Trajan Boğazı Muharebesi Bulgarca Битка край Траянови врати Grekçe Μάχη στις Πύλες

Trajan Boğazı Muharebesi (Bulgarca: Битка край Траянови врати, Grekçe: Μάχη στις Πύλες του Τραϊανού) 986 yılında Bizans ve Bulgar kuvvetleri arasında bir savaştı.

Trajan Boğazı Muharebesi

Bizans-Bulgar savaşları

Trajan Boğazı kalesinin harabeleri

Tarih	17 Ağustos 986
Bölge	, Bulgaristan
Sonuç	Mutlak Bulgar zaferi

Taraflar

Birinci Bulgar İmparatorluğu

Bizans İmparatorluğu

Komutanlar ve liderler

Samuil

II. Basileios

Güçler

Bilinmiyor

15,000–20,000

Kayıplar

Bilinmiyor (Hafif)

Bilinmiyor (Ağır)

Bulgaristan'ın Sofya vilayetinde günümüzde aynı adı taşıyan geçitinde gerçekleşti. Bizanslıların İmparator II. Basileios döneminde aldığı en büyük yenilgiydi. Başarısız Sofya kuşatmasından sonra Trakya'ya çekildi; ancak Sredna Gora dağlarında Samuil komutasındaki Bulgar ordusu tarafından kuşatıldı. Bizans ordusu yok edildi ve Basileios'un kendisi zar zor kurtuldu.

Bulgar başkenti Preslav'ın düşüşünden ve ele geçirilmesinden on beş yıl sonra, Trajan Kapıları'ndaki zafer, 976'dan beri elde edilen Bulgar başarılarını genişletti. Daha sonra Çar Samuil, başkenti kuzeydoğudaki Preslav'dan güneybatıdaki Ohri'ye taşıdı. II. Basileios'e karşı büyük zaferin anısı otuz yıl sonra Aron'un oğlu İvan Vladislav'ın (h. 1015-1018) Manastır şehrinde bulunan kitabede korunmuştur.

Tarihi kaynaklar

Bulgar ordusunun komutanı Samuil'in zaferinden özet olarak bahsedildiği Bitola Yazıtı'na ek olarak, birçok Orta Çağ tarihçisi savaş için anlatımlar yazmıştır. Bu tarihçiler arasında, görgü tanığı ve sefere doğrudan katılan Diyakoz Leon ile İoannis Skilicis ve Skilicis'in çalışmalarını tekrarlayan diğer iki tarihçi Georgios Kedrenos ve İoannis Zonaras vardır. Yalnızca Bizanslı tarihçiler muharebe için yazmamışlardır, aynı zamanda Melkani Antakyalı Yahya ve her ikisi de Ermeni olan Stepanos Asoghik ile Edessalı Mateos da muharebeyi kaydetmişlerdir. Teselyalı Aziz Fotios'un vaazında da daha fazla ayrıntı bulunabilir.

Çatışmanın kökenleri

971'de Bizans imparatoru I. İoannis, Bulgar başkenti Preslav'ın düşüşünün ardından ele geçirilen Bulgar imparatoru II. Boris'i tahttan çekilmeye ve Konstantinopolis'e taşınmaya zorladı. Bizanslılar, Bulgaristan'ın yalnızca doğu kısımlarını işgal etmişlerdi; batıda, Sofya kontuNikola'nın dört oğlu (Davud, Musa, Samuil ve Aron) batı Bulgaristan'ı yönetmeye devam etti. Dört ayrı şehirde ikamet eden bir Tetrarşi içinde özgür bölgeleri yönettiler.

Bulgar saldırıları o yıl başlamış olmasına rağmen, Bulgaristan'a karşı savaş, II. Basileios'un 976 yılında tahta çıktıktan sonra gerçekleştirdiği ilk büyük girişimdi. On yıllık hareketsizliğin nedenlerinden biri, adaşının ilk yıllarında Bizans İmparatorluğu'nu de facto yöneten Bizans'ın en güçlü soylularından Basileios'un politikasıydı. Bu süre zarfında, Konstantinopolis'teki hükûmetin temel amacı, 976 ile 979 yılları arasında Küçük Asya'daki askeri komutan Bardas Skleros'un isyanını bastırmaktı.

Yerel Bizans valileri, Bulgar tehdidiyle başa çıkmak için yalnız bırakıldılar, ancak Bulgarları durduramadılar. En büyük iki kardeş Davud ve Musa, 976 yılında büyük taarruzun başlamasından kısa süre sonra öldüler; geride kalan Samuil ve Aron kardeşlerin pozisyonları sadece Skleros'un isyanıyla değil, aynı zamanda önceki imparator I. İoannis'in güneybatı Bulgar topraklarına karşı ihmaliyle de güçlendi. Preslav'ın ve Bulgar İmparatorluğunun kuzeydoğu bölgelerinin düşüşünden sonra, asıl önceliği Suriye'deki Araplara karşı savaş oldu, bu da Bulgarlara, Ohri ve Prespa gölleri etrafında imparatorluğun geri kalan bölümlerinin merkezinden başlayarak uzun bir mücadeleye hazırlanmaları için zaman tanıdı.

976 sonrası on yıl boyunca Bulgar saldırıları büyük başarılar elde etti. Samuil kuzeydoğu Bulgaristan'ı kurtarmayı başardı. 982 ile 986 yılları arasında Bulgarlar, Teselya'nın ana şehri olan Larisa'yı (modern Yunanistan'da) işgal ettiler. Sürekli Bulgar saldırıları II. Basileios'u yanıt vermeye zorladı.

Sredets Kuşatması

986'da II. Basileios, 15.000 ile 20.000 arası bir askerle sefer düzenledi. Doğu ordularının komutanları, Araplar ile savaştıkları için harekâta katılmadılar. Bizanslılar, Edirne'den Filibe üzerinden Sredets'e (Sofya) ulaşmak için yürüdüler.Diyakoz Leon'a göre, imparatorlarının amacı Bulgarları tek bir vuruşla bastırmaktı. Kuzeydoğu ve güneybatı Bulgar toprakları arasında stratejik bir kale olan Serdika'nın ele geçirilmesinden sonra II. Basileios, Samuil'in Bulgaristan'daki ana kalelerine doğru seferini sürdürmeyi amaçladı.

Serdika'ya (Sredetz'in Bizans adı, günümüzde Bulgaristan'ın başkenti Sofya) giderken II. Basileios, Bizans ordusunun arkasını korumak için Leon Melissenos'un komutasında güçlü bir birlik bıraktı. Nihayet şehrin duvarlarına ulaştığında, II. Basileios, müstahkem bir kamp kurdu ve kaleyi kuşattı. 20 gün süren sonuçsuz saldırıların ardından Bizans ordusu yiyecek sıkıntısı çekti. Etraftaki topraklarda erzak bulma girişimleri, mahsulleri yakan ve hatta Bizans sığırlarını alan Bulgarlar tarafından durduruldu. Sonunda şehir garnizonu duvarlardan çıkarak birçok düşman askerini öldürdü ve deneyimsiz Bizans generallerinin surların çok yakınına yerleştirdiği tüm kuşatma makinelerini yaktı.

Muharebe

“	Gökyüzü çökse bile, Moesyalıların [Bulgarlar] oklarının Avzonyalıların [Rum, Bizans] mızraklarından daha güçlü olduğunu asla düşünmezdim. ... Ve sen, Phaethon [Güneş], altın parlayan arabanla yere indiğinde, Sezar'ın büyük ruhuna söyle: Tuna [Bulgaristan] Roma'nın tacını aldı. Moesyalıların okları, Avzonyalıların mızraklarını kırdı.	”
— Trajan Boğazı Muharebesi üzerine

Başarılı Bulgar eylemlerinin bir sonucu olarak, Bizanslılar artık şehri doğrudan bir saldırı ile ele geçiremiyordu. Savunucuları da açlıkla yoramadılar çünkü erzakları kesildikten sonra Bizanslıların kendileri bu sorunla bizzat ilgilenmek zorunda kaldılar. Ayrıca Samuil liderliğindeki bir ordu Bizanslıların arka tarafındaki dağlara yürüdü. Bu arada Leon Melissenos, geri çekilme yolunu güvence altına almak yerine Plovdiv'e geri çekildi. Bu eylem, II. Basileios'un kuşatmayı kaldırması için ek bir nedendi. Batı ordularının komutanı Kontostephanos, onu Melissenos'un tahtını almak için Konstantinopolis'e gittiğine ikna etti.

II. Basileios ve üvey babası imparator II. Nikiforos (sağ).

Bizans ordusu, Sofya Vadisi'nden gece kalacağı yer olan İhtiman'a doğru çekildi. Bulgarların yakınlardaki dağ yollarını kapattığı yönündeki söylentiler, askerler arasında kargaşaya neden oldu ve ertesi gün de geri çekilme karmaşa içinde devam etti. Bulgarlar bunu görünce düşman kampına saldırdılar ve geri çekilme kaçışa döndü. Bizans ileri muhafızları, Bulgar saldırganlar tarafından henüz alınmamış yamaçlardan geçmeyi başardı. Ordunun geri kalanı Bulgarlar tarafından kuşatıldı. Sadece piyade içindeki seçkin Ermeni birliği ağır kayıplarla kaçmayı ve İmparatorlarını ikincil yollardan güvenli bir yere götürmeyi başardı. Muazzam sayıda Bizans askeri savaşta can verdi; geri kalanı İmparatorluk sancağı ile birlikte ele geçirildi.

Neticesi

986'da Bulgaristan'daki seferinin felaket ile sonuçlanması, II. Basileios'un iktidarını sağlamlaşmasına bir darbe oldu. Trajan Kapıları Muharebesi'nden kısa bir süre sonra, General Bardas Fokas önderliğindeki Küçük Asya'daki soylular, üç yıl boyunca II. Basileios'a isyan ettiler.

Tarihçi Petar Mutafchiev'e göre, muharebeden sonra Samuil, Balkanlar'ı kontrol etti. Bazı tarihçilere göre Bulgar İmparatorluğu'nun kuzeydoğu kesimleri savaştan sonraki yıllarda özgürlüğüne kavuştu. Ancak diğer kaynaklara göre, savaştan on yıl önce 976'da özgürlüğüne kavuştu. Bulgarlar kararlı bir şekilde bu başarıyı devam ettirdiler ve Selanik, Vodina ve sürekli saldırılar düzenlediler.

Ayrıca bakınız

Bizans ordusu

Notlar

^ Pirivatrić, Zlatarski ve Cholpanov'a göre Larisa 983 yılında alındı.

Kaynakça

Özel

^ Korpela 2001.
^ Hupchick 2017.
^ Selected sources 2004, cilt ІІ, sayfa 128.
^ Zlatarski'nin Birinci Bulgar İmparatorluğu'nun Tarihi'nde Bitola Yazıtı haricinde, bahsedilen kaynakların bir incelemesi vardır, v. I, ch. 2, p. 665).
^ Prokić, Božidar (1906). Die Zusätze in der Handschrift des Johannes Scylitzes. Codex Vindobonensis hist. graec. LXXIV (Almanca). Münih. s. 28. OCLC 11193528.
^ Bozhilov & Gyuzelev 1999, s. 314–315.
^ Ostrogorski 1998, s. 394.
^ Ostrogorski 1998, s. 391-393.
^ Mutafchiev 1995, s. 267-270.
^ Holmes, Catherine, Basil II (A.D. 976–1025) 13 Mart 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
^ Pirivatrić 1997, s. 99, 107.
^ Pirivatrić 1997, s. 99, 146.
^ Andreev 1995, s. 84, 281.
^ Pirivatrić 1997, s. 72.
^ Pirivatrić 1997, s. 97, 98.
^ Stoimenov 1988, s. 40.
^ Pirivatrić 1997, s. 107–108, 660-663.
^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Zlatarski 1994, cilt I, bölüm 2, sayfa 669.
^ Angelov & Cholpanov 1994, s. 38.
^ ^a ^b Selected sources 2004, cilt ІІ, sayfa 76.
^ ^a ^b Zlatarski 1994, cilt I, bölüm 2, sayfa 665.
^ Hupchick 2017, s. 259.
^ ^a ^b ^c Angelov & Cholpanov 1994, s. 39.
^ Selected sources 2004, cilt ІІ, sayfa 76-77.
^ Ioannis Geometrae Carmina varia. Migne, Patrol. gr., t. 106, col. 934
^ Angelov & Cholpanov 1994, s. 41.
^ Zlatarski 1994, cilt I, bölüm 2, sayfa 672.
^ Zlatarski 1994, cilt I, bölüm 2, sayfa 670-672.
^ ^a ^b Zlatarski 1994, cilt I, bölüm 2, sayfa 673-674.
^ Pirivatrić 1997, s. 111.
^ Zlatarski 1994, cilt I, bölüm 2, sayfa 673.
^ Angelov & Cholpanov 1994, s. 43.
^ Zlatarski 1994, cilt I, bölüm 2, sayfa 674-675.
^ ^a ^b Selected sources 2004, cilt ІІ, sayfa 77.
^ Zlatarski 1994, cilt I, bölüm 2, sayfa 672-675.
^ Mutafchiev 1995, s. 272–273.
^ Ostrogorski 1998, s. 397-398.
^ Мутафчиев, Лекции по история на Византия, т. ІІ, с. 271
^ Bozhilov, Iv., The anonimous of Haza. Bulgaria and Byzantium on the Lower Danube in the end of the 10th century, p. 125
^ Stoimenov 1988, s. 40-43.
^ Nikolov 2005, s. 194-195.
^ Pirivatrić 1997, s. 111, 113, 155.
^ Westberg 1951, s. 502.
^ Angelov & Cholpanov 1994, s. 44-50.

Genel

Korpela, Jukka (2001). Prince, Saint, and Apostle: Prince Vladimir Svjatoslavič of Kiev, His Posthumous Life, and the Religious Legitimization of the Russian Great Power (İngilizce). Otto Harrassowitz Verlag. ISBN . Erişim tarihi: 15 Ağustos 2018.
Andreev, Y.; Iv. Lazarov; Pl. Pavlov (1995). Koy koy e v srednovekovna Balgariya, Кой кой е в средновековна България [Who is who in Medieval Bulgaria] (Bulgarca). Sofya: Prosveta. ISBN .
Angelov, Dimitar; Choplanov, Boris (1994). Balgarska voenna istoriya prez srednite vekove (X-XV vek), Българска военна история през средните векове (X-XV век) [Bulgarian military history during the Middle Ages (10th–15th centuries)] (Bulgarca). Sofya: BAN Press. ISBN .
Bozhilov, Ivan (1979). Balgariya i Vizantiya na dolen Dunav v kraya na X vek, България и Византия на долни Дунав в края на X век [Bulgaria and Byzantium in the lower Danube in the end of the 10th century] (Bulgarca). Sofya.
Mutafchiev, Petar (1992). Kniga za balgarite, Книга за българите [A book for the Bulgarians] (Bulgarca). Sofya: BAN Press. ISBN .
Hupchick, Dennis (2017). The Bulgarian-Byzantine Wars For Early Medieval Balkan Hegemony: Silver-Lined Skulls and Blinded Armies (İngilizce). Wlkes-Barre: Palgrave Macmillan. ISBN .
Mutafchiev, Petar (1995). Lektsii po istoriya na Vizantiya, Лекции по история на Византия [Lectures on Byzantine history] (Bulgarca). II. Sofya: Anubis. ISBN .
Nikolov, Georgi (2005). Tsentralizam i regionalizam v rannosrednowekovna Balgariya (kraya na VII — nachaloto na XI vek), Централизъм и регионализъм в ранносредновековна България (края на VII — началото на XI век)) [Centralism and regionalism in early Medieval Bulgaria (end of the 7th – beginning of the 11th centuries)] (Bulgarca). Sofya: Academic Press Marin Drinov. ISBN .
Ostrogorski, Georgi (1998). Istoriya na Vizantiyskata darzhava, История на византийската държава [History of the Byzantine state] (Bulgarca). Sofya: Academic Press Marin Drinov. ISBN .
Pirivatrić, Srđan; Božidar Ferјančić (1997). Samuilovata darzhava: obhvat i harakter, Самуиловата държава: обхват и характер [Samuil's state: appearance and character] (Sırpça). Belgrad: Institute of Byzantology SANU. OCLC 41476117.
Podbrani izvori za balgarskata istoriya, Tom II: Balgarskite darzhavi i Balgarite prez Srednovekovieto, Подбрани извори за българската история, Том ІІ: Българските държави и българите през Средновековието [Selected sources for the Bulgarian history, Volume II: The Bulgarian states and the Bulgarians in the Middle Ages] (Bulgarca). Sofya: TANGRA TanNakRa IK. 2004. ISBN .
Stoimenov, D. (1988). "82". Временна византийска военна администрация в българските земи 971-987/989 [Temporary Byzantine military administration in the Bulgarian lands 971-987/989 in Yearbook of the Sofia University Magazine] (Bulgarca). 2. Scientific Center of Slavic-Byzantine Research (GSU HCSVP). ss. 39-65.
Zlatarski, Vasil (1994). "1". History of the Bulgarian state in the Middle Ages (Istoriya na balgarskite darzhavi prez Srednovekovieto, История на българските държави през Средновековието) (Bulgarca). Sofya: Academic Press Marin Drinov. ISBN .
Westberg, F (1951) [1901]. Die Fragmente des Toparcha Goticus (Anonymus Tauricus aus dem 10. Jahrhundert) (Almanca). Leipzig: Zentralantiquariat der Dt. Demokrat. Republik. OCLC 74302950.

Dış bağlantılar

Wikimedia Commons'ta Trayan Boğazı Muharebesi ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır.

(Bulgarca) Хроника на Йоан Скилица, in: Гръцки извори за българската история, том VI 12 Haziran 2018 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., pp. 276–277, djvu format, retrieved on 19 January 2008.
(Bulgarca) Васил Златарски, История на българската държава през средните векове, Том I. История на Първото българско царство. Част II. От славянизацията на държавата до падането на Първото царство (852—1018) 23 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., (изд. „Наука и изкуство“, София 1971), с. 603–642 16 Eylül 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., retrieved from the site on 19 November 2007.
(Bulgarca) Петър Мутафчиев, Книга за българите 19 Şubat 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., Издателство на БАН, София 1987, retrieved on 4 November 2008
(Bulgarca) , във: Военна история на България 681 – 1945 г., изд. Военна академия "Георги Стойков Раковски", retrieved on 19 November 2007.
(İngilizce) Holmes, Catherine, Basil II (A.D. 976–1025) 13 Mart 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., published in De Imperatoribus Romanis 16 Şubat 2011 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., An Online Encyclopedia of Roman Emperors, retrieved on 16 November 2007.
(Rusça) Лев Диакон, История, , ч. 8, from the site , retrieved on 19 November 2007.
(Rusça) Яхъя Антиохийский, Летопись 14 Nisan 2019 tarihinde Wayback Machine sitesinde . (Розен, В. Р., Император Василий Болгаробойца: Извлечения из летописи Яхъи Антиохийского, с. 21), retrieved from el. publ. "Yakova Krotova Library" on 19 Januaryи 2008.
(Rusça) Стефан Таронски (Асохик) – Всеобщая история Степаноса Таронскаго, Асохика по прозванию, Москва 1864, с. 175–177, в: Библиотека сайта "Античность и Средневековье" 14 Kasım 2020 tarihinde Wayback Machine sitesinde ., retrieved on 19 January 2008

[20] Pirivatrić, Zlatarski ve Cholpanov'a göre Larisa 983 yılında alındı.

[FOOTNOTEKorpela2001-1] Korpela 2001.

[FOOTNOTEHupchick2017-2] Hupchick 2017.

[FOOTNOTESelected_sources2004cilt_ІІ,_sayfa_128-3] Selected sources 2004, cilt ІІ, sayfa 128.

[4] Zlatarski'nin Birinci Bulgar İmparatorluğu'nun Tarihi'nde Bitola Yazıtı haricinde, bahsedilen kaynakların bir incelemesi vardır, v. I, ch. 2, p. 665).

[5] Prokić, Božidar (1906). Die Zusätze in der Handschrift des Johannes Scylitzes. Codex Vindobonensis hist. graec. LXXIV (Almanca). Münih. s. 28. OCLC 11193528.

[FOOTNOTEBozhilovGyuzelev1999314–315-6] Bozhilov & Gyuzelev 1999, s. 314–315.

[FOOTNOTEOstrogorski1998394-7] Ostrogorski 1998, s. 394.

[FOOTNOTEOstrogorski1998391-393-8] Ostrogorski 1998, s. 391-393.

[FOOTNOTEMutafchiev1995267-270-9] Mutafchiev 1995, s. 267-270.

[10] Holmes, Catherine, Basil II (A.D. 976–1025) 13 Mart 2015 tarihinde Wayback Machine sitesinde .

[FOOTNOTEPirivatrić199799,_107-11] Pirivatrić 1997, s. 99, 107.

[FOOTNOTEPirivatrić199799,_146-12] Pirivatrić 1997, s. 99, 146.

[FOOTNOTEAndreev199584,_281-13] Andreev 1995, s. 84, 281.

[FOOTNOTEPirivatrić199772-14] Pirivatrić 1997, s. 72.

[FOOTNOTEPirivatrić199797,_98-15] Pirivatrić 1997, s. 97, 98.

[FOOTNOTEStoimenov198840-16] Stoimenov 1988, s. 40.

[FOOTNOTEPirivatrić1997107–108,_660-663-17] Pirivatrić 1997, s. 107–108, 660-663.

[FOOTNOTEZlatarski1994cilt_I,_bölüm_2,_sayfa_669-18] ^ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Zlatarski 1994, cilt I, bölüm 2, sayfa 669.

[FOOTNOTEAngelovCholpanov199438-19] Angelov & Cholpanov 1994, s. 38.

[FOOTNOTESelected_sources2004cilt_ІІ,_sayfa_76-21] Selected sources 2004, cilt ІІ, sayfa 76.

[FOOTNOTEZlatarski1994cilt_I,_bölüm_2,_sayfa_665-22] Zlatarski 1994, cilt I, bölüm 2, sayfa 665.

[FOOTNOTEHupchick2017259-23] Hupchick 2017, s. 259.

[FOOTNOTEAngelovCholpanov199439-24] Angelov & Cholpanov 1994, s. 39.

[FOOTNOTESelected_sources2004cilt_ІІ,_sayfa_76-77-25] Selected sources 2004, cilt ІІ, sayfa 76-77.

[26] Ioannis Geometrae Carmina varia. Migne, Patrol. gr., t. 106, col. 934

[FOOTNOTEAngelovCholpanov199441-27] Angelov & Cholpanov 1994, s. 41.

[FOOTNOTEZlatarski1994cilt_I,_bölüm_2,_sayfa_672-28] Zlatarski 1994, cilt I, bölüm 2, sayfa 672.

[FOOTNOTEZlatarski1994cilt_I,_bölüm_2,_sayfa_670-672-29] Zlatarski 1994, cilt I, bölüm 2, sayfa 670-672.

[FOOTNOTEZlatarski1994cilt_I,_bölüm_2,_sayfa_673-674-30] Zlatarski 1994, cilt I, bölüm 2, sayfa 673-674.

[FOOTNOTEPirivatrić1997111-31] Pirivatrić 1997, s. 111.

[FOOTNOTEZlatarski1994cilt_I,_bölüm_2,_sayfa_673-32] Zlatarski 1994, cilt I, bölüm 2, sayfa 673.

[FOOTNOTEAngelovCholpanov199443-33] Angelov & Cholpanov 1994, s. 43.

[FOOTNOTEZlatarski1994cilt_I,_bölüm_2,_sayfa_674-675-34] Zlatarski 1994, cilt I, bölüm 2, sayfa 674-675.

[FOOTNOTESelected_sources2004cilt_ІІ,_sayfa_77-35] Selected sources 2004, cilt ІІ, sayfa 77.

[FOOTNOTEZlatarski1994cilt_I,_bölüm_2,_sayfa_672-675-36] Zlatarski 1994, cilt I, bölüm 2, sayfa 672-675.

[FOOTNOTEMutafchiev1995272–273-37] Mutafchiev 1995, s. 272–273.

[FOOTNOTEOstrogorski1998397-398-38] Ostrogorski 1998, s. 397-398.

[39] Мутафчиев, Лекции по история на Византия, т. ІІ, с. 271

[40] Bozhilov, Iv., The anonimous of Haza. Bulgaria and Byzantium on the Lower Danube in the end of the 10th century, p. 125

[FOOTNOTEStoimenov198840-43-41] Stoimenov 1988, s. 40-43.

[FOOTNOTENikolov2005194-195-42] Nikolov 2005, s. 194-195.

[FOOTNOTEPirivatrić1997111,_113,_155-43] Pirivatrić 1997, s. 111, 113, 155.

[FOOTNOTEWestberg1951502-44] Westberg 1951, s. 502.

[FOOTNOTEAngelovCholpanov199444-50-45] Angelov & Cholpanov 1994, s. 44-50.