Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Uçuş denetimleri ya da kumanda yüzeyleri; pilota uçağın uçuş yönü ve yeryüzüne göre durumunu (attitude) kumanda etme yetisi sağlayan uçak parçalarının genel adıdır.
İlk uçaklar yerden havalanabilmekte, fakat etkin bir şekilde denetlenememekteydiler. Bu metinde, yolcu uçakları gibi sabit kanatlı konvansiyonel yapılandırmaya sahip uçaklardaki uçuş denetimleri anlatılmaktadır. Helikopter, cayrokopter gibi farklı hava araçlarının denetim birimleri sabit kanatlı konvansiyonel uçaklardan farklıdır.
Hareket eksenleri
Uçaklar, uçağın ağırlık merkezinde kesişen ve birbirine dik olan üç eksende serbestçe hareket edebilmektedirler. Bir uçağın pilot tarafından denetlenebilmesi için bu üç eksene de hakim olması gerekmektedir.
Dikey eksen
Dikey eksen uçağın tepesinden tabanına inen eksendir. Bu eksen etrafındaki harekete sapma hareketi denir. Sapma hareketi uçağın burnunu sağa ya da sola hareket ettirmektir. Sapma hareketini sağlayan temel kontrol yüzeyi dümendir(rudder). Kanatçıklar da (aileron) bu eksende harekete ikincil bir etkide bulunabilirler.
Uzunlamasına eksen
Uçağın burnundan kuyruğuna uzanan eksendir. Bu eksen etrafında gerçekleştirilen harekete yuvarlanma ya da yatma denir. Yatma hareketi uçağın yere göre olan düzlemsel açısını değiştirir. Pilot tarafından bu hareket yatırgaçlarca kontrol edilir. Yatırgaçlar birbirlerine ters çalışarak bir kanatta taşımayı arttırırken, diğer kanatta taşımayı düşürür. Böylece yatma hareketi meydana gelir.
Yanal eksen
Yanal eksen, bir kanat ucundan diğer kanat ucuna uzanan eksendir. Bu eksen etrafındaki harekete yunuslama denir. Yunuslama uçağın hücum açısının değişmesidir. İrtifa dümeni (elevator) bu hareketin temel kontrol yüzeyidir.
Tüm bu eksenlerin uçağın konumu referans alındığında sabit olduğu ama Dünya eksenine göre sürekli değiştiği de göz ardı edilmemelidir. Örneğin bir uçağın sol kanadı yeri gösterecek bir pozisyonda uçuşunu sürdürdüğü düşünüldüğünde düşey ekseni yere paralel, yanal ekseni ise yere dik bir hale gelmiş olur.
Temel kontrol yüzeyleri
Sabit kanatlı bir uçak için temel kontrol yüzeyleri, bu yüzeylerin akışa karşı durup onu bozması ve böylece yüksek basınçlı bir bölge oluşturma prensibiyle çalışırlar. Kontrol yüzeylerinin çalıştığı durumlarda uçağın iki zıt tarafındaki basınç simetrisi bozulur ve bu da hareketi sağlar.
Kanatçıklar
Kanatçıklar (aileron) kanat uçlarının firar kenarına yerleştirilirler ve birbirlerine zıt yönde çalışırlar. Pilot, lövyeyi sola eğdiğinde soldaki yatırgaç kalkar, sağdaki yatırgaç ise iner. Sağdaki kanatta hem kamburluk arttığı için sirkülasyonun şiddeti artar ve uçak sola yatar. Yatırgaçlar sıfır konuma gelmediği müddetçe uçak yuvarlanma hareketi yapmaya devam eder.
İrtifâ dümeni
İrtifâ dümeni (elevator) yatay dengeleyici art kenarına dengeleyicinin çeşidine göre bir ya da karşılıklı iki adet yerleştirilir. Pilot lövyeyi geriye çektiğinde irtifa dümeni yukarı hareket eder. Bu da yatay dengeleyici üzerinde bir yüksek basınç bölgesi oluşturur ve uçak burun yukarı moment elde eder. Bu moment uçağın burnunu kaldırır. Lövye ileri itildiğinde ise tersi gerçekleşir. İrtifa dümeni sıfır konuma gelmediği müddetçe uçak yunuslama hareketine devam eder.
İstikâmet dümeni
İstikâmet dümeni (rudder), genellikle kuyruğun art kenarına yerleştirilir. Pilot sol pedala bastığında Yüzgeç sola döner ve Yüzgeç üzerinde bir yüksek basınç bölgesi oluşur. Yüzgeç sıfır seviyeye gelmedikçe uçak sapma hareketine devam eder.
1. (Winglet)
2. Düşük hız Yatırgacı
3. Yüksek hız Yatırgacı
4.
5. Krüger flapları
6.
7. Üç kademeli iç flap
8. Üç kademeli dış flap
9.
10. Ters flaplar-Hava freni
Uçuş denetimlerinin ikincil etkileri
Kanatçık
Yatırgaçların ana görevi yuvarlanma hareketini sağlamaktır; zira taşımanın arttığı kanatta taşımaya bağlı olan indüklenmiş sürükleme de artmaktadır. Bu yüzden bir kanatta taşıma artıp, diğerinde azalırken taşımanın arttığı kanatta sürükleme de artmakta, diğerinde ise azalmaktadır. Bu yüzden yatırgaçlar ters bir sapma hareketine sebep olurlar. Bu ters sapma çoğu zaman küçük ölçüde gerçekleşse de planör gibi kanat açıklığı büyük olan küçük ve hafif uçaklarda önemli etkiler yaratabilir. Bazı gelişmiş uçaklarda diferansiyelli yatırgaçlarla bu etki yok edilmektedir.
İstikâmet dümeni
İstikâmet dümeninden dolayı sapma hareketi meydana geldiğinde bir kanadın çizgisel hızı diğerinden yüksek olduğundan hızlı kanatta taşıma artar. Bu yüzden ufak çaplı bir yalpa hareketi de meydana gelir. Dümen ve kanatçıkların bu etkileşimli çalışmaları küçük uçaklarda büyük etkiler yarattığından genelde birlikte kullanılırlar.
Uçağı döndürmek
Yerde ya da suda hareket edenlerin aksine uçaklarda üçüncü bir boyut bulunmaktadır. Uçak bu boyuttaki hareketini korumak için sürekli taşıma kuvvetine muhtaçtır. Dönüşler sırasında bu taşıma kuvveti de kanat düzleminde kalmak suretiyle yer değiştirir. Bu yüzden kritik bir yatış açısı söz konusudur. Birçok uçakta kritik yatış açısı 60 derecedir. Bu kritik açı geçildiğinde tutunma kaybı gerçekleşir. Özellikle ticari uçaklarda kritik yatış açısı uçuş güvenliği açısından çok önemlidir. Akrobasi uçakları ve askeri uçaklar görevleri sebebiyle kritik yatış açısını dikkate almak durumunda kalmayabilirler.
Diğer ana kontrol yüzeyleri
Uçaklar konfigürasyonlarına göre farklı çeşitlerde ana kontrol yüzeylerine sahip olabilirler. Örneğin uçan kanat konfigürasyonuna sahip uçaklarda irtifa dümeni kanatta yer alırken, kanart konfigürasyonunda bu görevi kontrol kanartları üstlenebilir. Birçok sesüstü uçağın kuyruğunun tamamı dümen görevini görebilir. Ya da irtifa dümeni ve dümen görevini gören kombine bir kontrol yüzeyiyle karşılaşılabilir. Delta kanatlarda ise irtifa dümeni ve yatırgaçların görevini aynı kontrol yüzeyinin gördüğüne rastlanabilir.
İkincil kontrol yüzeyleri
Fletner
Fletner (trim) kontrolleri, pilota sürükleme ve taşıma kuvvetlerini dengeleme olanağı sağlar.
İrtifa dümeni fletneri
İrtifa dümeni ince ayarı, uçağın istenilen hücum açısında seyretmesini sağlar. Pilot, irtifa dümenini belli bir açıda tutarak, o anki hava hızına bağlı oluşan burun yukarı ya da burun aşağı momentini dengelemeye çalışır. Bu yüzden uçak hızı her değiştiğinde yeni bir irtifa dümeni ince ayarı yapılması gerekir.
İstikâmet dümeni ve kanatçık fletneri
İstikâmet dümeni ve kanatçık fletneri uzun süreli dönüşlerde yer çekiminin tek taraflı etkisinin karşılanmasında ya da yana kaymaların meydana getireceği olumsuz etkileri etkisiz hale getirmede işe yarar. Yine uçağın bir tarafının bir gerekçe ile daha ağır olması halinde bu ince ayarlar kullanılabilir.
Diğer kontroller
Ters flaplar
Taşıma/sürükleme oranının çok yüksek olduğu uçaklarda taşımanın azaltılması için ters flaplar kullanılabilir. (Örneğin denize inebilen uçaklarda ters flaplara rastlanır)
Flaplar
- Flaplar, kanatlardaki taşımayı artırarak uçakların daha düşük süratlerde perdövites olmadan uçabilmesini sağlarlar (perdövites süratini düşürürürler). Bunun yanı sıra sürüklemeyi artırarak alçalış açısını artırmaya yardımcı olurlar.
Slatlar
Hücum kenarında yer alan flaplar olarak da adlandırılabilir. Kanat kamburluğunu etkili bir şekilde arttırmaya yarar. Kısa mesafede kalkış gerçekleştirebilen uçaklarda kalkış esnasında açılır.
Ayrıca bakınız
Dış bağlantılar
- T.Uyar
- Uçaklar Nasıl Uçar? (İngilizce) 19 Aralık 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde . John S. Denker.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Ucus denetimleri ya da kumanda yuzeyleri pilota ucagin ucus yonu ve yeryuzune gore durumunu attitude kumanda etme yetisi saglayan ucak parcalarinin genel adidir Ilk ucaklar yerden havalanabilmekte fakat etkin bir sekilde denetlenememekteydiler Bu metinde yolcu ucaklari gibi sabit kanatli konvansiyonel yapilandirmaya sahip ucaklardaki ucus denetimleri anlatilmaktadir Helikopter cayrokopter gibi farkli hava araclarinin denetim birimleri sabit kanatli konvansiyonel ucaklardan farklidir SapmaYunuslamaHareket eksenleriUc eksendeki hareketler Pitch Yunuslama Yaw Sapma Roll Yuvarlanma Ucaklar ucagin agirlik merkezinde kesisen ve birbirine dik olan uc eksende serbestce hareket edebilmektedirler Bir ucagin pilot tarafindan denetlenebilmesi icin bu uc eksene de hakim olmasi gerekmektedir Dikey eksen Dikey eksen ucagin tepesinden tabanina inen eksendir Bu eksen etrafindaki harekete sapma hareketi denir Sapma hareketi ucagin burnunu saga ya da sola hareket ettirmektir Sapma hareketini saglayan temel kontrol yuzeyi dumendir rudder Kanatciklar da aileron bu eksende harekete ikincil bir etkide bulunabilirler Ucus kontrolu ve hareketler Uzunlamasina eksen Ucagin burnundan kuyruguna uzanan eksendir Bu eksen etrafinda gerceklestirilen harekete yuvarlanma ya da yatma denir Yatma hareketi ucagin yere gore olan duzlemsel acisini degistirir Pilot tarafindan bu hareket yatirgaclarca kontrol edilir Yatirgaclar birbirlerine ters calisarak bir kanatta tasimayi arttirirken diger kanatta tasimayi dusurur Boylece yatma hareketi meydana gelir Yanal eksen Yanal eksen bir kanat ucundan diger kanat ucuna uzanan eksendir Bu eksen etrafindaki harekete yunuslama denir Yunuslama ucagin hucum acisinin degismesidir Irtifa dumeni elevator bu hareketin temel kontrol yuzeyidir Tum bu eksenlerin ucagin konumu referans alindiginda sabit oldugu ama Dunya eksenine gore surekli degistigi de goz ardi edilmemelidir Ornegin bir ucagin sol kanadi yeri gosterecek bir pozisyonda ucusunu surdurdugu dusunuldugunde dusey ekseni yere paralel yanal ekseni ise yere dik bir hale gelmis olur Temel kontrol yuzeyleriSabit kanatli bir ucak icin temel kontrol yuzeyleri bu yuzeylerin akisa karsi durup onu bozmasi ve boylece yuksek basincli bir bolge olusturma prensibiyle calisirlar Kontrol yuzeylerinin calistigi durumlarda ucagin iki zit tarafindaki basinc simetrisi bozulur ve bu da hareketi saglar Kanatciklar Kanatciklar aileron kanat uclarinin firar kenarina yerlestirilirler ve birbirlerine zit yonde calisirlar Pilot lovyeyi sola egdiginde soldaki yatirgac kalkar sagdaki yatirgac ise iner Sagdaki kanatta hem kamburluk arttigi icin sirkulasyonun siddeti artar ve ucak sola yatar Yatirgaclar sifir konuma gelmedigi muddetce ucak yuvarlanma hareketi yapmaya devam eder Irtifa dumeni Irtifa dumeni elevator yatay dengeleyici art kenarina dengeleyicinin cesidine gore bir ya da karsilikli iki adet yerlestirilir Pilot lovyeyi geriye cektiginde irtifa dumeni yukari hareket eder Bu da yatay dengeleyici uzerinde bir yuksek basinc bolgesi olusturur ve ucak burun yukari moment elde eder Bu moment ucagin burnunu kaldirir Lovye ileri itildiginde ise tersi gerceklesir Irtifa dumeni sifir konuma gelmedigi muddetce ucak yunuslama hareketine devam eder Istikamet dumeni Istikamet dumeni rudder genellikle kuyrugun art kenarina yerlestirilir Pilot sol pedala bastiginda Yuzgec sola doner ve Yuzgec uzerinde bir yuksek basinc bolgesi olusur Yuzgec sifir seviyeye gelmedikce ucak sapma hareketine devam eder Control surfaces 1 Winglet 2 Dusuk hiz Yatirgaci 3 Yuksek hiz Yatirgaci 4 5 Kruger flaplari 6 7 Uc kademeli ic flap 8 Uc kademeli dis flap 9 10 Ters flaplar Hava freniUcus denetimlerinin ikincil etkileri Kanatcik Yatirgaclarin ana gorevi yuvarlanma hareketini saglamaktir zira tasimanin arttigi kanatta tasimaya bagli olan induklenmis surukleme de artmaktadir Bu yuzden bir kanatta tasima artip digerinde azalirken tasimanin arttigi kanatta surukleme de artmakta digerinde ise azalmaktadir Bu yuzden yatirgaclar ters bir sapma hareketine sebep olurlar Bu ters sapma cogu zaman kucuk olcude gerceklesse de planor gibi kanat acikligi buyuk olan kucuk ve hafif ucaklarda onemli etkiler yaratabilir Bazi gelismis ucaklarda diferansiyelli yatirgaclarla bu etki yok edilmektedir Istikamet dumeni Istikamet dumeninden dolayi sapma hareketi meydana geldiginde bir kanadin cizgisel hizi digerinden yuksek oldugundan hizli kanatta tasima artar Bu yuzden ufak capli bir yalpa hareketi de meydana gelir Dumen ve kanatciklarin bu etkilesimli calismalari kucuk ucaklarda buyuk etkiler yarattigindan genelde birlikte kullanilirlar Ucagi dondurmek Yerde ya da suda hareket edenlerin aksine ucaklarda ucuncu bir boyut bulunmaktadir Ucak bu boyuttaki hareketini korumak icin surekli tasima kuvvetine muhtactir Donusler sirasinda bu tasima kuvveti de kanat duzleminde kalmak suretiyle yer degistirir Bu yuzden kritik bir yatis acisi soz konusudur Bircok ucakta kritik yatis acisi 60 derecedir Bu kritik aci gecildiginde tutunma kaybi gerceklesir Ozellikle ticari ucaklarda kritik yatis acisi ucus guvenligi acisindan cok onemlidir Akrobasi ucaklari ve askeri ucaklar gorevleri sebebiyle kritik yatis acisini dikkate almak durumunda kalmayabilirler Diger ana kontrol yuzeyleri Ucaklar konfigurasyonlarina gore farkli cesitlerde ana kontrol yuzeylerine sahip olabilirler Ornegin ucan kanat konfigurasyonuna sahip ucaklarda irtifa dumeni kanatta yer alirken kanart konfigurasyonunda bu gorevi kontrol kanartlari ustlenebilir Bircok sesustu ucagin kuyrugunun tamami dumen gorevini gorebilir Ya da irtifa dumeni ve dumen gorevini goren kombine bir kontrol yuzeyiyle karsilasilabilir Delta kanatlarda ise irtifa dumeni ve yatirgaclarin gorevini ayni kontrol yuzeyinin gordugune rastlanabilir Ikincil kontrol yuzeyleriFletner Fletner trim kontrolleri pilota surukleme ve tasima kuvvetlerini dengeleme olanagi saglar Irtifa dumeni fletneri Irtifa dumeni ince ayari ucagin istenilen hucum acisinda seyretmesini saglar Pilot irtifa dumenini belli bir acida tutarak o anki hava hizina bagli olusan burun yukari ya da burun asagi momentini dengelemeye calisir Bu yuzden ucak hizi her degistiginde yeni bir irtifa dumeni ince ayari yapilmasi gerekir Istikamet dumeni ve kanatcik fletneri Istikamet dumeni ve kanatcik fletneri uzun sureli donuslerde yer cekiminin tek tarafli etkisinin karsilanmasinda ya da yana kaymalarin meydana getirecegi olumsuz etkileri etkisiz hale getirmede ise yarar Yine ucagin bir tarafinin bir gerekce ile daha agir olmasi halinde bu ince ayarlar kullanilabilir Diger kontroller Ters flaplar Tasima surukleme oraninin cok yuksek oldugu ucaklarda tasimanin azaltilmasi icin ters flaplar kullanilabilir Ornegin denize inebilen ucaklarda ters flaplara rastlanir Flaplar Flaplar kanatlardaki tasimayi artirarak ucaklarin daha dusuk suratlerde perdovites olmadan ucabilmesini saglarlar perdovites suratini dusurururler Bunun yani sira suruklemeyi artirarak alcalis acisini artirmaya yardimci olurlar Slatlar Hucum kenarinda yer alan flaplar olarak da adlandirilabilir Kanat kamburlugunu etkili bir sekilde arttirmaya yarar Kisa mesafede kalkis gerceklestirebilen ucaklarda kalkis esnasinda acilir Ayrica bakinizGorerek ucus Aletli ucusDis baglantilarT Uyar Ucaklar Nasil Ucar Ingilizce 19 Aralik 2006 tarihinde Wayback Machine sitesinde John S Denker