Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Hoca İshak Efendi (Yanyavî İshak, İshak b. Abdullah, Başhoca) (ö. 1836), Osmanlı mühendis, eğitimci.
Türkiye'de modern bilimi kuran öncüler arasında kabul edilir. Mühendishane-i Berr-i Hümayun'da önce riyaziye (matematik) hocası, 1830-1836 arasında "başhoca" (okul müdürü) oldu. Matematik, astronomi, metalurji ve jeoloji alanlarında çalıştı. Yaptığı geniş ve hızlı çeviriler, Tanzimat dönemi öncesi Osmanlı bilim ve eğitim hayatında önemli rol oynadı.
Türkiye'de diferansiyel ve integral hesaptan ilk kez bahseden kişidir. En önemli eseri dört ciltten oluşan "Mecmua-i Ulum-Riyaziyye" (Matematiksel Bilimler Seçkisi)'dir. Bu eserinde cebirsel denklemler, düzlem geometrisi, analitik geometri, konikler ile diferansiyel ve integral hesap konularından bahsetmiştir. Arapça terimlerden türettiği fen terimleri Türkiye'de uzun süre kullanılmıştır.
Yaşamı
1774 yılında Yanya vilayetinin Arta kasabasındaki Celalpaşa mahallesinde doğdu. Sonradan Müslüman olmuş bir Yahudi'nin oğlu idi. Aile çevresinde İbranice ve Yunanca öğrendi. İleride Rumeli defterdarlığına kadar yükselen ve bu görevde iken ölen kardeşi Esad Efendi ile birlikte babalarının ölümünden sonra İstanbul'a gitti. Hangi yıl İstanbul'a gittikleri ve ne tür bir eğitim gördüğü hakkında kaynaklarda bilgi bulunmaz. Ancak medrese öğrenimi gördüğü; Türkçe, Arapça ve Farsça öğrendiği düşünülür. Ardından, Mühendishane-i Berr-i Hümayun kayıtlarına göre 1806-1815 yılları arasında bu okulda öğrenim gördü; üst sınıflarda kadro boşalmadığından okulun son iki yılını dokuz yılda bitirebildi.
1816 yılında Mühendishane-i Berr-i Hümayun'a riyaziye (matematik) hocası olarak atandı. Medine'deki kutsal binaların tamiriyle görevlendirilen Başhoca Hüseyin Rıfkı Tamani'nin yardımcısı olarak Medine'ye gitti. Tamani'nin ölümü üzerine bu görevi Tamani yerine atanan bir mühendisin yardımcısı olarak tamamladıktan sonra İstanbul'a döndü. 1824'te Yahya Naci Efendi'nin ölümü üzerine 1824-1828 arasında Bab-ı Ali Hümayun tercümanlığı yaptı. Reisülküttap Pertev Efendi'nin rekabeti sonucu 1829 yılı sonlarında Bab-ı Ali Hümayun tercümanlığı görevinden azledilip 1828-1829 Osmanlı-Rus Savaşı sırasında Balkanlarda yapılmakta olan kalelerin teftişi ile görevlendirildi. Ancak kısa süre sonra geri çağrıldı. Serasker Hüsrev Paşa'nın II. Mahmut'a yazdığı uzun bir raporda Seyyid Ali Paşa'nın yerine Mühendishâne-i Berrî-i Hümâyun'un başhocası olarak görevlendirilmesini önermesi sayesinde bu göreve atandı. Başhocalığı sırasında okulda müfredat programını yeniden düzenledi, bazı hocaları görevden uzaklaştırdı. O vakte kadar öğrencilerinin yerde oturup dizleri üzerinde not tuttukları okulu sandalye ve masalar ile donatıp kara tahtalı sınıflar oluşturdu ve Batılı askerî okulların programına benzer bir program uyguladı.
Hoca İshak, eğitim çalışmalarının yanında, fen eğitimi için gereken birçok kitabı da yazdı ya da çevirdi; o zamana kadar mühendishanede eksikliği giderilemeyen Fransızca ders kitaplarının tercümeleri onun sayesinde tamamlandı. En önemli eseri "Mecmua-i Ulum-Riyaziyye" (Matematiksel Bilimler Seçkisi) adını taşır. Osmanlı bilim literatüründe; matematik, fizik, kimya, astronomi, biyoloji, botanik, zooloji ve mineraloji gibi birçok doğa ve matematik bilimlerinin basılan Türkçe metinlerini bir arada sunan ilk kitaptır. Her bir cildin Mühendishane Matbaası’nda basımı tamamlandıkça Takvim-i Vekayi ile duyurulmuş; II. Mahmut'un takdir ve övgüsü ile karşılanmıştır. Ansiklopedik nitelikteki bu eserin, yaklaşık 45-50 yıl önce yayınlanmış olan Fransızca kaynaklardan derlendiği anlaşılmaktadır. Hoca İshak, Mecmua-i Ulûm-ı Riyaziye'nin ardından 1826-1834 arasında birbiri ardına toplam 13 ciltlik on ayrı bilimsel kitap çevirerek Türkiye'de medrese eğitiminden modern bilime geçişte önemli bir rol oynadı. Basılmış kitaplarının tamamı kendinden sonra da Mühendishâne-i Berrî-i Hûmâyun’da ders kitabı olarak okutuldu.
Hoca İshak, bir yandan da Batı dünyasında yeni keşfedien kimyasal ürünlere Türkçe karşılıklar türetme çabasına girişti. Arapçadan türettiği kelimler, Arapçada bilimsel karşılığı bulunmayan özgün terimlerdi.
1834'te başhocalık ünvanı kendisinde kalsa da Mühendishane'nin başından alınarak yine kutsal binaların tamiri için Medine'ye gönderildi ve dönüş yolculuğu sırasında İskenderiye'de öldü ve orada defnedildi. Mühendishane-i Berr-i Hümayun öğrencileri ve hocaları okulun üst kısmındaki mezarlığa (Hasköy Mezarlığı) onun ansına bir taş dikmişlerdir. Mezartaşı günümüzde kaybolmuştur.
Bazı eserleri
- Rekzi ve Nasbu’l-Hıyam
- Tuhfetü’l-Ümerâ fi Hıfz-ı Kıla (1828)
- Methal fi'I Coğrafya (1831)
- Usul üs-siyağa (1831)
- Mecmua-i Ulûm-ı Riyâziye (1831-1834, İstanbul)
- Usûl-i İstîhkâmât (1834)
- Aksu’l Merâyâ fi Ahzi’z-Zevâyâ
Notlar
- ^ Bazı tarihçiler Başhoca İshak Efendi'nin 1774 yılında Yanya'da doğmadığını; 1748 yılında bir kapıcıbaşının oğlu olarak doğan ve "Safiyesultanzâde" olarak bilinen İshak Bey ile aynı kişi olduğu öne sürmüştür.
- ^ Fuat Köprülü ve Bursalı Mehmed Tahir onun Yahudi kökten geldiğine itiraz edip Türk olduğunu iddia etmiştir. Kimi kaynaklarda Karlovalı bir Müslüman olduğu belirtilir.
Kaynakça
- ^ a b Elektrik Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi. "TMMOB EMO İstanbul Şubesi Saygı Buluşması - Mithat İdemen" (PDF). 16 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından (PDF). Erişim tarihi: 24 Ocak 2024.
- ^ a b Seyitdanlıoğlu, Mehmet. . Hacettepe Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi Cilt 6, Sayı 1-2. 12 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2021.
- ^ a b c İhsanoğlu, Ekmeleddin. . İslam Ansiklopedisi, cilt 22, Yıl 2000, sayfa 529-530. 20 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2021.
- ^ a b c d e Çuluk, Sinan. . Tarihdergi.com, Aralık 2019. 12 Mayıs 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 12 Mayıs 2021.
- ^ Yüksek Mühendis Okulu, Kartekin ve Uluçay, İTÜ Makina Fakültesi
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Hoca Ishak Efendi Yanyavi Ishak Ishak b Abdullah Bashoca o 1836 Osmanli muhendis egitimci Turkiye de modern bilimi kuran onculer arasinda kabul edilir Muhendishane i Berr i Humayun da once riyaziye matematik hocasi 1830 1836 arasinda bashoca okul muduru oldu Matematik astronomi metalurji ve jeoloji alanlarinda calisti Yaptigi genis ve hizli ceviriler Tanzimat donemi oncesi Osmanli bilim ve egitim hayatinda onemli rol oynadi Turkiye de diferansiyel ve integral hesaptan ilk kez bahseden kisidir En onemli eseri dort ciltten olusan Mecmua i Ulum Riyaziyye Matematiksel Bilimler Seckisi dir Bu eserinde cebirsel denklemler duzlem geometrisi analitik geometri konikler ile diferansiyel ve integral hesap konularindan bahsetmistir Arapca terimlerden turettigi fen terimleri Turkiye de uzun sure kullanilmistir Yasami1774 yilinda Yanya vilayetinin Arta kasabasindaki Celalpasa mahallesinde dogdu Sonradan Musluman olmus bir Yahudi nin oglu idi Aile cevresinde Ibranice ve Yunanca ogrendi Ileride Rumeli defterdarligina kadar yukselen ve bu gorevde iken olen kardesi Esad Efendi ile birlikte babalarinin olumunden sonra Istanbul a gitti Hangi yil Istanbul a gittikleri ve ne tur bir egitim gordugu hakkinda kaynaklarda bilgi bulunmaz Ancak medrese ogrenimi gordugu Turkce Arapca ve Farsca ogrendigi dusunulur Ardindan Muhendishane i Berr i Humayun kayitlarina gore 1806 1815 yillari arasinda bu okulda ogrenim gordu ust siniflarda kadro bosalmadigindan okulun son iki yilini dokuz yilda bitirebildi 1816 yilinda Muhendishane i Berr i Humayun a riyaziye matematik hocasi olarak atandi Medine deki kutsal binalarin tamiriyle gorevlendirilen Bashoca Huseyin Rifki Tamani nin yardimcisi olarak Medine ye gitti Tamani nin olumu uzerine bu gorevi Tamani yerine atanan bir muhendisin yardimcisi olarak tamamladiktan sonra Istanbul a dondu 1824 te Yahya Naci Efendi nin olumu uzerine 1824 1828 arasinda Bab i Ali Humayun tercumanligi yapti Reisulkuttap Pertev Efendi nin rekabeti sonucu 1829 yili sonlarinda Bab i Ali Humayun tercumanligi gorevinden azledilip 1828 1829 Osmanli Rus Savasi sirasinda Balkanlarda yapilmakta olan kalelerin teftisi ile gorevlendirildi Ancak kisa sure sonra geri cagrildi Serasker Husrev Pasa nin II Mahmut a yazdigi uzun bir raporda Seyyid Ali Pasa nin yerine Muhendishane i Berri i Humayun un bashocasi olarak gorevlendirilmesini onermesi sayesinde bu goreve atandi Bashocaligi sirasinda okulda mufredat programini yeniden duzenledi bazi hocalari gorevden uzaklastirdi O vakte kadar ogrencilerinin yerde oturup dizleri uzerinde not tuttuklari okulu sandalye ve masalar ile donatip kara tahtali siniflar olusturdu ve Batili askeri okullarin programina benzer bir program uyguladi Hoca Ishak egitim calismalarinin yaninda fen egitimi icin gereken bircok kitabi da yazdi ya da cevirdi o zamana kadar muhendishanede eksikligi giderilemeyen Fransizca ders kitaplarinin tercumeleri onun sayesinde tamamlandi En onemli eseri Mecmua i Ulum Riyaziyye Matematiksel Bilimler Seckisi adini tasir Osmanli bilim literaturunde matematik fizik kimya astronomi biyoloji botanik zooloji ve mineraloji gibi bircok doga ve matematik bilimlerinin basilan Turkce metinlerini bir arada sunan ilk kitaptir Her bir cildin Muhendishane Matbaasi nda basimi tamamlandikca Takvim i Vekayi ile duyurulmus II Mahmut un takdir ve ovgusu ile karsilanmistir Ansiklopedik nitelikteki bu eserin yaklasik 45 50 yil once yayinlanmis olan Fransizca kaynaklardan derlendigi anlasilmaktadir Hoca Ishak Mecmua i Ulum i Riyaziye nin ardindan 1826 1834 arasinda birbiri ardina toplam 13 ciltlik on ayri bilimsel kitap cevirerek Turkiye de medrese egitiminden modern bilime geciste onemli bir rol oynadi Basilmis kitaplarinin tamami kendinden sonra da Muhendishane i Berri i Humayun da ders kitabi olarak okutuldu Hoca Ishak bir yandan da Bati dunyasinda yeni kesfedien kimyasal urunlere Turkce karsiliklar turetme cabasina giristi Arapcadan turettigi kelimler Arapcada bilimsel karsiligi bulunmayan ozgun terimlerdi 1834 te bashocalik unvani kendisinde kalsa da Muhendishane nin basindan alinarak yine kutsal binalarin tamiri icin Medine ye gonderildi ve donus yolculugu sirasinda Iskenderiye de oldu ve orada defnedildi Muhendishane i Berr i Humayun ogrencileri ve hocalari okulun ust kismindaki mezarliga Haskoy Mezarligi onun ansina bir tas dikmislerdir Mezartasi gunumuzde kaybolmustur Bazi eserleriRekzi ve Nasbu l Hiyam Tuhfetu l Umera fi Hifz i Kila 1828 Methal fi I Cografya 1831 Usul us siyaga 1831 Mecmua i Ulum i Riyaziye 1831 1834 Istanbul Usul i Istihkamat 1834 Aksu l Meraya fi Ahzi z ZevayaNotlar Bazi tarihciler Bashoca Ishak Efendi nin 1774 yilinda Yanya da dogmadigini 1748 yilinda bir kapicibasinin oglu olarak dogan ve Safiyesultanzade olarak bilinen Ishak Bey ile ayni kisi oldugu one surmustur Fuat Koprulu ve Bursali Mehmed Tahir onun Yahudi kokten geldigine itiraz edip Turk oldugunu iddia etmistir Kimi kaynaklarda Karlovali bir Musluman oldugu belirtilir Kaynakca a b Elektrik Muhendisleri Odasi Istanbul Subesi TMMOB EMO Istanbul Subesi Saygi Bulusmasi Mithat Idemen PDF 16 Mayis 2017 tarihinde kaynagindan PDF Erisim tarihi 24 Ocak 2024 a b Seyitdanlioglu Mehmet Hacettepe Universitesi Edebiyat Fakultesi Dergisi Cilt 6 Sayi 1 2 12 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 12 Mayis 2021 a b c Ihsanoglu Ekmeleddin Islam Ansiklopedisi cilt 22 Yil 2000 sayfa 529 530 20 Mart 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 12 Mayis 2021 a b c d e Culuk Sinan Tarihdergi com Aralik 2019 12 Mayis 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 12 Mayis 2021 Yuksek Muhendis Okulu Kartekin ve Ulucay ITU Makina Fakultesi