Osmanlı imparatorluğu nda yayınlanan çok sayıda dergi ve gazete bulunuyordu Bu gazete ve dergi yayınları Osmanlı

Osmanlı İmparatorluğu'nda yayınlanan çok sayıda dergi ve gazete bulunuyordu. Bu gazete ve dergi yayınları Osmanlı İmparatorluğu'nda basın kültürünün yaygınlaşmasına sebep oldu.

Avrupa etkileri

Osmanlı İmparatorluğu'nda ilk gazete, 1795 yılında Pera'daki Palais de France (şimdiki Beyoğlu) tarafında Fransız elçi Verninac-Saint-Maur tarafından kurulmuştur. Gazete 1796 yılının Mart ayına kadar Bulletin de Nouvelles başlığı altında iki haftada bir yayınlandı. Verninac-Saint-Maur'un Fransa'ya dönmesi üzerine gazetenin yayını durdu. Gazete Eylül 1796 - Mayıs 1797 arasında Gazette française de Constantinople, 1797 yılının Mayıs-Temmuz ayları arasında ise Mercure Oriental yayına başlatıldı. Gazetenin ana amacı İstanbul'da yaşayan yabancı uyruklu vatandaşlara 1789 Fransız Devrimi sonrasındaki ülkenin siyaseti hakkında bilgi aktarmaktı. Gazetenin ana okuyucu kitlesini Fransız vatandaşlar oluşturuyordu. Gazete yabancı ve azınlık kitleye hitap ettiği için, yerel halk tarafından ilgi görmedi. İki yıllık süre sonunda gazetenin yayın hayatı sona ermiştir.

26 Kasım 1800 tarihinde Mısır'da çıkarılan ilk Arapça gazete olan al-Tanbih (The Alert) general Jacques-François Menou tarafından kuruldu. Gazetenin editörlüğünü general tarafından atanan İsmail el-Khashab üstlendi. 1801 yılında İskenderiye'nin Britanya İmparatorluğu tarafından kuşatılmasından sonra gazetenin kurucusu general Jacques-François Menou İngiliz kuvvetlerine teslim oldu.

1828 yılında Mısır Hidivliği'nin kurucusu Kavalalı Mehmed Ali Paşa, eyalette uyguladığı reformların bir parçası olarakArapça-Türkçe dilleri ile yazılmış olan ilk Vekâyi-i Mısriyye (Mısır İşleri) gazetesini kurdu. Gazete sadece üst kademe idarecilerle sınırlıydı, yazılar ise genellikle devlet içerisinde yapılan reformlar ile ilgiliydi. Gazete 15 Haziran 1833 yılında yayın hayatı sona ermiştir. 1833 yılının Ağustos ayında, Vekâyi-i Mısriyye'nin dış basın yayını olmak üzere, Fransızca olarak Le Moniteur Egyptien kuruldu. Fakat gazete ilgi görmedi, kuruluşundan dört ay sonra (Mart 1833) gazete yayın hayatına ara verdi.

Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk resmi gazetesi Takvîm-i Vekâyi çıkarıldıktan dört gün sonra, 5 Kasım 1831 tarihinde II. Mahmud'un isteğiyle Fransızca olarak Le Moniteur Ottoman kuruldu. Gazetenin editörlüğünü Alexandre Blaque yaptı. Gazetenin amacı, devlet içerisinde gerçekleşen olayları ve II. Mahmud'un reformlarını Avrupa kamuoyuna tanıtmaya çalışmaktı. Gazete, 1836'da Aleksandr Blak'ın ölümünden sonra M. Franceschi ve M. Rouet tarafından bir müddet daha yayınlandıktan sonra kapandı.

1 Ağustos 1840 tarihinde İstanbul'da yaşayan İngiliz tüccar William Churchill tarafından Cerîde-i Havâdis kuruldu. Cerîde-i Havâdis özel sermaye ile kurulan ilk gazeteydi. Bu sebeple diğer gazetelere kıyasla daha özerkliğe sahip oldu. Gazetenin ana konuları, dış politika ile uluslararası haberlerdi. Cerîde-i Havâdis, Türk basınında ticarî ilan yayınlarını başlatan gazete olmuştur. Gazete, William Churchill’in 1864 yılındaki vefatı sonrası Alfred Churchill tarafından idare edilmiştir. İlerleyen zamanlarda Alfred Churchill yerine gazeteyi Mehmed Nuri Bey sahiplenmiştir. Gazete 1885 yılında yayın hayatına sona ermiştir.

Osmanlı İmparatorluğu'nun ilk yerel gazetesi İbrahim Şinasi (1826-1871) ve arkadaşı Agah Efendi'nin (1832-1885) desteğiyle 1860 yılında Tercümân-ı Ahvâl başlığı altında kuruldu.Tercümân-ı Ahvâl gazetesi, ilk kez kendi başına kurulan gazete olma özelliğini taşır. Gazetenin amacı Osmanlı İmparatorluğu'nun iç ve dış haberlerini gazeteye taşımaktı. Gazete döneminde Cerîde-i Havâdis ile rekabet etmiştir. İbrahim Şinasi altı ay sonra Tasvîr-i Efkâr adında bir gazete kurdu ve yazar kadrosunda Namık Kemal de bulunuyordu.Tercümân-ı Ahvâl 11 Mart 1866 tarihinde yayın hayatına son verdi. Namık Kemal kısa bir süre sonra Paris'e gitti.

Arapça yayınlar yapan ilk özel gazete Mir'at al-ahwal, 1885 yılında Suriyeli şair Rizqallah Hassun tarafından kuruldu. Bir yıl sonra gazetenin eleştirel içerikleri sebebiyle gazete askıya alındı.

Matbuat Nizamnamesi ve Basın yasaları, 1864-1865 Ocak ayı tarihlerinde Sansür bürosunun kurulmasıyla birlikte çıkarıldı. Bu yasalarla birlikte, birçok aydın ve gazeteci özgürce faaliyet gösteremeyeceklerini düşündükleri için Paris başta olmak üzere yabancı ülkelerde gazeteler kurdular.

Şehre göre

Osmanlı İmparatorluğu'nun başkenti Kostantiniyye - Konstantinopolis (şimdi İstanbul) basın faaliyetlerinin merkeziydi.

1876'da İstanbul'da yayınlanan kırk yedi dergi vardı. Dergilerin çoğu yabancı dillerde olmak üzere azınlıklara hitap ediyordu, dergiler arasından on üçü Osmanlı Türkçesi ile yazılmıştı. Galata'da gayrimüslim ve azınlıklar tarafından yabancı dillerde pek çok gazete üretildi.

Kendall 1870'lerde Konstantinopolis'in İskenderiye'de bulunan özel edebi dergilerden yoksun olduğunu yazdı. Kendall Konstantinopolis'de yayınlanan dergilerin okuyucu tabanının aşırı derecede sınırlı olduğunu belirtti. Kendall'ın gözünde 1875 tarihinde uygulanan damga vergisi, "daha marjinal" gazetelerin ortadan kalkmasına neden oldu.

Osmanlı İmparatorluğu'nun çöküşünden sonra şimdiki İstanbul olan Konstantiniyye, Türk gazeteciliğinin merkezi olarak kaldı.

Türk

1831 yılında Girit Valiliği'nin Kavalalı Mehmed Ali Paşa'ya verilmesiyle birlikte, Girit'teki ıslahat reformlarının bir parçası olarak Vekâyi-i Giridiye kuruldu. Gazete Türkçe-Rumca olarak yayınlandı. Gazetenin dönemin yazarları tarafından 1841 yılına kadar devam ettiği iddia ediliyor.

1874 yılında Hagop Baronyan tarafından kurulan Türkiye'nin ilk Türkçe tiyatro dergisi Tiyatro'dur.

Osmanlı İmparatorluğu döneminde Osmanlı Türkçesi yayınları şunları içermektedir:

Basiret
Hürriyet
İkdam - 23 Haziran 1894 tarihinde yayına başlamıştır. Ahmet Cevdet tarafından çıkartılmıştır. Döneminde Sabah (gazete, 1875) ile ciddi bir rekabete girmiştir.
La Pédiatrie en Turquie - Türkiye'de Emraz-ı Etfal
1880'de Tevfik Ebüzziya tarafından kurulan ve 1887'ye kadar devam eden, ardından 1894'te yeniden başlayan ve 1912'de biten Mecmua i-Ebüzziya
Mecmua i-İbretnüma (İstanbul) - 1865-1866 yılları arasında Cemiyet-i Kitabet'te yayımlanan kitabın on altı sayısı vardı.
Mecmua İber-u İntibah - Kendall'a göre, 1862'den 1864'e kadar faaliyet gösteren bu dergi, Türkiye'de yayınlanan "ilk ihtisas edebiyat dergisi" oldu. Toplam sayı sekizdir.
Muharrir (İstanbul) - 1876'dan 1878'e kadar operasyonda Ebüzziya Tevfik tarafından işletildi ve toplam sekiz sayı vardı.
Ravzat-ül Maarif(İstanbul) - 1870'ten 1871'e kadar yayımlanan, bilim ve edebiyat odaklı, altı sayı içeriyordu.
Servet - 1889'da etnik Yunan gazeteci Demetrius Nicolaides tarafından kuruldu.
Servet i-Fünun
Takvîm-i Vekâyi
Terakki
Tercüman i-Hakikat - İttihat ve Terakki mensubu Tercüman Ahmed Midhat tarafından 1878'de kuruldu.
Türk İktisad Mecmuası - Revue Économique de Turquie
Malumat - Mehmet Tahir tarafından Mayıs 1895 tarihinde kuruldu. Edebiyat, hukuk, iktisat, tarih, tıp, ziraat, ticaret içerikli yazılara yerdi. 1905 senesinde yayın hayatına son verdi.
Ceride-i Ticaret
Saadet - Ceride-i Havadis'in devamı olarak kurulmuştur. Mehmed Nuri Bey tarafından 1885 yılında kurulmuştur. 1911 yılında yayın hayatına son vermiştir.
Vakit (gazete) - Filip Efendi tarafından 1875 senesinde kurulmuştur. 1884 yılında eleştirel yazıları nedeniyle kapatılmıştır.
Sabah (gazete, 1875) - 1876’da Papadapulos tarafından yayınlanmaya başlamıştır. Döneminde İkdam gazetesi ile ciddi bir rekabete girmiştir.

Evanginos Misalaidis tarafından 1850 yılında Anatoli gazetesi kuruldu. Gazetenin yazıları Karamanlıca dili ile yazılmıştır. Gazete 1922 yılında yayın hayatına son verdi.

Karamanlıca diliyle yazılan diğer gazeteler sırasıyla;

Anatol Ahteri
Angeliaforos
Angeliaforos coçuklar içun
Şafak
Terakki
Angealifaros yayınları American Board of Commissioners for Foreign Missions (Amerikan Yabancı Misyoner Komisyonu Kurulu) tarafından oluşturulmuştur.

Arap

Mısır'daki ilk Arapça gazete,26 Kasım 1800 tarihinde kurulan,Fransızlar tarafından yayınlanan ve merkezi İskenderiye'de bulunan el-Tanbih idi.

Mısır'daki ilk resmi Arapça gazete jurnal el-Khidiw 1810 tarihinde kuruldu.İstanbul'da kurulan Arapça Al-Jawā'ib gazetesi Ahmed Faris Efendi (1804-1887) tarafından kuruldu.Gazete 1860 yılından itibaren 1876 Osmanlı Yasası dahil olmak üzere Osmanlı Kanunlarını Arapça yayınladı.

Dönemin taşra da kurulan bazı gazeteleri Arapça dilindeydi. Taşra'da Arapça diliyle yayın yapan ilk gazete Geç Osmanlı İmparatorluğu'nda Dil ve Güç" adlı kitabın yazarı Johann Strauss tarafından "yarı resmi" olarak nitelendirilen Hadiqat al-Akhbar idi. Gazete Khalil al-Khuri (1836 - 1907) tarafından 1858'de yayına başladı.

Tunus'ta Hadiqat al-Akhbar gazetesinden iki yıl sonra,al-Rāʾid al-Tūnusī kuruldu. Irak'ta ise Türkçe-Arapça yayın yapan Zevra / al-Zevra 1869 yılında kuruldu. Zevra / al-Zevra dönemin il bazlı Arap gazeteleri arasında kısa bir dönem en yüksek prestije sahip oldu.

Ermeni

Dönemin Ermeni yayınları şunlardır;

Jamanak
Takvîm-i Vekâyi'nin Ermenice versiyonu
Pandora
Takvîm-i Vekâyi'nin Yunanca versiyonu
Annuaire des commerçants de Smyrne et de l'Anatolie
Annuaire oriental du commerce
L'Aurore (Constantinople)
Correspondance d'Orient
Courrier de Constantinople: moniteur du commerce
Gazette Médicale d'Orient
Génie Civil Ottoman
Journal de Constantinople
Journal de Constantinople et des intérêts orientaux
Journal de Salonique
Journal de Smyrne
L'Abeille du Bosphore
L'Étoile du Bosphore
La Décade égyptienne
La Patrie: Journal ottoman publié en français politique, littéraire, scientifique, industriel, financier et commerciel illustré (Constantinople)
La Pédiatrie en Turquie - Türkiye'de Emraz-ı Etfal
La Turquie: Journal politique, commercial, industriel et financie
La Turquie (Constantinople)
Le Courier de l'Égypte
Le Moniteur Ottoman
Le Phare d'Alexandrie
Le Phare du Bosphore
Le Stamboul
The Levant Herald
The Levant Times and Shipping Gazette
Miscellanea Ægyptica
Revue Bibliographique de Philologie et d'Histoire
Türk İktisad Mecmuası - Revue Économique de Turquie
Revue commerciale du Levant
Revue Médico-Pharmaceutique
Stamboul
^ Ibid.; Yalaman, The Development Of Modern Turkey,28;Karaman,“Osmanlı Modernleşmesinde Basın,” 136;E.Ö.Gönenç,“Türkiye'de Gazete Yayıncılığının Başlaması ve Gelişmesi,” İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi,2003,165-167,https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/212413^[]; Murat Özgen,“Türk Basınının Gelişimine Tarihsel Bir Yaklaşım ve Değerlendirme,” İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, no: 11, 2001, 19–23,http://www.journals.istanbul.edu.tr/iuifd/article/view/1019013601/1019012817^[]
^ Groc & Çağlar, p. 6
^ Gerçek, Selim Nüzhet: “Fransızca Takvîm-i Vekâyî: Le Moniteur Ottoman”, Yeni Türk Mecmûası, Sayı: 3, Birinci Kanun 1932
^ Göncüoğlu, Süleyman Faruk (2010). "İlk gazeteler" İstanbul'un İlkleri Enleri,İstanbul: Ötüken,s. 105
^ Wendell, p. 143
^ Max Sewell,"The Discovery of the Rosetta Stone" 5 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .,Napoleon-series.org,Retrieved 2007-03-17
^ Orhan Kiloğlu, ilk Türkçe Gazete Vakayi-i Mısriye, Tarih ve Toplum, s. 58 (İstanbul Ekim 1988), s. 201-204
^ Tripp (ed.), p. 2; Amin, Fortna & Frierson, p. 99; Hill, p. 172
^ Yazıcı, Nesimi: “Vekâyî-i Mısriye Üzerine Birkaç Söz”, OTAM (Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi), No: 2, 1991
^ ibrahim Abduh, Tarihu Vakayii'I-Mısriye, Kahire, 1983
^ Sözen, Edibe "Yeni Osmanlılar ve Gazetecilik 4 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde . İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi, Cilt 0, Sayı 1-2, Oca 1992
^ Lewis, Bernard. Modern Türkiye'nin Doğuşu
^ Perihan Ölker, “Ceride-i Havadis ve Hakayıkul Vekayi Gazetelerinde Türk Dili İle İlgili İki Yazı”, Turkish Studies-İnternatıonal Periodical For The Languages, Literature And History Of Turkish Or Turkic, Volume VIII/IX, Summer, Ankara 2013,s. 2023
^ ^a ^b Ágoston & Masters, p. 433
^ S.Gezgin,"Gazeteciliğin ve Türk Yazılı Basınının Kısa Tarihsel Prespektifi,İstanbul Üniversitesi İletişim Fakültesi Dergisi,2004,11–24,http://www.journals.istanbul.edu.tr/iuifd/article/view/1019012945/1019012173 23 Eylül 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ Çapanoğlu, Münir Süleyman: Basın Tarihine Dair Bilgiler ve Hatıralar, İstanbul, Hür Türkiye Dergisi Yayınları, 1962
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Kendall,p.338 7 Ağustos 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ ^a ^b ^c ^d Kendall,p.340 7 Ağustos 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ İskit, Server: Türkiye’de Matbuat İdareleri ve Politikaları, Başbakanlık Basın Yayın Umum Müdürlüğü Yayınları, 1943
^ ^a ^b Kendall,p.339 7 Ağustos 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ ^j ^k Kendall,p.331 7 Ağustos 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ Kendall,p.337 7 Ağustos 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Strauss, "A Constitution for a Multilingual Empire," p. 22 (PDF p. 24)
^ Koloğlu, Orhan: “Girit’te Türkçe Basın”, Tarih ve Toplum, Sayı: 48, Aralık 1987, ss. 9-12
^ ^a ^b ^c Strauss,Johann "Twenty Years in the Ottoman capital: the memoirs of Dr. Hristo Tanev Stambolski of Kazanlik (1843-1932) from an Ottoman point of view." In: Herzog, Christoph and Richard Wittmann (editors). Istanbul - Kushta - Constantinople: Narratives of Identity in the Ottoman Capital, 1830-1930. Routledge, 10 October 2018, 9781351805223. p. 267
^ ^a ^b ^c Yalaman, The Development of Modern Turkey, 78
^ ^a ^b "Arşivlenmiş kopya". 13 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Eylül 2020.
^ Strauss, "A Constitution for a Multilingual Empire," p. 29 (PDF p. 31)
^ Kendall,p.330 7 Ağustos 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde . CITED: p.342 7 Ağustos 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ ^a ^b "Arşivlenmiş kopya". 13 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Eylül 2020.
^ "Introduction" Press and Mass Communication in the Middle East: Festschrift for Martin Strohmeier. University of Bamberg Press,2018-02-28,ss. v-..Cited: p.xi 7 Ağustos 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ Publisher of the newspaper Konstantinoupolis for half a century. Following the trail of Dimitris Nikolaidis in the Ottoman archives. University of Bamberg Press. 28 Şubat 2018. ss. 33-. ISBN .
^ ^a ^b ^c Strauss, "A Constitution for a Multilingual Empire," p. 25 (PDF p. 27)
^ ^a ^b Strauss, "A Constitution for a Multilingual Empire," p. 34 (PDF p. 36)
^ Strauss, Johann. "Language and power in the late Ottoman Empire" (Chapter 7). In: Murphey, Rhoads (editor). Imperial Lineages and Legacies in the Eastern Mediterranean: Recording the Imprint of Roman, Byzantine and Ottoman Rule. Routledge, 7 July 2016,(, 9781317118442), Google Kitaplar PT192 7 Ağustos 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ Strauss, "A Constitution for a Multilingual Empire," p. 26 (PDF p. 28)
^ Strauss, "A Constitution for a Multilingual Empire," p. 25-26 (PDF p. 27-28)
^ Strauss, "A Constitution for a Multilingual Empire," p. 36
^ "A Constitution for a Multilingual Empire: Translations of the Kanun-ı Esasi and Other Official Texts into Minority Languages". The First Ottoman Experiment in Democracy. 2010. ss. 21-51. 11 Ekim 2019 tarihinde kaynağından .
^ Strauss, "A Constitution for a Multilingual Empire," p. 32 (PDF p. 34)
^ ^a ^b A Constitution for a Multilingual Empire," p. 29 (PDF p. 31)
^ "Publisher of the newspaper Konstantinoupolis for half a century,Following the trail of Dimitris Nikolaidis in the Ottoman archives",Press and Mass Communication in the Middle East: Festschrift for Martin Strohmeier,University of Bamberg Press,2018-02-28,ss,pp.33 7 Ağustos 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .,- Volume 12 of Bamberger Orientstudien - Old 3863095278 // Cited: p.37 7 Ağustos 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ ^a ^b "Publisher of the newspaper Konstantinoupolis for half a century. Following the trail of Dimitris Nikolaidis in the Ottoman archives". Press and Mass Communication in the Middle East: Festschrift for Martin Strohmeier. University of Bamberg Press. 28 Şubat 2018. ss. 33-. ISBN .
^ Strauss, "A Constitution for a Multilingual Empire," p. 24 (PDF p. 26)
^ ^a ^b . French National Library. 16 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 13 Temmuz 2019.
^ ^a ^b Strauss, Johann. "Language and power in the late Ottoman Empire" (Chapter 7). In: Murphey, Rhoads (editor). Imperial Lineages and Legacies in the Eastern Mediterranean: Recording the Imprint of Roman, Byzantine and Ottoman Rule. Routledge, 7 July 2016. (, 9781317118459), p.122 8 Mart 2021 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ Louis de Laus de Boisy, "The Institute of Egypt," Napoleon: Symbol for an Age, A Brief History with Documents, ed. Rafe Blaufarb (New York: Bedford/St. Martin’s, 2008), 45-48
^ Gillet,T(1800),Memoirs Relative to Egypt Published during the Campaigns of Napoleon Bonaparte in the Years 1798 and 1799 (translation) Paris: Salisbury-Square
^ ^a ^b ibrahim Abduh, Tatavvuru's-Sıhafeti'l-Mısriye (1798-1951),Kahire,1951
^ http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/cb32695298v/date?rk=21459;2 12 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // city from https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6738667f?rk=21459;2 7 Ağustos 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/cb32696967r/date.item 12 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // city from https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k5814716q?rk=21459;2 7 Ağustos 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/cb32698490c/date?rk=42918;4 12 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // city from https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k9341936?rk=21459;2 7 Ağustos 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ "Before the Holocaust, Ottoman Jews supported the Armenian genocide's 'architect'". Times of Israel. 7 Eylül 2018. 7 Eylül 2018 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 18 Temmuz 2019.
^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Eylül 2020.
^ http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/cb32750239g/date?rk=107296;4 12 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // city from https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k4530064r.item 12 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/129124 13 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . and https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/129469 12 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . and https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/129267 12 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . and https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/129327 13 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/129179 12 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . and https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/129075 13 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/cb32797343h/date?rk=128756;0 12 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k67394991/f1.item.zoom 12 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Eylül 2020.
^ http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/cb32798884q/date?rk=171674;4 12 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k6738670x.item 12 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ http://gallica.bnf.fr/ark:/12148/cb327989186/date?rk=193134;0 12 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k934188r?rk=21459;2 10 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Eylül 2020.
^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Eylül 2020.
^ ^a ^b . French National Library. 16 Nisan 2018 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Temmuz 2019.
^ https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/cb328337903/date?rk=386268;0 12 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . // city from https://gallica.bnf.fr/ark:/12148/bpt6k9341813 12 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Eylül 2020.
^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Eylül 2020.
^ ^a ^b Bradshaw's Continental Railway, Steam Transit, and General Guide, for Travellers Through Europe. W.J. Adams,1875. p.657 7 Ağustos 2023 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ ^a ^b "Arşivlenmiş kopya". 12 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Eylül 2020.
^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Eylül 2020.
^ "Arşivlenmiş kopya". 12 Temmuz 2019 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 17 Eylül 2020.
^ https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/129377 12 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . and https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/129426 12 Temmuz 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde .