm Türkçesidir.
Kaynakça
- ^ a b c d Erdoğan, Coşkun. . Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler dergisi Sayı 50, Yıl 2013. 17 Kasım 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2018.
- ^ Kuyma, Erol. . Hitit Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt 8 Sayı 1, Yıl:2015. 8 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Mayıs 2018.
- ^ . 10 Ekim 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 14 Aralık 2015.
- ^ Özcan, Emine Sonnur. . Milel ve Nihal, Cilt: 10 Sayı: 3. 7 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2018.
- ^ a b c d e f g Özaydın, Abdülkerim. (PDF). Türk Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 16, Yıl 1997. 8 Mayıs 2018 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 7 Mayıs 2017.
- ^ Gülden,YÜKSEKKAYA,"HAREZM TÜRKÇESİ VE HAREZM TÜRKÇESİ İLE YAZILAN ESERLER 23 Şubat 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .",Türkoloji Makaleleri 31 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Harezm Arapca خوارزم Khwarizm Ozbekce Xarezm Farsca خوارزم Khwarazm Ceyhun Nehri nin Amu Derya Aral Golu ne dokuldugu yerin her iki yaninda yer alan tarihsel bolgedir Harezm in merkezi Konye Urgenc gunumuzde Turkmenistan dadir Harezm kelimesi tarihi surec icerisinde Araplarin bolgeyi ele gecirmelerine kadar bir kavim ismi olarak da kullanilmis Araplarin Turkistan a yayilmalari ile birlikte ismin anlami cografi bir ozellik kazanmistir Gunumuzde Harezm topraklari Iran Turkmenistan Ozbekistan ve Tacikistan sinirlari icinde kalir Tarihi bolgeler Horasan A Maveraunnehir B ve Harezm C Arkeolog Sergey Tolstov un ifadesiyle Asya nin Misir i konumunda olan Harezm bolgesi tarihin en eski caglarindan itibaren yerlesim merkezi olmus ve kendine has sosyal ve kulturel kimligini korumustur Harezm idarecilerine Harezmsah denilirdi Ceyhun nehrinin sag tarafinda Kas sol tarafinda Gurgenc Curcaniye gibi iki onemli merkezi vardi Islamiyet in kabulunden sonra Harezm de ilim siir ve edebiyatta buyuk bir gelisme oldu Mogol istilasina kadar Islam dunyasinin en onemli merkezlerinden biri haline geldi Harizmi ve Biruni gibi onemli bilim adamlari Harezm de dogdu ve yetisti Bolge 11 ve 12 yuzyillarda Oguz ve Kipcak boylarinin yerlesmesi ile Turklesti Harezm Turkcesi ortaya cikti ve Turk dilinin gelisiminde onemli eserler verildi Mogol istilasindan sonraki merkezi Hive oldu Harzem harezm havarizm xorazm kelimeleri gunumuzde horzum olarak anilmaktadir TarihiM O 6 4 yuzyillar arasinda Iran Ahamenis Imparatorlugu nun parcasiydi Bolgede Harizmsah harezmsah unvaniyla hukum suren ilk hanedan Fars sulalesinden Afrigogullari dir Afrigogullari Araplarin fethine kadar Harezm i bagimsiz olarak yonettiler Merkezleri Kas sehri idi 7 yuzyilda bolgeye Arap akinlari basladi ve Islam dini yayildi Harezmlilerin Islam dan donmeleri uzerine Emevi komutani Kuteybe bin Muslim 712 de bolgeyi ikinci kez fethetti Afrigogullarinin devami olan sulale fetihten sonra yerinde birakildi ve Harezm deki hakimiyetine devam etti 10 yuzyil basinda Samaniler Gurgenc i bizzat kendilerine bagli ayri bir vilayet haline getirdiler Bolgenin diger yani halen Afrigogullari idaresinde idi Samanilerin atadiklari ilk vali Ebu l Abbas Me mun b Muhammed guclenince Kas i zaptetti Afrigogullari nin son temsilcisini oldurterek Harzemsah unvanin aldi Boylece Harizm i Me muniler adli yeni bir hanedan yonetmeye basladi Me muniler bilim adamlari ve edebiyatcilari koruyan bir hanedan idi Memuniler in sarayinda Ibn Sina Biruni Ibn Irak gibi meshur alimler agirlandi Gazne Devleti nin sultani Mahmud kendisini yikilmakta olan Samanilerin dogal mirascisi saydigi icin eski Samani hakimiyetindeki Harizm in ona biat etmesini istiyordu 1017 de Harizm Gazne Devleti nin hakimiyetine girdi ve Me muniler hanedani mensuplari esir olarak Horasan a gonderildi Gazneli Mahmud un vali olarak atadigi Altuntas 1032 yilindaki olumune kadar Harezm i cok iyi yonetti Daha sonra ogullari Harezmsah oldu Altuntas in oglu Harun zamaninda Gaznelilerle iliskiler bozuldu Gazne Sultani nin gorevlendirdigi Sah Melik 12 Subat 1041 tarihinde Harezm kuvvetlerini bozguna ugratarak bassehir Gurgenc e girdi Altuntas ailesinin son temsilcisi Ismail Selcuklu Hanedani na sigindi Iki yil sonra Tugrul ve Cagri beyler Sah Melik i Harezm den uzaklastirdilar ve bolge bu tarihten itibaren Selcuklular tarafindan tayin edilen valilerce yonetildi Celaleddin Harzemsah in Indus Nehri ni gecerek Cengiz Han dan kacisi 1097 de Selcuklular in bolgeye vali atadigi Kutbeddin Muhammed tarafindan temelleri atilan Harezmsahlar Devleti Harezm merkez olmak uzere ortaya cikan ilk buyuk devlettir Baslangicta Buyuk Selcuklu Imparatorlugu na bagli olan bu devlet Sultan Sencer in 1157 deki olumunden sonra bagimsizligini kazanarak kisa sure icinde basta Harezm olmak uzere Horasan Maveraunnehir ve Irak i Acem i de icine alan cok genis bir sahaya hukmetti Harezm bu donemde en seckin bilim insani ve sanatcilari cezbeden bir ilim merkezi haline geldi 1218 de bir Mogol ticaret kafilesinin Otrar da Vali Gayir Han Inalcik in emriyle oldurulmesi uzerine Mogol hukumdari Cengiz Han 1219 yilinin sonlarina dogru Harizm i istila etmeye basladi Alaaddin Muhammed Harezmsah Harizm den ayrilmak zorunda kaldi Halkin basa gecirdigi Humartegin adli bir kumandan bassehir Gurgenc i Mogol birliklerine karsi savunduysa da basarili olamadi ve sehir birkac ay sonra dustu 1220 de butun ulke Mogollar in istilasina ugradi ve bu saldiri devletin sonunu getirdi Alaaddin in oglu Celaleddin Harezmsah yeni Mogol akinlari karsisinda Hindistan a sigindi ve 1231 de oldu Boylece Harizm tamamen Mogol hakimiyetine girmis oldu Timur un Urgenc kusatmasi Harezm Cengiz Han in olumunden sonra buyuk oglu Cuci ye verildi Cuci nin ogullari arasindaki paylasimda Batu Han a verildi ve Batu Han in kurdugu Altin Orda Devleti nin bir parcasi oldu Harezm in yonetimini 14 yuzyilda Kongrat Turkleri ne birakildi Bu yuzyilda Harezm tekrar ilim ve sanat merkezi haline geldi Cagatay Hani adina hareket eden Timur 1371 den baslayarak Harezm uzerine seferler yapti 1371 1379 arasinda duzenledigi dort seferle Harezm bolgesini fiilen hakimiyeti altin aldi Ancak bolgeye hakim olan Kongrat kabilesini kendisine baglayamamsti Kongratlar Altin Orda Hani na yakindilar Timur 1388 de besinci defa Harezm e yurudu Harezm i isgal edip ofke ile halkin Semerkand a surulmesini Urgenc in de tahrip edilip yerine arpa ekilmesini emretti Ancak uc yil sonra sehrin yeniden imari icin emir verdi Timur un 1405 yilinda olumunden sonra Harezm i Seybaniler isgal etti Harizm 16 yuzyilin baslarinda Ozbek Ilbars hanedaninin egemenligi altinda Hive Hanligi nin merkezi oldu 1717 ve 1839 da Rus saldirilarini geri puskurten Hive Hanligi 1873 te yenilerek Rusya nin korumasina girdi Sovyet Devrimi nden sonra hanlik kaldirilarak yerine Harezm Sovyet Halk Cumhuriyeti kuruldu 1920 1924 Harezm daha sonra SSCB ye katildi Harezm Bolgesi ve Bu Bolgenin TurklesmesiIslamiyet in ilk zamanlarinda Harezm de konusulan dil aslinda Irani olmakla birlikte diger Iran lehcelerinden cok farkli olan Harezm lehcesi idi XI yuzyilda bas layan Harezm in Turklesmesi hadisesi XIII yuzyila kadar devam etmis ve Harezm ile ona bagli bolgelerde yeni bir yazi dilinin kurulusu bu Turklesmesinden sonra gerceklesebilmistir Harezm in Turklesmesinde ozellikle Oguzlar ve Kipcaklar cok onemli bir rol oynamislardir Ayrica Kalaclar Kimekler Bayavutlar Kangilar ve birtakim gocebe Turk asiretleri de bu hususta etkili olmuslardir Bolgenin Turklesmesinde rol oynayan bu unsurlar bolgenin kendine has lehcesini de olusturmuslardir Bu lehce Karahanli yazi dili ile baglantili ve Oguz Kipcak Kangli ve diger boylarin lehcelerinin karisimi ile olus mus Harezm Turkcesidir Kaynakca a b c d Erdogan Coskun Ataturk Universitesi Sosyal Bilimler dergisi Sayi 50 Yil 2013 17 Kasim 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 7 Mayis 2018 Kuyma Erol Hitit Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Dergisi Cilt 8 Sayi 1 Yil 2015 8 Mayis 2018 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 8 Mayis 2018 10 Ekim 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 14 Aralik 2015 Ozcan Emine Sonnur Milel ve Nihal Cilt 10 Sayi 3 7 Mayis 2018 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 7 Mayis 2018 a b c d e f g Ozaydin Abdulkerim PDF Turk Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi Cilt 16 Yil 1997 8 Mayis 2018 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 7 Mayis 2017 Gulden YUKSEKKAYA HAREZM TURKCESI VE HAREZM TURKCESI ILE YAZILAN ESERLER 23 Subat 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde Turkoloji Makaleleri 31 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde