Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tarihlendirme (veya yaşlandırma) yöntemleri özellikle sağladığı yüksek doğruluk derecesi ve güvenilir sonuçlar veriyor olması nedeniyle başta yerbilimleri olmak üzere birçok disiplin tarafından, çok çeşitli amaçlar için kullanılmaktadır.
Sidereal yöntemler
Dendrokronoloji veya ağaç halkalarından tarihlendirme
Ağaç halkaları her yıl büyür. Bir ağaçtan küçük bir sondajla örnek alınarak halkalar sayılır ve bu şekilde son derece yüksek güvenilirlikte dendrokronolojik bir zaman ölçeği oluşturulabilir ve karbon-14 tarihlemesi ile denetimleri gerçekleştirilebilir.Kuvaterner çalışmalarında dendrokronoloji yöntemi birçok alana uygulanabilir. Örneğin; İklim çalışmalarında, jeomorfolojinin () kendi içindeki birçok alanda; buzul çalışmalarında (dendroglasiyoloji), volkanik faaliyetlerde (), depremler ve kaya glasiyelleri çalışmalarında, enkaz akışları, kaya düşmeleri ve heyelan sahalarının belirlenmesinde, çığlar, termokarst süreçleri, seviye değişiklikleri, flüvyal süreçlerin yaşlandırılması ve kumul hareketleri gibi çalışmalarda dendrokronoloji yöntemi uygulanır.
Varv kronolojisi
Başta buzul gölleri olmak üzere, birçok gölde bulunan farklı çökel katmanları yıllık olarak oluşmaktadır. Bazı göllerde varv katmanları binlerce yıl geriye gidebilmektedir. Varvlar jeolojik kayaç oluşumlarında, hatta Prekambriyen yaşlı çökellerin içinde dahi ayırt edilebilir.
Sıklerokronoloji
Mercanlar ve yumuşakçalardaki yıllık büyüme şeritlerinin sayılması esasına dayanan deneysel bir yöntemdir.
İzotopik yöntemler
Radyokarbon
Radyokarbon, uzaydan Yer atmosferine ulaşan kozmik ışın nötronları ile atmosferin üst katında bulunan nitrojen atomları arasındaki kimyasal etkileşimin bir ürünüdür. Bu etkileşim, nitrojen atomunun 14C izotopunu meydana getirmek üzere nötron kazanması ve bir proton kaybetmesi sürecini içermektedir. 14C, oluşumunu takiben atmosferde çok hızlı bir şekilde okside olarak 14CO2 molekülünü meydana getirir ve diğer radyoaktif olmayan CO2 molekülleriyle birleşerek stratosferik rüzgarlarla tüm atmosfere yayılır. Böylelikle biyosfere dahil olan radyokarbon, bitkiler tarafından gerçekleştirilen fotosentez ve hayvanların bitki tüketimi süreçleriyle besin zincirine girerek küresel karbon döngüsünün bir parçası haline gelir. Amerikalı kimyacı 1947 yılında bitkilerin fotosentez esnasında karbon-14’ü absorbe ettiğini belirlemiştir. Canlının ölümü gerçekleştiği zaman fotosentez duracağı için karbon-14’ünde emilimi sona erecek ve mevcut karbon-14 bilinen oranda radyoaktif bozuşmaya başlayacaktır. Libby, bir bitkinin kalıntılarında mevcut olan kalıntı karbon-14 konsantrasyonunun ölçümüyle bitkinin ölümünden bu yana geçen zamanın hesaplanmasının mümkün olabileceğini keşfetmiş ve bu buluşuyla 1960 yılında kimya dalında Nobel ödülünü almıştır. Kuvaterner süreçlerinin aydınlatılmasında kullanılan radyokarbon (Karbon-14, 14C) tarihlendirme yöntemi, jeolojik zaman kavramı içinde en önemli buluşlardan birisidir. Radyokarbon tarihlendirmeleri Kuvaterner döneminin son 45 – 50 bin yıllık bölümüne hitap eder.). Karbon-14, odun kömürü, turba, kemik, hayvan dokusu, deniz kabukları, mağara çökelleri, yeraltı suyu, deniz suyu ve buzda bulunur. Dolayısıyla yöntem için kullanılacak materyallerin çoğu bunlardır. Bu yöntem arkeologlara ve çalışanlara, ve Holosen Dönemleri için yüksek güvenilirlikte yaşlandırma yapma imkânı sağlar. Uygulamada radyokarbon tarihleme yönteminin bir dizi hata kaynağı bulunmaktadır. Bu hata kaynaklarının başlıcaları şunlardır: (a) Kirlenme, (b) İzotopik ayrışma, (c) Denizel rezervuar etkisi, (d) 14C üretimindeki değişkenliktir.
Kozmojenik izotoplar
Yüzey yaşlandırma olarak da adlandırılan ile herhangi bir kayacın veya sedimanın ne kadar süredir yeryüzünde yüzeylendiği belirlenebilmektedir. Kuvaterner devrine ait bir yerşeklini oluşturan sedimanı kullanarak, kayacın oluşum yaşı ne olursa olsun, kozmojenik yöntem aracılığıyla depolanma yaşı ölçülebilmektedir. Kozmojenik nüklit , kozmik radyasyona maruz kalan materyallerde oluşan belirli nüklitlerin zaman içerisindeki birikimin ölçülmesi esasına dayanmaktadır.
Dünya atmosferini sürekli olarak bombardımana tutan yüksek enerjili kozmik ışınların büyük bir kısmı, kaynağını Samanyolu Galaksisi içerisindeki süre nova patlamalarından almaktadır. Bu ışınlar yer atmosferiyle çarpıştığından büyük oranda nötronlardan oluşan ikincil kozmik ışınlar meydana gelmekte ve bunların oldukça az bir kısmı yer kabuğuna ulaşabilmektedir. İkincil kozmik ışınların karasal malzemeyle teması sonucunda, bu malzemelerin en üst 1-2 metrelik kozmojenik nüklitler oluşmaktadır. Radyasyona maruz kalan karasal malzemelerin yüzeyinde zamanla biriken bu kozmojenik nüklitlerin ölçülmesi, materyallerin ne zamandan beri gün yüzü gördüğünün kantitatif (sayısal) olarak belirlenmesini sağlamaktadır. Kozmojenik nüklit yöntemi jeomorfolojik birimlerin yaşı, denüdasyon oranı, belirli jeomorfolojik süreçlerin zamanlamasının belirlenmesinde; arkeolojik açıdan ise fosillerin, insan yapımı araç gereçler ve yapılar ile kayaç-sediment yüzeylerinin tarihlenmesinde kullanılabilmektedir.
Potasyum-argon
1960’lı yıllarda geliştirilen ve büyük ölçüde volkanik kayaçların yaşının belirlenmesi için uygulanan argon , potasyum-40 (40Ar) hazına radyoaktif bozunumu esas alan bir sistemdir. Argon izotop tarihlemesinde jeokronolojik olarak iki farklı yaklaşım vardır ve bunlardan birincisi potasyum-argon (40K/40Ar) yöntemidir. Eriyik haldeki lavın soğuma sürecinde, lavın içerisindeki 40K izotopun bozunumuyla 40Ar gazı atmosfere karışmaktadır; ancak lavın soğumasıyla ideal koşullar altında, lavın içerisindeki bu radyoaktif gaz kaçacak yer bulamaz ve kayacın içerisine hapsolur. Yani, lavın soğumasıyla izotopik saat ‘’sıfırlanır’. Kayaç içerisinde hapsolan bu bozunma ürünü izotop, zamanın bir fonksiyonu olarak kayaç içerisinde birikir. Volkanik kayaçtan alınan bir örneğin laboratuvar ortamında incelenmesiyle, volkanik kayacın ne zaman soğuduğunu, dolayısıyla da volkanik aktivitenin ne zaman gerçekleştiğini anlamış oluruz.
Argon izotop tarihlemesinde jeokronolojik olarak ikinci yaklaşım argon-argon (40Ar/39Ar) yöntemidir. Bu tarihleme yöntemi, Kuvaterner ve öncesinde meydana gelmiş volkanik malzemelerin tarihlendirilmesi için kullanılır. Sahip olduğu düşük hata payından dolayı 40Ar/39Ar yöntemi genç volkanik olayların güvenilir bir kronolojisinin oluşturulması açısından konveksiyonel 40K/40Ar yöntemine göre belirgin avantajlara sahiptir. Argon tarihleme yöntemi direkt olarak meydana gelen volkanik olayların yaşının belirlenmesi için kullanılabileceği gibi, aynı zamanda çeşitli jeolojik ve birimlerin rölatif olarak tarihlendirilmesinde de kullanılabilmektedir. Örneğin, yanal atımlı bir fayın ne kadar zamandır aktif olduğu ve yıllık ortalama hareket miktarı, argon yöntemiyle tarihlendirilen bir volkanik birimin zaman içerisinde ne kadar ötelendiğinin hesaplanmasıyla bulunabilir.
Uranyum serileri
Kuvaterner biliminde Radyokarbon tarihlendirme yöntemlerinden sonra en çok kullanılan yöntemlerden birisi de Uranyum serileri tarihlendirmesidir. Bu yöntemler II. Dünya Savaşı’ndan sonra geliştirilmiş olup, volkanik kayaçlar, denizel sedimanlar, kemik, diş, yumuşakçalar, mağara çökelleri, resif oluşturan mercanlar, derin deniz mercanları, turba ve travertenler gibi değişik maddelere uygulanmaktadır. Bunların içinde resifal mercanlar ve mağara çökelleri, tarihlendirmeleri Kuvaterner iklim ve deniz seviyesi değişimlerinin detaylarını anlamak ve Radyokarbon zaman cetvelinin kalibrasyonunu oluşturmak için büyük öneme sahiptir.
Kurşun-210
Bu yöntem, kurşun-210’un radyoaktif bozunmayla kurşun-206’ya dönüşmesi esasına dayalıdır.
Uranyum-kurşun
Bu yöntem, uranyum ve toryumdaki küçük radyojenik kurşun zenginleşmelerini belirlemek için normalleştirilmiş kurşun izotoplarının kullanılması esasına dayalıdır.
Radyojenik yöntemler
Fizyon izi
Fizyon izleri tarihlendirmesi çeşitli mineral (zirkon, apatit, ) ile doğal ve yapay camlar için kullanılmaktadır. Fizyon izleri, camlarda konik çukurluklar, mikalarda elmas, zirkon ve apatitlerde ise iğne şekilleriyle tanınırlar. Yöntem özellikle oluşumundan bu yana tekrar ısıtılmamış göreceli genç örnekler için kullanılır ve bu yüzden arkeoloji ve jeolojinin potansiyel ilgi alanı içindedir. Arkeoloji çalışmalarındaki önemi, özellikle eski çağlarda çeşitli amaçlar için kullanılmış obsidyenlerden elde edilen tarihlendirmelerle obsidyenlerin kaynak alanları ve eski ticaret yollarının anlaşılması gibi konularda önemli bilgilere olduğu söylenebilir. Cam ya da minerallerde doğal olarak oluşan 238U fizyon izlerinin optik mikroskoplarla sayılması esasına dayanır. Fizyon izleri yöntemi geniş bir zaman aralığında tarihlendirme yapabilmeyi sağlaması yönünden, ayrıca Kuvaterner tarihlendirmelerinde en çok tercih edilen yöntemlerden birisidir.
Lüminesans
Bu yöntem, üzerinin örtülmesinden sonra tekrar açığa çıkartılmış olan kuvars veya feldspat kristallerinin daha önce maruz kaldığı radyasyon miktarının ölçülmesi esasına dayalıdır.
Elektron devir rezonansı
Bu yöntem elektrik yüklerinin, silikatlı mineral depolarının doğal radyasyondan kaynaklanan hasarlı kristal kafesleri içerisindeki birikimini ölçer.
Kimyasal ve biyolojik yöntemler
Amino asit rasemizasyonu
Bu yöntem, organik kalıntılarda korunmuş olan proteinlerde zamana bağlı olarak meydana gelen kimyasal gelişimleri esas alır. hızı sıcaklıktan etkilendiğinden yaşlandırma için derin mağaralar gibi sıcak değişimlerinin olmadığı yerlerden örnekler alınır.
Obsidyen hidrasyonu
Bir obsidyen yüzeyi üzerindeki hidrasyon yüzeyinin kalınlığındaki artışa bağlı bir yöntemdir.
Likenometri
Yeni yüzeylenmiş bir kaya üzerindeki likenlerin büyümesi esasına dayalı bir yöntemdir.
Jeomorfik yöntemler
Toprak profili gelişimi
Bu yöntem, toprağın A horizonunun kalınlığı ver organik içeriğini, B horizonunun gelişimini ve bütünüyle gibi toprak gelişim derecelerinin ölçümlerini kullanır.
Kayaç ve mineral ayrışması
Ayrışmaya maruz kalan kayaçlar ve minerallardeki bozulmaları kullanan bir yöntemdir.
Sarplık morfolojisi
Yamaç profilinde zaman içinde yüzeydeki jeomorfik süreçlerden kaynaklanan değişimleri esas alan bir yöntemdir.
Korelasyon yöntemleri
Paleomanyetizma
Demir içeren bazı mineraller veya taneler, kritik bir seviye olan Curie sıcaklığının üzerine çıkan bir sıcaklıkla ısıtıldıklarında, yeryüzünün manyetik alanına duyarlı hale gelir. Kritik seviyelerinden daha yüksek seviyelere ısıtılan kayaların içindeki mineral ve taneler, oluşumları esnasında etkili olan manyetik alan yönelimini korurlar. Kayaçların bağımsız yollarla yaşlandırılabildiği yerlerde, paleomanyetik bir zaman ölçeği düzenlenebilir. Bu zaman ölçeği, kalıntıların tek başına kullanıldığı diğer yerlerde uygulanabilir.
Tefra kronolojisi
Bu yöntem kendine özgü özellikleri sayesinde tefraların bireysel olarak ayrılması ve onların önceden tarihlendirilmiş bir kronoloji ile korelasyon esasına dayanır.
Paleontoloji
Bu araştırma yöntemi ya bir türün evrimsel gelişimini veya zoocoğrafik bölgelerdeki kaymaları esas alır.
İklimsel korelasyonlar
Bu yöntem yer şekillerini ve depoları yaşı bilinen küresel iklim değişimleriyle ilişkilendirir.
Kuvaterner tarihlendirme yöntemlerinin tablosal gösterimi
| Yöntem | Yaş arlığı (yıllar) | Yöntemin Temeli | İhtiyaç Duyulan Materyaller |
|---|---|---|---|
| Sidereal Yöntemler | |||
| Dendrokronoloji | 0-10.000 | Yaşayan ağaçların büyüme halkaları veya halka genişliği kronolojisinin diğer ağaçlarla ilişkilendirilmesi | Ağaçlar ve kültürel materyaller (örn. gemi keresteleri) |
| Varv Kronolojisi | 0-200.000 | Mevsimlik sediman tabakalarının bugünde geriye doğru sayılması veya eski bir serinin devamlı bir kronolojiyle ilişkilendirilmesi | Buzul, göl, deniz, toprak ve sulak deopları |
| Sıklerokronoloji | 0-800 | Mercanlar ve yumuşakçalardaki yıllık büyüme halkaların sayılması | Denizel fosili depolar |
| Yöntem | Yaş Aralığı (yıllar) | Yöntemin Temeli | İhtiyaç Duyulan Materyal |
|---|---|---|---|
| İzotopik yöntemler | |||
| Radyokarbon | 100-60.000 | Organik doku veya karbonatlardaki karbon-14’ün radyoaktif bozulmayla nitrojen-14’e dönüşmesi | Çeşitli kimyasal ve biyojenik sedimanlar |
| Kozmojenik nüklitler | 200-8.000.000 | Kozmik radyasyona maruz kalmış olan kayaç ve topraklarda kozmojenik nüklitlerin oluşumu, birikimi ve bozulması | Yer şekillerinin yüzeyleri |
| Potasyum-argon, argon-argon | 10.000-10.000.000+ | otasyum içeren silikat minerallerinde tuzaklanan potasyum-40’ın kristalizasyon sırasında radyoaktif bozulmayla argon-40’a dönüşmesi | Biyojenik kökenli olmayan göl depoları ve topraklar, magmatik ve metamorfik kayaçlar |
| Uranyum serileri | 100-400.000 | Biyojenik, kimyasal ve sedimanter minerallerdeki uranyum ve yavru izotopların radyoaktif olarak bozunması | Bataklık depoları dışındaki kimyasal ve biyojenik depolar |
| Kurşun-210 | <200 | Kurşun-210’un radyoaktif bozunmayla kurşun-206’ya dönüşmesi | Kimyasal depolar ve sulak alanların biyojenik depoları |
| Uranyum-kurşun, toryum-kurşun | 10.000-10.000.000+ | Uranyum ve toryumdaki küçük radyojenik kurşun zenginleşmelerini belirlemek için normalleştirilmiş kurşun izotoplarının kullanılması | Lavlar |
| Yöntem | Yaş Aralığı (yıllar) | Yöntemin Temeli | İhtiyaç Duyulan Materyaller |
|---|---|---|---|
| Radyojenik Yöntemler | |||
| Fizyon izi | 2.000-10.000.000 | Zirkon, apatit veya camlarda iz elemanı olarak bulunan uranyum-238’in, kayaçların doğal yolla gerçekleşen fizyon reaksiyonuyla bozunmasından kaynaklanan hasar izlerinin (fizyon izlerinin) birikimi | Kültürel materyaller, magmatik kayaçlar |
| Lüminesans | 100-300.000 | Elektronların, silikatlı mineral depolarının doğal radyasyondan kaynaklanan hasarlı kristal kafesleri içerisindeki birikimi | Eolien depolar, flüvyal depolar, denizel kimyasal ve klastik depolar, kültürel materyaller, silisli magmatik kayaçlar |
| Elektron devir rezonansı | 1000-1.000.000 | Elektrik yüklerinin, silikatlı mineral depolarının doğal radyasyondan kaynaklanan hasarlı kristal kafesler içerisindeki birikimi | Kültürel materyaller, karasal ve denizel fosiller, magmatik kayaçlar |
| Yöntem | Yaş Aralığı (yıllar) | Yöntemin Temeli | İhtiyaç Duyulan Materyaller |
|---|---|---|---|
| Kimyasal ve biyolojik yöntemler | |||
| Amino-asit rasemizasyonu | 500-1.000.000 | Fosil organik materyaller içindeki L-amino asitlerinin, D-amino asitlerine rasemizasyonu | Karasal ve denizel bitki hayvan kalıntılarını |
| Obsidyen hidrasyonu | 100-1.000.000 | Obsidiyen yüzeyi üzerindeki hidrasyon yüzeyinin kalınlığındaki artış | Kültürel materyaller, flüvyal kökenli çakıllar, buzul depoları, göl ve denizlerdeki klastik depolar, silisli magmatikler ve piroklastik kayaçlar |
| Likenometri | 20-500 | Yeni açığa çıkmış kaya yüzeylerinde likenlerin büyümesi | Üzerinde liken bulunan yeni açığa çıkmış yüzeyler |
| Yöntem | Yaş Aralığı (yıllar) | Yöntemin Temeli | İhtiyaç Duyulan Materyaller |
|---|---|---|---|
| Jeomorfik yöntemler | |||
| Toprak profili gelişimi | 8.000-200.000 | Ayrışma ve pedojenik süreçlerden kaynaklanan toprak özelliklerindeki sistematik değişimler | Topraklar ve yer şekillerinin çoğu |
| Kayaç ve mineral ayrışması | 0-300.000 | Ayrışma etkenlerine maruz kalan kayaç ve minerallerin sistematik olarak değişmesi | Yer şekilleri |
| Sarplık morfolojisi | 2.000-20.000 | Yüzeydeki süreçler sonucunda yamaç profilindeki (dik ve köşeliden, hafif eğimli ve yuvarlaklaştırılmışa doğru) değişimler | Fay diklikleri ve diğer sarplık benzeri özelliğe sahip yer şekilleri(örn. Sekiler) |
| Yöntem | Yaş Aralığı (yıllar) | Yöntemin Temeli | İhtiyaç Duyulan Materyaller |
|---|---|---|---|
| Korelasyon yöntemleri | |||
| Paleomanyetizma | |||
| Sürekli değişmeler | 0-10.000 | Yerküre’nin manyetik alanındaki sürekli değişimlerin manyetik minerallerde kaydedilmiş olması | Uygun kültürel materyaller, sedimanlar ve kayaçlar |
| Terselme Stratigrafisi | 800.00-10.000.000+ | Manyetik mineraller içindeki Yerküre’nin manyetik alanındaki terselmelerin kaydedilmesi | Uygun sedimanlar ve magmatik kayaçlar |
| Tefra Kronolojisi | 0-10.000.000+ | Kendilerine özgü özellikleriyle her bir tefranın belirlenmesi ve önceden tarihlendirilmiş bir kronolojiyle ilişkilendirilmesi | Piroklastik kayaçlar |
| Paleontoloji | |||
| Mikromemelilerin Evrimi | 8.000-8.000.000 | Mikromemelilerin evrimi | Karasal hayvanların kalıntıları |
| Denizel Zoocoğrafya | 30.000-300.000 | Denizel omurgasızların zoocoğrafik yayılım alanlarında iklime bağlı olarak meydana gelen değişmeler | Denizel fosilli depolar |
| İklimsel Korelasyonlar | 1.000-500.000 | Yaşı bilinen küresel iklim değişmeleri ile yer şekilleri ve depoların ilişkilendirilmesi | Genelde sedimanter materyaller ve yer şekilleri |
Kaynakça
- ^ Uncu, L., 2015. Yaşlandırma Yöntemleri. İç: Jeomorfolojinin Temelleri, Ed: Doğan, U., Nobel Yay. Ankara
- ^ Avcı, M., 2012. Dendroronoloji. İç: Kuvaterter Bilimi, Ed: Kazancı, N. Ve Gürbüz, A., Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara.
- ^ a b c d e Bekaroğlu, E., 2014, Radyometrik Tarihleme Metodları. İç: Coğrafya Araştırma Yöntemleri, Ed: Arı, Y. ve Kaya, İ., Coğrafyacılar Derneği, Balıkesir
- ^ a b c d Çelik, Ö. F., 2012, Radyometrik Tarihlendirme Yöntemleri; 40K/40Ar, 40Ar/39Ar, 14C, U/Th ve Fizyon İz. İç: Kuvaterter Bilimi, Ed: Kazancı, N. Ve Gürbüz, A., Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara
- ^ Sarıkaya, M. A. 2012b. Kozmojenik Yaşlandırma Yöntemleri; Teori ve Uygulama Alanları. İç: Kuvaterter Bilimi, Ed: Kazancı, N. Ve Gürbüz, A., Ankara Üniversitesi Yayınları, Ankara
- ^ Uncu, L., 2015. Yaşlandırma Yöntemleri. İç: Jeomorfolojinin Temelleri, Ed: Doğan, U., Nobel Yay. Ankara.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Tarihlendirme veya yaslandirma yontemleri ozellikle sagladigi yuksek dogruluk derecesi ve guvenilir sonuclar veriyor olmasi nedeniyle basta yerbilimleri olmak uzere bircok disiplin tarafindan cok cesitli amaclar icin kullanilmaktadir Sidereal yontemlerDendrokronoloji veya agac halkalarindan tarihlendirme Agac halkalari her yil buyur Bir agactan kucuk bir sondajla ornek alinarak halkalar sayilir ve bu sekilde son derece yuksek guvenilirlikte dendrokronolojik bir zaman olcegi olusturulabilir ve karbon 14 tarihlemesi ile denetimleri gerceklestirilebilir Kuvaterner calismalarinda dendrokronoloji yontemi bircok alana uygulanabilir Ornegin Iklim calismalarinda jeomorfolojinin kendi icindeki bircok alanda buzul calismalarinda dendroglasiyoloji volkanik faaliyetlerde depremler ve kaya glasiyelleri calismalarinda enkaz akislari kaya dusmeleri ve heyelan sahalarinin belirlenmesinde ciglar termokarst surecleri seviye degisiklikleri fluvyal sureclerin yaslandirilmasi ve kumul hareketleri gibi calismalarda dendrokronoloji yontemi uygulanir Varv kronolojisi Basta buzul golleri olmak uzere bircok golde bulunan farkli cokel katmanlari yillik olarak olusmaktadir Bazi gollerde varv katmanlari binlerce yil geriye gidebilmektedir Varvlar jeolojik kayac olusumlarinda hatta Prekambriyen yasli cokellerin icinde dahi ayirt edilebilir Siklerokronoloji Mercanlar ve yumusakcalardaki yillik buyume seritlerinin sayilmasi esasina dayanan deneysel bir yontemdir Izotopik yontemlerRadyokarbon Radyokarbon uzaydan Yer atmosferine ulasan kozmik isin notronlari ile atmosferin ust katinda bulunan nitrojen atomlari arasindaki kimyasal etkilesimin bir urunudur Bu etkilesim nitrojen atomunun 14C izotopunu meydana getirmek uzere notron kazanmasi ve bir proton kaybetmesi surecini icermektedir 14C olusumunu takiben atmosferde cok hizli bir sekilde okside olarak 14CO2 molekulunu meydana getirir ve diger radyoaktif olmayan CO2 molekulleriyle birleserek stratosferik ruzgarlarla tum atmosfere yayilir Boylelikle biyosfere dahil olan radyokarbon bitkiler tarafindan gerceklestirilen fotosentez ve hayvanlarin bitki tuketimi surecleriyle besin zincirine girerek kuresel karbon dongusunun bir parcasi haline gelir Amerikali kimyaci 1947 yilinda bitkilerin fotosentez esnasinda karbon 14 u absorbe ettigini belirlemistir Canlinin olumu gerceklestigi zaman fotosentez duracagi icin karbon 14 unde emilimi sona erecek ve mevcut karbon 14 bilinen oranda radyoaktif bozusmaya baslayacaktir Libby bir bitkinin kalintilarinda mevcut olan kalinti karbon 14 konsantrasyonunun olcumuyle bitkinin olumunden bu yana gecen zamanin hesaplanmasinin mumkun olabilecegini kesfetmis ve bu bulusuyla 1960 yilinda kimya dalinda Nobel odulunu almistir Kuvaterner sureclerinin aydinlatilmasinda kullanilan radyokarbon Karbon 14 14C tarihlendirme yontemi jeolojik zaman kavrami icinde en onemli buluslardan birisidir Radyokarbon tarihlendirmeleri Kuvaterner doneminin son 45 50 bin yillik bolumune hitap eder Karbon 14 odun komuru turba kemik hayvan dokusu deniz kabuklari magara cokelleri yeralti suyu deniz suyu ve buzda bulunur Dolayisiyla yontem icin kullanilacak materyallerin cogu bunlardir Bu yontem arkeologlara ve calisanlara ve Holosen Donemleri icin yuksek guvenilirlikte yaslandirma yapma imkani saglar Uygulamada radyokarbon tarihleme yonteminin bir dizi hata kaynagi bulunmaktadir Bu hata kaynaklarinin baslicalari sunlardir a Kirlenme b Izotopik ayrisma c Denizel rezervuar etkisi d 14C uretimindeki degiskenliktir Kozmojenik izotoplar Yuzey yaslandirma olarak da adlandirilan ile herhangi bir kayacin veya sedimanin ne kadar suredir yeryuzunde yuzeylendigi belirlenebilmektedir Kuvaterner devrine ait bir yerseklini olusturan sedimani kullanarak kayacin olusum yasi ne olursa olsun kozmojenik yontem araciligiyla depolanma yasi olculebilmektedir Kozmojenik nuklit kozmik radyasyona maruz kalan materyallerde olusan belirli nuklitlerin zaman icerisindeki birikimin olculmesi esasina dayanmaktadir Dunya atmosferini surekli olarak bombardimana tutan yuksek enerjili kozmik isinlarin buyuk bir kismi kaynagini Samanyolu Galaksisi icerisindeki sure nova patlamalarindan almaktadir Bu isinlar yer atmosferiyle carpistigindan buyuk oranda notronlardan olusan ikincil kozmik isinlar meydana gelmekte ve bunlarin oldukca az bir kismi yer kabuguna ulasabilmektedir Ikincil kozmik isinlarin karasal malzemeyle temasi sonucunda bu malzemelerin en ust 1 2 metrelik kozmojenik nuklitler olusmaktadir Radyasyona maruz kalan karasal malzemelerin yuzeyinde zamanla biriken bu kozmojenik nuklitlerin olculmesi materyallerin ne zamandan beri gun yuzu gordugunun kantitatif sayisal olarak belirlenmesini saglamaktadir Kozmojenik nuklit yontemi jeomorfolojik birimlerin yasi denudasyon orani belirli jeomorfolojik sureclerin zamanlamasinin belirlenmesinde arkeolojik acidan ise fosillerin insan yapimi arac gerecler ve yapilar ile kayac sediment yuzeylerinin tarihlenmesinde kullanilabilmektedir Potasyum argon 1960 li yillarda gelistirilen ve buyuk olcude volkanik kayaclarin yasinin belirlenmesi icin uygulanan argon potasyum 40 40Ar hazina radyoaktif bozunumu esas alan bir sistemdir Argon izotop tarihlemesinde jeokronolojik olarak iki farkli yaklasim vardir ve bunlardan birincisi potasyum argon 40K 40Ar yontemidir Eriyik haldeki lavin soguma surecinde lavin icerisindeki 40K izotopun bozunumuyla 40Ar gazi atmosfere karismaktadir ancak lavin sogumasiyla ideal kosullar altinda lavin icerisindeki bu radyoaktif gaz kacacak yer bulamaz ve kayacin icerisine hapsolur Yani lavin sogumasiyla izotopik saat sifirlanir Kayac icerisinde hapsolan bu bozunma urunu izotop zamanin bir fonksiyonu olarak kayac icerisinde birikir Volkanik kayactan alinan bir ornegin laboratuvar ortaminda incelenmesiyle volkanik kayacin ne zaman sogudugunu dolayisiyla da volkanik aktivitenin ne zaman gerceklestigini anlamis oluruz Argon izotop tarihlemesinde jeokronolojik olarak ikinci yaklasim argon argon 40Ar 39Ar yontemidir Bu tarihleme yontemi Kuvaterner ve oncesinde meydana gelmis volkanik malzemelerin tarihlendirilmesi icin kullanilir Sahip oldugu dusuk hata payindan dolayi 40Ar 39Ar yontemi genc volkanik olaylarin guvenilir bir kronolojisinin olusturulmasi acisindan konveksiyonel 40K 40Ar yontemine gore belirgin avantajlara sahiptir Argon tarihleme yontemi direkt olarak meydana gelen volkanik olaylarin yasinin belirlenmesi icin kullanilabilecegi gibi ayni zamanda cesitli jeolojik ve birimlerin rolatif olarak tarihlendirilmesinde de kullanilabilmektedir Ornegin yanal atimli bir fayin ne kadar zamandir aktif oldugu ve yillik ortalama hareket miktari argon yontemiyle tarihlendirilen bir volkanik birimin zaman icerisinde ne kadar otelendiginin hesaplanmasiyla bulunabilir Uranyum serileri Kuvaterner biliminde Radyokarbon tarihlendirme yontemlerinden sonra en cok kullanilan yontemlerden birisi de Uranyum serileri tarihlendirmesidir Bu yontemler II Dunya Savasi ndan sonra gelistirilmis olup volkanik kayaclar denizel sedimanlar kemik dis yumusakcalar magara cokelleri resif olusturan mercanlar derin deniz mercanlari turba ve travertenler gibi degisik maddelere uygulanmaktadir Bunlarin icinde resifal mercanlar ve magara cokelleri tarihlendirmeleri Kuvaterner iklim ve deniz seviyesi degisimlerinin detaylarini anlamak ve Radyokarbon zaman cetvelinin kalibrasyonunu olusturmak icin buyuk oneme sahiptir Kursun 210 Bu yontem kursun 210 un radyoaktif bozunmayla kursun 206 ya donusmesi esasina dayalidir Uranyum kursun Bu yontem uranyum ve toryumdaki kucuk radyojenik kursun zenginlesmelerini belirlemek icin normallestirilmis kursun izotoplarinin kullanilmasi esasina dayalidir Radyojenik yontemlerFizyon izi Fizyon izleri tarihlendirmesi cesitli mineral zirkon apatit ile dogal ve yapay camlar icin kullanilmaktadir Fizyon izleri camlarda konik cukurluklar mikalarda elmas zirkon ve apatitlerde ise igne sekilleriyle taninirlar Yontem ozellikle olusumundan bu yana tekrar isitilmamis goreceli genc ornekler icin kullanilir ve bu yuzden arkeoloji ve jeolojinin potansiyel ilgi alani icindedir Arkeoloji calismalarindaki onemi ozellikle eski caglarda cesitli amaclar icin kullanilmis obsidyenlerden elde edilen tarihlendirmelerle obsidyenlerin kaynak alanlari ve eski ticaret yollarinin anlasilmasi gibi konularda onemli bilgilere oldugu soylenebilir Cam ya da minerallerde dogal olarak olusan 238U fizyon izlerinin optik mikroskoplarla sayilmasi esasina dayanir Fizyon izleri yontemi genis bir zaman araliginda tarihlendirme yapabilmeyi saglamasi yonunden ayrica Kuvaterner tarihlendirmelerinde en cok tercih edilen yontemlerden birisidir Luminesans Bu yontem uzerinin ortulmesinden sonra tekrar aciga cikartilmis olan kuvars veya feldspat kristallerinin daha once maruz kaldigi radyasyon miktarinin olculmesi esasina dayalidir Elektron devir rezonansi Bu yontem elektrik yuklerinin silikatli mineral depolarinin dogal radyasyondan kaynaklanan hasarli kristal kafesleri icerisindeki birikimini olcer Kimyasal ve biyolojik yontemlerAmino asit rasemizasyonu Bu yontem organik kalintilarda korunmus olan proteinlerde zamana bagli olarak meydana gelen kimyasal gelisimleri esas alir hizi sicakliktan etkilendiginden yaslandirma icin derin magaralar gibi sicak degisimlerinin olmadigi yerlerden ornekler alinir Obsidyen hidrasyonu Bir obsidyen yuzeyi uzerindeki hidrasyon yuzeyinin kalinligindaki artisa bagli bir yontemdir Likenometri Yeni yuzeylenmis bir kaya uzerindeki likenlerin buyumesi esasina dayali bir yontemdir Jeomorfik yontemlerToprak profili gelisimi Bu yontem topragin A horizonunun kalinligi ver organik icerigini B horizonunun gelisimini ve butunuyle gibi toprak gelisim derecelerinin olcumlerini kullanir Kayac ve mineral ayrismasi Ayrismaya maruz kalan kayaclar ve minerallardeki bozulmalari kullanan bir yontemdir Sarplik morfolojisi Yamac profilinde zaman icinde yuzeydeki jeomorfik sureclerden kaynaklanan degisimleri esas alan bir yontemdir Korelasyon yontemleriPaleomanyetizma Demir iceren bazi mineraller veya taneler kritik bir seviye olan Curie sicakliginin uzerine cikan bir sicaklikla isitildiklarinda yeryuzunun manyetik alanina duyarli hale gelir Kritik seviyelerinden daha yuksek seviyelere isitilan kayalarin icindeki mineral ve taneler olusumlari esnasinda etkili olan manyetik alan yonelimini korurlar Kayaclarin bagimsiz yollarla yaslandirilabildigi yerlerde paleomanyetik bir zaman olcegi duzenlenebilir Bu zaman olcegi kalintilarin tek basina kullanildigi diger yerlerde uygulanabilir Tefra kronolojisi Bu yontem kendine ozgu ozellikleri sayesinde tefralarin bireysel olarak ayrilmasi ve onlarin onceden tarihlendirilmis bir kronoloji ile korelasyon esasina dayanir Paleontoloji Bu arastirma yontemi ya bir turun evrimsel gelisimini veya zoocografik bolgelerdeki kaymalari esas alir Iklimsel korelasyonlar Bu yontem yer sekillerini ve depolari yasi bilinen kuresel iklim degisimleriyle iliskilendirir Kuvaterner tarihlendirme yontemlerinin tablosal gosterimiYontem Yas arligi yillar Yontemin Temeli Ihtiyac Duyulan MateryallerSidereal YontemlerDendrokronoloji 0 10 000 Yasayan agaclarin buyume halkalari veya halka genisligi kronolojisinin diger agaclarla iliskilendirilmesi Agaclar ve kulturel materyaller orn gemi keresteleri Varv Kronolojisi 0 200 000 Mevsimlik sediman tabakalarinin bugunde geriye dogru sayilmasi veya eski bir serinin devamli bir kronolojiyle iliskilendirilmesi Buzul gol deniz toprak ve sulak deoplariSiklerokronoloji 0 800 Mercanlar ve yumusakcalardaki yillik buyume halkalarin sayilmasi Denizel fosili depolarYontem Yas Araligi yillar Yontemin Temeli Ihtiyac Duyulan MateryalIzotopik yontemlerRadyokarbon 100 60 000 Organik doku veya karbonatlardaki karbon 14 un radyoaktif bozulmayla nitrojen 14 e donusmesi Cesitli kimyasal ve biyojenik sedimanlarKozmojenik nuklitler 200 8 000 000 Kozmik radyasyona maruz kalmis olan kayac ve topraklarda kozmojenik nuklitlerin olusumu birikimi ve bozulmasi Yer sekillerinin yuzeyleriPotasyum argon argon argon 10 000 10 000 000 otasyum iceren silikat minerallerinde tuzaklanan potasyum 40 in kristalizasyon sirasinda radyoaktif bozulmayla argon 40 a donusmesi Biyojenik kokenli olmayan gol depolari ve topraklar magmatik ve metamorfik kayaclarUranyum serileri 100 400 000 Biyojenik kimyasal ve sedimanter minerallerdeki uranyum ve yavru izotoplarin radyoaktif olarak bozunmasi Bataklik depolari disindaki kimyasal ve biyojenik depolarKursun 210 lt 200 Kursun 210 un radyoaktif bozunmayla kursun 206 ya donusmesi Kimyasal depolar ve sulak alanlarin biyojenik depolariUranyum kursun toryum kursun 10 000 10 000 000 Uranyum ve toryumdaki kucuk radyojenik kursun zenginlesmelerini belirlemek icin normallestirilmis kursun izotoplarinin kullanilmasi LavlarYontem Yas Araligi yillar Yontemin Temeli Ihtiyac Duyulan MateryallerRadyojenik YontemlerFizyon izi 2 000 10 000 000 Zirkon apatit veya camlarda iz elemani olarak bulunan uranyum 238 in kayaclarin dogal yolla gerceklesen fizyon reaksiyonuyla bozunmasindan kaynaklanan hasar izlerinin fizyon izlerinin birikimi Kulturel materyaller magmatik kayaclarLuminesans 100 300 000 Elektronlarin silikatli mineral depolarinin dogal radyasyondan kaynaklanan hasarli kristal kafesleri icerisindeki birikimi Eolien depolar fluvyal depolar denizel kimyasal ve klastik depolar kulturel materyaller silisli magmatik kayaclarElektron devir rezonansi 1000 1 000 000 Elektrik yuklerinin silikatli mineral depolarinin dogal radyasyondan kaynaklanan hasarli kristal kafesler icerisindeki birikimi Kulturel materyaller karasal ve denizel fosiller magmatik kayaclarYontem Yas Araligi yillar Yontemin Temeli Ihtiyac Duyulan MateryallerKimyasal ve biyolojik yontemlerAmino asit rasemizasyonu 500 1 000 000 Fosil organik materyaller icindeki L amino asitlerinin D amino asitlerine rasemizasyonu Karasal ve denizel bitki hayvan kalintilariniObsidyen hidrasyonu 100 1 000 000 Obsidiyen yuzeyi uzerindeki hidrasyon yuzeyinin kalinligindaki artis Kulturel materyaller fluvyal kokenli cakillar buzul depolari gol ve denizlerdeki klastik depolar silisli magmatikler ve piroklastik kayaclarLikenometri 20 500 Yeni aciga cikmis kaya yuzeylerinde likenlerin buyumesi Uzerinde liken bulunan yeni aciga cikmis yuzeylerYontem Yas Araligi yillar Yontemin Temeli Ihtiyac Duyulan MateryallerJeomorfik yontemlerToprak profili gelisimi 8 000 200 000 Ayrisma ve pedojenik sureclerden kaynaklanan toprak ozelliklerindeki sistematik degisimler Topraklar ve yer sekillerinin coguKayac ve mineral ayrismasi 0 300 000 Ayrisma etkenlerine maruz kalan kayac ve minerallerin sistematik olarak degismesi Yer sekilleriSarplik morfolojisi 2 000 20 000 Yuzeydeki surecler sonucunda yamac profilindeki dik ve koseliden hafif egimli ve yuvarlaklastirilmisa dogru degisimler Fay diklikleri ve diger sarplik benzeri ozellige sahip yer sekilleri orn Sekiler Yontem Yas Araligi yillar Yontemin Temeli Ihtiyac Duyulan MateryallerKorelasyon yontemleriPaleomanyetizmaSurekli degismeler 0 10 000 Yerkure nin manyetik alanindaki surekli degisimlerin manyetik minerallerde kaydedilmis olmasi Uygun kulturel materyaller sedimanlar ve kayaclarTerselme Stratigrafisi 800 00 10 000 000 Manyetik mineraller icindeki Yerkure nin manyetik alanindaki terselmelerin kaydedilmesi Uygun sedimanlar ve magmatik kayaclarTefra Kronolojisi 0 10 000 000 Kendilerine ozgu ozellikleriyle her bir tefranin belirlenmesi ve onceden tarihlendirilmis bir kronolojiyle iliskilendirilmesi Piroklastik kayaclarPaleontolojiMikromemelilerin Evrimi 8 000 8 000 000 Mikromemelilerin evrimi Karasal hayvanlarin kalintilariDenizel Zoocografya 30 000 300 000 Denizel omurgasizlarin zoocografik yayilim alanlarinda iklime bagli olarak meydana gelen degismeler Denizel fosilli depolarIklimsel Korelasyonlar 1 000 500 000 Yasi bilinen kuresel iklim degismeleri ile yer sekilleri ve depolarin iliskilendirilmesi Genelde sedimanter materyaller ve yer sekilleriKaynakca Uncu L 2015 Yaslandirma Yontemleri Ic Jeomorfolojinin Temelleri Ed Dogan U Nobel Yay Ankara Avci M 2012 Dendroronoloji Ic Kuvaterter Bilimi Ed Kazanci N Ve Gurbuz A Ankara Universitesi Yayinlari Ankara a b c d e Bekaroglu E 2014 Radyometrik Tarihleme Metodlari Ic Cografya Arastirma Yontemleri Ed Ari Y ve Kaya I Cografyacilar Dernegi Balikesir a b c d Celik O F 2012 Radyometrik Tarihlendirme Yontemleri 40K 40Ar 40Ar 39Ar 14C U Th ve Fizyon Iz Ic Kuvaterter Bilimi Ed Kazanci N Ve Gurbuz A Ankara Universitesi Yayinlari Ankara Sarikaya M A 2012b Kozmojenik Yaslandirma Yontemleri Teori ve Uygulama Alanlari Ic Kuvaterter Bilimi Ed Kazanci N Ve Gurbuz A Ankara Universitesi Yayinlari Ankara Uncu L 2015 Yaslandirma Yontemleri Ic Jeomorfolojinin Temelleri Ed Dogan U Nobel Yay Ankara