Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Seyit Rıza veya Pir Seyit Rıza (1863, Lirtik - 15 Kasım 1937, Elazığ), Alevi-Zaza Dersim Vilayeti’ndeki Şeyh Hasanlılar aşiretine mensup1937–1938 Dersim İsyanı'nın lideri.
Seyit Rıza | |
|---|---|
 | |
| Doğum | 1863 Dersim Vilayeti, Osmanlı İmparatorluğu |
| Ölüm | 15 Kasım 1937 (74 yaşında) Elazığ, Türkiye |
| Ölüm sebebi | İdam |
| Diğer ad(lar)ı | Pir Seyit Rıza |
| Tanınma nedeni | Dersim İsyanı'nın lideri olması |
| Din | İslam |
Türkiye Cumhuriyeti'nin ilk dönemlerinde rejime karşı çıkarılan isyanlardan biri olan Dersim İsyanı'nın liderlerinden olması sebebi ile idam edilen bir aşiret önderiydi. Hakkında devletin köylülere dağıttığı toprakları zor kullanarak üstüne geçirdiği, sıcak savaş sonrası bölgeye hizmete gelen şehir yapılanması uzmanlarına karşı yöre halkını kışkırttığı gibi birçok iddia bulunmaktadır. 1863'te Dersim Vilayeti'ne bağlı Ovacık'a bağlı Lirtik köyünde Şeyh Hasanlılar aşiretinin Yukarı Abbasan kolundan Seyit İbrahim'in çocuğu olarak doğmuştur.
Birinci Dünya Savaşı
1917 yılında Batı Dersim aşiretleri de toptan milis yazıldılar. Bu arada Ruslarla yapılan Erzincan Mütarekesi neticesi 1917 yılında çatışma yaşanmadı. 1918 Şubat ayında, Rusya birliklerinin Erzurum’a çekilmeleriyle (Ekim Devrimi sebebiyle) beraber Osmanlı ordusu Erzincan Şûrası'nı devirmek üzere Erzincan'a girmeye karar verdi. Kazım Karabekir’in bildirdiğine göre 919 kişi Doğu Dersim’de, 2567 kişi de Batı Dersim’de, devlet tarafından milis olarak kaydedilmişti. Batı Dersim milislerinden 750 kadarı Halit Paşa komutasında 13 Şubat 1918’de Erzincan’a girmişti. Seyit Rıza’nın da İkinci Şeyh Hasananlı Alayı komutanı oldu ve dört taburlu bir alayı komuta etti. Deli Halit Paşa komutasındaki Dersim milisleri Seyit Rıza ile birlikte Rusları ve Ermenileri Erzincan'dan çıkardı ve savaş başarı ile sonuçlandı. Ruslar geri çekildikten sonra Dersimliler ödüllendirilir. Seyit Rıza ise ayrıca ödüllendirilerek Erzincan İl İdaresi Üyeliğine atanır. Dönemin Erzincan valilerinden Sabit Bey yazdığı bir mektupta Seyit Rıza ile ilgili olarak "şimdiye kadar bize din ve namusuyla hizmet etti" ifadesini kullanır.
Dersim İsyanı
Seyit Rıza 1924'te Hozat'ı işgal etmiş; çevredeki cumhuriyet yanlısı aşiretleri basmış; devlet içinde devlet gibi davranmış, kendisine devlet tarafından yollanan çeşitli nasihat heyetlerine de silahla karşılık vermiştir. 1937 nevruzunda devlet güçlerine karşı ayaklanan da bölgedeki aşiret liderleri olmuştur.
Seyit Rıza'nın 30 Temmuz 1937'de İngiltere'ye yazdığı bir mektupta Anadolu toprakları için çorak, Kürdistan bereketli toprak ifadelerini kullanarak yardım istediği iddia edildi.
Seyit Rıza'nın torunu , dedesinin "kendisini kurtarabilecek kadar bile" Türkçesi olmadığını, büyüklerinden duyduklarına göre mektubun Nuri Dersimi tarafından yazılarak İngilizlere gönderildiğini ileri sürdü. 18 Ekim 1937 tarihinde İçişleri Bakanı Şükrü Kaya imzasıyla Cumhurbaşkanlığı'na sunulan belgede bu mektubun Seyit Rıza tarafından değil, onun imzası kullanılarak Suriye’de Yusuf isminde bir şahıs tarafından yazıldığı belirtilmektedir. Bu isyan ve Türk subaylarının öldürüldükleri dönemin İngiliz belgelerinde de yer almıştır.
1937'deki Dersim İsyanı'ndaki kanlı çatışmalardan sonra barış görüşmeleri yapmak üzere Erzincan'a çağrılmış, bu görüşmeye giderken yolda 5 Eylül 1937'de 72 isyancı ile birlikte tutuklanmıştır. 5-13 Eylül 1937'de Elazığ’da askeri mahkemede yargılanarak idam cezasına çarptırılmıştır. 15 Kasım 1937 tarihinde Elazığ Buğday Meydanı'nda infazı gerçekleşmiştir.
Seyit Rıza'nın idamı İhsan Sabri Çağlayangil'in anılarından şöyle aktarılmıştır:
| “ | Seyit Rıza, sehpaları görünce durumu anladı. "Asacaksınız" dedi ve bana döndü: "Sen Ankara'dan beni asmak için mi geldin?" Bakıştık. İlk kez idam edilecek bir insanla yüz yüze geliyordum. Bana güldü. Savcı, namaz kılıp kılmayacağını sordu. İstemedi. Son sözünü sorduk. "Kırk liram ve saatim var. Oğluma verirsiniz" dedi... Seyit Rıza'yı meydana çıkardık. Hava soğuktu ve etrafta kimseler yoktu. Ama Seyit Rıza, meydan insan doluymuş gibi sessizliğe ve boşluğa hitap etti. "Evlâdı Kerbelayıh. Bi hatayıh. Ayıptır. Zulümdür. Cinayettir" dedi. Benim tüylerim diken diken oldu. Bu yaşlı adam rap rap yürüdü. Çingeneyi itti. İpi boynuna geçirdi. Sandalyeye ayağı ile tekme vurdu, infazını gerçekleştirdi. Oğlu yaşında bir subayı öldürecek kadar katı yürekli olan bir insanın bu mukadder akıbetine acımak zor... Seyit Rıza asılırken ileride oğlunun da sesi geliyordu: "Kulun kölen olam. Sığırtmacın olam. Gençliğime acıyın, öldürmeyin beni!" | „ |
Adının verildiği yerler, heykeli ve tepkiler
Tunceli'de 2010 yılında BDP'li Tunceli Belediyesi tarafından Seyit Rıza'nın adını taşıyan park açıldı ve bu parka Seyit Rıza'nın heykeli dikildi. Bu karar, kamuoyunun bir kesiminde tepki yarattı. Tunceli Emniyet Müdürlüğü suç duyurusunda bulundu, daha sonra Vatan Partisi de heykelin yıkılması ve Seyit Rıza adının her yerden silinmesi için başvuruda bulundu. Girişimler sonuç vermedi.
2014 yılında Tunceli Üniversitesi kampüsündeki bir caddeye Seyit Rıza adı verildi.
2014 yılında Şırnak'ın Cizre Belediyesi, bir caddenin ismini "Seyit Rıza Caddesi" olarak değiştirdi.
2015 yılında Muş'un Bulanık Belediyesi, Mareşal Fevzi Çakmak Caddesi'nin adını "Seyit Rıza Caddesi" olarak değiştirdi.
Ayrıca bakınız
Kaynakça
- Genel;
- İhsan Sabri, Çağlayangil’in anıları, Güneş gazetesi, 19.08.1989
- Özel;
- ^ International Zaza and Historical Culture Declaration
- ^ Ebubekir Pamukçu, Historical Origins of Dersim Zaza Uprising
- ^ Nazmi Sevgen, Zazalar ve Kızılbaşlar: Coğrafya-Tarih-Hukuk-Folklor-Teogoni, Kalan Yayınları, Ağustos 1999, (in Turkish Language)
- ^ (PDF). Heinrich Böll Stiftung. ss. 235-236. 22 Aralık 2020 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Aralık 2020.
- ^ . 17 Mayıs 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 4 Haziran 2020.
- ^ "(according to the french historian "Sabri Cigerli", in the book "Les Kurdes Et Leur Histoire", Seyid Riza was a Kurd)". 8 Haziran 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 4 Haziran 2020.
- ^ Tanju Cılızoğlu, Çağlayangil'in Anıları- Kader Bizi Una Değil, Üne İtti, Bilgi Yayınları, s. 73
- ^ (PDF). 11 Kasım 2014 tarihinde kaynağından (PDF) arşivlendi. Erişim tarihi: 11 Kasım 2014.
- ^ a b "Arşivlenmiş kopya". 4 Temmuz 2017 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Eylül 2019.
- ^ Kazım Karabekir, Erzincan ve Erzurum’un Kurtuluşu, Koşkun Basımevi, 1939,
- ^ . 1 Mart 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 21 Ağustos 2019.
- ^ "Arşivlenmiş kopya". 10 Kasım 2020 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Eylül 2019.
- ^ Dr. M. Nuri Dersimi, Hatıratım, Geliştirilmiş Yeni Basım (İlk baskı: Roja Nû Yayınları, İsveç, 1987)
- ^ Ak Parti resmi sitesi, Dersim Olayları İle İlgili Yeni Belgeler Başbakan Recep Tayyip Erdoğan'ın, Genişletilmiş İl Başkanları Toplantısı'nda Dersim olayları ile ilgili açıkladığı yeni resmi belgeleri konu alan haber
- ^ Onur Öymen (Nisan 2016). Arka Plan Teröre Yön Verenler. Kürt İsyanları ve Yabancı Tahrikleri. Remzi Kitabevi. ss. 422-424. ISBN .
- ^ "Dersim'e ne dersin?". hurriyet. 24 Kasım 2012. 10 Haziran 2015 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 7 Aralık 2012.
- ^ "İngilizlere mektubu Baytar Nuri yazdı" 12 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., İhlas Haber Ajansı, 24 Kasım 2011. 4 Ocak 2012 tarihinde erişildi.
- ^ "Seyit Rıza'nın 75 yıl sonra ortaya çıkan mektupları". 7 Kasım 2013 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 14 Kasım 2013.
- ^ London The National Archives - FileCode: FO 371/20864/E5529
- ^ Dersim'i Çağlayangil ve Batur'dan Dinliyoruz 22 Kasım 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Bianet, 14 Kasım 2009, 28 Haziran 2011 tarihinde erişildi.
- ^ . 13 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ . 18 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ . 13 Kasım 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ . 26 Haziran 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi.
- ^ . 2 Temmuz 2015 tarihinde kaynağından arşivlendi.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Seyit Riza veya Pir Seyit Riza 1863 Lirtik 15 Kasim 1937 Elazig Alevi Zaza Dersim Vilayeti ndeki Seyh Hasanlilar asiretine mensup1937 1938 Dersim Isyani nin lideri Seyit RizaDogum1863 Dersim Vilayeti Osmanli ImparatorluguOlum15 Kasim 1937 74 yasinda Elazig TurkiyeOlum sebebiIdamDiger ad lar iPir Seyit RizaTaninma nedeniDersim Isyani nin lideri olmasiDinIslamSeyit Riza Turkiye Cumhuriyeti nin ilk donemlerinde rejime karsi cikarilan isyanlardan biri olan Dersim Isyani nin liderlerinden olmasi sebebi ile idam edilen bir asiret onderiydi Hakkinda devletin koylulere dagittigi topraklari zor kullanarak ustune gecirdigi sicak savas sonrasi bolgeye hizmete gelen sehir yapilanmasi uzmanlarina karsi yore halkini kiskirttigi gibi bircok iddia bulunmaktadir 1863 te Dersim Vilayeti ne bagli Ovacik a bagli Lirtik koyunde Seyh Hasanlilar asiretinin Yukari Abbasan kolundan Seyit Ibrahim in cocugu olarak dogmustur Birinci Dunya Savasi1917 yilinda Bati Dersim asiretleri de toptan milis yazildilar Bu arada Ruslarla yapilan Erzincan Mutarekesi neticesi 1917 yilinda catisma yasanmadi 1918 Subat ayinda Rusya birliklerinin Erzurum a cekilmeleriyle Ekim Devrimi sebebiyle beraber Osmanli ordusu Erzincan Surasi ni devirmek uzere Erzincan a girmeye karar verdi Kazim Karabekir in bildirdigine gore 919 kisi Dogu Dersim de 2567 kisi de Bati Dersim de devlet tarafindan milis olarak kaydedilmisti Bati Dersim milislerinden 750 kadari Halit Pasa komutasinda 13 Subat 1918 de Erzincan a girmisti Seyit Riza nin da Ikinci Seyh Hasananli Alayi komutani oldu ve dort taburlu bir alayi komuta etti Deli Halit Pasa komutasindaki Dersim milisleri Seyit Riza ile birlikte Ruslari ve Ermenileri Erzincan dan cikardi ve savas basari ile sonuclandi Ruslar geri cekildikten sonra Dersimliler odullendirilir Seyit Riza ise ayrica odullendirilerek Erzincan Il Idaresi Uyeligine atanir Donemin Erzincan valilerinden Sabit Bey yazdigi bir mektupta Seyit Riza ile ilgili olarak simdiye kadar bize din ve namusuyla hizmet etti ifadesini kullanir Dersim IsyaniSeyit Riza 1924 te Hozat i isgal etmis cevredeki cumhuriyet yanlisi asiretleri basmis devlet icinde devlet gibi davranmis kendisine devlet tarafindan yollanan cesitli nasihat heyetlerine de silahla karsilik vermistir 1937 nevruzunda devlet guclerine karsi ayaklanan da bolgedeki asiret liderleri olmustur Seyit Riza nin 30 Temmuz 1937 de Ingiltere ye yazdigi bir mektupta Anadolu topraklari icin corak Kurdistan bereketli toprak ifadelerini kullanarak yardim istedigi iddia edildi Seyit Riza nin torunu dedesinin kendisini kurtarabilecek kadar bile Turkcesi olmadigini buyuklerinden duyduklarina gore mektubun Nuri Dersimi tarafindan yazilarak Ingilizlere gonderildigini ileri surdu 18 Ekim 1937 tarihinde Icisleri Bakani Sukru Kaya imzasiyla Cumhurbaskanligi na sunulan belgede bu mektubun Seyit Riza tarafindan degil onun imzasi kullanilarak Suriye de Yusuf isminde bir sahis tarafindan yazildigi belirtilmektedir Bu isyan ve Turk subaylarinin olduruldukleri donemin Ingiliz belgelerinde de yer almistir 1937 deki Dersim Isyani ndaki kanli catismalardan sonra baris gorusmeleri yapmak uzere Erzincan a cagrilmis bu gorusmeye giderken yolda 5 Eylul 1937 de 72 isyanci ile birlikte tutuklanmistir 5 13 Eylul 1937 de Elazig da askeri mahkemede yargilanarak idam cezasina carptirilmistir 15 Kasim 1937 tarihinde Elazig Bugday Meydani nda infazi gerceklesmistir Seyit Riza nin idami Ihsan Sabri Caglayangil in anilarindan soyle aktarilmistir Seyit Riza sehpalari gorunce durumu anladi Asacaksiniz dedi ve bana dondu Sen Ankara dan beni asmak icin mi geldin Bakistik Ilk kez idam edilecek bir insanla yuz yuze geliyordum Bana guldu Savci namaz kilip kilmayacagini sordu Istemedi Son sozunu sorduk Kirk liram ve saatim var Ogluma verirsiniz dedi Seyit Riza yi meydana cikardik Hava soguktu ve etrafta kimseler yoktu Ama Seyit Riza meydan insan doluymus gibi sessizlige ve bosluga hitap etti Evladi Kerbelayih Bi hatayih Ayiptir Zulumdur Cinayettir dedi Benim tuylerim diken diken oldu Bu yasli adam rap rap yurudu Cingeneyi itti Ipi boynuna gecirdi Sandalyeye ayagi ile tekme vurdu infazini gerceklestirdi Oglu yasinda bir subayi oldurecek kadar kati yurekli olan bir insanin bu mukadder akibetine acimak zor Seyit Riza asilirken ileride oglunun da sesi geliyordu Kulun kolen olam Sigirtmacin olam Gencligime aciyin oldurmeyin beni Adinin verildigi yerler heykeli ve tepkilerTunceli de 2010 yilinda BDP li Tunceli Belediyesi tarafindan Seyit Riza nin adini tasiyan park acildi ve bu parka Seyit Riza nin heykeli dikildi Bu karar kamuoyunun bir kesiminde tepki yaratti Tunceli Emniyet Mudurlugu suc duyurusunda bulundu daha sonra Vatan Partisi de heykelin yikilmasi ve Seyit Riza adinin her yerden silinmesi icin basvuruda bulundu Girisimler sonuc vermedi 2014 yilinda Tunceli Universitesi kampusundeki bir caddeye Seyit Riza adi verildi 2014 yilinda Sirnak in Cizre Belediyesi bir caddenin ismini Seyit Riza Caddesi olarak degistirdi 2015 yilinda Mus un Bulanik Belediyesi Maresal Fevzi Cakmak Caddesi nin adini Seyit Riza Caddesi olarak degistirdi Ayrica bakinizDersim asiretleriKaynakcaGenel Ihsan Sabri Caglayangil in anilari Gunes gazetesi 19 08 1989Ozel International Zaza and Historical Culture Declaration Ebubekir Pamukcu Historical Origins of Dersim Zaza Uprising Nazmi Sevgen Zazalar ve Kizilbaslar Cografya Tarih Hukuk Folklor Teogoni Kalan Yayinlari Agustos 1999 ISBN 975 8424 00 9 in Turkish Language PDF Heinrich Boll Stiftung ss 235 236 22 Aralik 2020 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 22 Aralik 2020 17 Mayis 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 4 Haziran 2020 according to the french historian Sabri Cigerli in the book Les Kurdes Et Leur Histoire Seyid Riza was a Kurd 8 Haziran 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 4 Haziran 2020 Tanju Cilizoglu Caglayangil in Anilari Kader Bizi Una Degil Une Itti Bilgi Yayinlari s 73 PDF 11 Kasim 2014 tarihinde kaynagindan PDF arsivlendi Erisim tarihi 11 Kasim 2014 a b Arsivlenmis kopya 4 Temmuz 2017 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 14 Eylul 2019 Kazim Karabekir Erzincan ve Erzurum un Kurtulusu Koskun Basimevi 1939 1 Mart 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 21 Agustos 2019 Arsivlenmis kopya 10 Kasim 2020 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 14 Eylul 2019 Dr M Nuri Dersimi Hatiratim Gelistirilmis Yeni Basim Ilk baski Roja Nu Yayinlari Isvec 1987 Ak Parti resmi sitesi Dersim Olaylari Ile Ilgili Yeni Belgeler Basbakan Recep Tayyip Erdogan in Genisletilmis Il Baskanlari Toplantisi nda Dersim olaylari ile ilgili acikladigi yeni resmi belgeleri konu alan haber Onur Oymen Nisan 2016 Arka Plan Terore Yon Verenler Kurt Isyanlari ve Yabanci Tahrikleri Remzi Kitabevi ss 422 424 ISBN 9789751417190 erisim tarihi kullanmak icin url gerekiyor yardim Dersim e ne dersin hurriyet 24 Kasim 2012 10 Haziran 2015 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 7 Aralik 2012 Ingilizlere mektubu Baytar Nuri yazdi 12 Ocak 2012 tarihinde Wayback Machine sitesinde Ihlas Haber Ajansi 24 Kasim 2011 4 Ocak 2012 tarihinde erisildi Seyit Riza nin 75 yil sonra ortaya cikan mektuplari 7 Kasim 2013 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 14 Kasim 2013 London The National Archives FileCode FO 371 20864 E5529 Dersim i Caglayangil ve Batur dan Dinliyoruz 22 Kasim 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde Bianet 14 Kasim 2009 28 Haziran 2011 tarihinde erisildi 13 Kasim 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi 18 Aralik 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi 13 Kasim 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi 26 Haziran 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi 2 Temmuz 2015 tarihinde kaynagindan arsivlendi