Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tulum, Anadolu'nun kuzeydoğusunda Rize, Artvin, Ardahan, Erzurum ve Gümüşhane'de kullanılan nefesli bir halk çalgısı. Balkan yarımadası ve İskoçya'da kullanılan gaydadan en önemli farklı pes sesleri kontrol edebilen boruya sahip olmamasıdır.
Tarihçe
Tulum'un bir enstrüman olarak kullanılmaya başlandığı tarih hakkında kesin bir bilgi olmamakla birlikte Mezopotamya'da ortaya çıktığı sanılmaktadır. Aristophanes'in Akharniyalılar oyunundan (MÖ 425) ve Suetonius’un imparator Nero'nun (MS 54–68) hayatını anlattığı eserinde Utricularius adlı bir tulumcunun varlığından Antik Çağ'da Akdeniz uygarlıklarınca ödünçlendiği anlaşılmaktadır.İskoç gaydasının atası olan gayda-tulum benzeri nefesli sazların Romalılar tarafından Mısır, Anadolu veya Trakya üzerinden kıta Avrupasına taşındığı teorisi bu yüzden kabul görmektedir. 17. yüzyılda bölgeye gelen Evliya Çelebi seyahatnamesinde "dankiyo tulum sazı" ve "Sazende-i dankiyo düdüğü" olarak tanımladığı enstrümanı Trabzon yakınlarında yaşayan halkın icat ettiğini bildirmiştir. Bununla birlikte Antik Yunanca olup "Hayvan derisinden yapılmış torba" anlamına gelen dankiyo kelimesi bugün Trabzon'da neredeyse hiç bilinmediği gibi dini sebeplerle ya da küçükbaş hayvancılığın terkedilmesiyle unutulmuştur.Türkiye-Yunanistan nüfus mübadelesine kadar Rumlar tarafından özellikle Maçka ve Kuzey Gümüşhane'de (Krom, Santa, ) yoğun olarak kullanılmaktaydı. Yine 1900 lü yıllara kadar Araklı Karadere vadisindeki Hemşinli orjinli köylerde çalınmakla beraber günümüzde sadece halk tarafından eskiden çalındığı bilinmektedir. Bunun yanı sıra Bayburt'un kuzeyinde yer alan ve Trabzon' a komşu olan bazı köylerde kullanılmaktadır. 1970'lere dek Holo boğazı köylerinde de çalındığı bilinmekte, kemençenin bazı parçaları çalmak için tulum gibi akort edildiğinden Trabzon folklorunda etkisi sürmektedir. Rize'nin İkizdere (bazı köyleri), Pazar, Ardeşen, Çamlıhemşin, Hemşin, Fındıklı, Güneysu, Artvin'in Arhavi, Hopa, Borçka, Yusufeli, Şavşat, Murgul ve Erzurum'un İspir ve Tortum ilçelerinde geleneksel olarak çalınır. Artvin'in iç bölgelerinde Gürcüler tarafından da geleneksel enstrüman olarak kullanılmaktadır. Ardahan ilinin kuzeyi olan Posof ve Hanak'ta kullanılır. İç bölgelerde Tatos Dağları sınırından itibaren yerini davul-zurnaya bırakmaktadır. Tulum, Gümüşhane'de, şehir merkezinin doğusunda bulunan Merkez ilçe köylerinin genelinde davul-zurnayla beraber geleneksel çalgıdır. Önceleri bu yörede yoğun olarak çalınmakta olan tulum günümüzde yerini daha çok davul-zurnaya bırakmıştır ancak bazı Gümüşhane köylerinde yoğun olarak kullanılmaya devam edilmektedir. iran'da Ney Anban adıyla bilinmektedir.
Yapısı
Tüyleri temizlenmiş adı verilen oğlak derisinden delik yerleri bağlanıp, gövde bölümü elde edilir. Ön ayaklardan birine lülük, birine de nav takılarak yapılmaktadır. Geleneksel olarak boynuzdan yapılan navlar günümüzde ahşaptır. Mübadele ile Yunanistan'a göçen Karadeniz Rumları nav bölümünü boynuzdan yapmaya devam etmektedir ve içine yöresine göre zimbon (Trabzon), çimon/çibu (Rize), zimbon ve çimon kelimeleri Latince "tulum" anlamına gelen tsimpona teriminden ödünçlenmiştir. Terim Yunanca'ya zampuna (ζαμπούνα η) İtalyanca ise sampogna “tulum, koyun postundan yapılan çoban çalgısı" formunda geçmiştir. Adı verilen kamıştan yapılan komalı- sipsi yerleştirilmektedir. Lülükten adlı ağızlıktan üflenerek şişirilen enstrümanda sıkışan hava nav içinde bulunan zimbona gelir ve burada parmaklar sayesinde istenilen ses elde edilir.
Akort
"B - si" "A -la" "G -sol" karar seslerinde akort edilen ve komalı pentatonik bir enstrüman olup tek oktavlık ses rengine sahiptir.
Etimoloji
Türkçe tulum "deri kap". 13. yüzyıl öncesinde ilk olarak Hakas lehçesinde tulug formunda tespit edilmiştir. Yunanca tilimos “meşin torba”? veya tol-mak “dolmak” fiilinden türediği de ileri sürülmektedir.
Terminoloji
Çeşitli dillerde tulum terminolojisi:
- Tulum (Türkiye)
- Dankiyo, zimpona (Pontus Rumcası)
- Guda (Lazca)
- Gayda (Bulgarca, Türkçe Trakya'da)
- Gajde (Makedonya)
- Parakapzuk (Ermenice)
- Gudastviri (Gürcüce)
- Chiboni (Gürcüce Acaristan ve Artvin'de)
- Shuvyr (Çerkez)
- Sahbr, Shapar (Çuvaş Türkçesi)
- Duda (Macarca)
- Tulug (Azerice)
- Sabouna (Yunanca)
- Ney Anban(Farsça)
Ayrıca bakınız
Notlar
- ^ a b . 26 Mart 2020 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 10 Mart 2020.
- ^ The New Grove Dictionary of Musical Instruments, 1984, vol. 1, ‘Bagpipe’, Stanley Sadie (ed), pp. 99–111
- ^ Evliya Çelebi 1672 (1986), Evliya Çelebi Seyahatnamesi. Sadeleştiren T. Temel-Kıran, N. Ateş. Cilt I-II. Üçdal Neşriyat, İstanbul s. 632
- ^ Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Heyamola Yayıncılık. İstanbul, 2005. s. 300
- ^ Rumca konuşulan bölgelerde torba anlamında kullanılmaya devam etmektedir
- ^ "Bianet: Kizirnos'un Saklı Ezgileri". 1 Ekim 2016 tarihinde kaynağından . Erişim tarihi: 30 Eylül 2016.
- ^ Sürmene ve Çaykara ilçelerinin arasında kalan bölge olup buradaki köylerde günümüzde de linga Franca Rumcadır
- ^ Picken, Laurence. Folk Music Instruments of Türkiye. Oxford University Press. Londra. s. 547
- ^ . 26 Nisan 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 30 Eylül 2016.
- ^ Özhan Öztürk, Karadeniz Ansiklopedik Sözlük, 2005 ss.226, 1119
- ^ Clauson,1972. s. 500
- ^ . 28 Aralık 2019 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 19 Mayıs 2020.
- ^ Özhan Öztürk. Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. Istanbul. 2005 s.1119-1122
Kaynakça
- Özhan Öztürk(2005). Karadeniz Ansiklopedik Sözlük. 2 Cilt. Heyamola Yayıncılık. İstanbul.
- Picken, Laurence. Folk Music Instruments of Turkey. Oxford University Press. London.
- Gerard Clauson. . Oxford University Press. 1972
| Wikimedia Commons'ta Tulum (çalgı) ile ilgili ortam dosyaları bulunmaktadır. |
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Tulum Anadolu nun kuzeydogusunda Rize Artvin Ardahan Erzurum ve Gumushane de kullanilan nefesli bir halk calgisi Balkan yarimadasi ve Iskocya da kullanilan gaydadan en onemli farkli pes sesleri kontrol edebilen boruya sahip olmamasidir Laz muzisyen Birol Topaloglu tulum calarken Ankara 2006Ardesenli tulumcuTarihceTulum un bir enstruman olarak kullanilmaya baslandigi tarih hakkinda kesin bir bilgi olmamakla birlikte Mezopotamya da ortaya ciktigi sanilmaktadir Aristophanes in Akharniyalilar oyunundan MO 425 ve Suetonius un imparator Nero nun MS 54 68 hayatini anlattigi eserinde Utricularius adli bir tulumcunun varligindan Antik Cag da Akdeniz uygarliklarinca odunclendigi anlasilmaktadir Iskoc gaydasinin atasi olan gayda tulum benzeri nefesli sazlarin Romalilar tarafindan Misir Anadolu veya Trakya uzerinden kita Avrupasina tasindigi teorisi bu yuzden kabul gormektedir 17 yuzyilda bolgeye gelen Evliya Celebi seyahatnamesinde dankiyo tulum sazi ve Sazende i dankiyo dudugu olarak tanimladigi enstrumani Trabzon yakinlarinda yasayan halkin icat ettigini bildirmistir Bununla birlikte Antik Yunanca olup Hayvan derisinden yapilmis torba anlamina gelen dankiyo kelimesi bugun Trabzon da neredeyse hic bilinmedigi gibi dini sebeplerle ya da kucukbas hayvanciligin terkedilmesiyle unutulmustur Turkiye Yunanistan nufus mubadelesine kadar Rumlar tarafindan ozellikle Macka ve Kuzey Gumushane de Krom Santa yogun olarak kullanilmaktaydi Yine 1900 lu yillara kadar Arakli Karadere vadisindeki Hemsinli orjinli koylerde calinmakla beraber gunumuzde sadece halk tarafindan eskiden calindigi bilinmektedir Bunun yani sira Bayburt un kuzeyinde yer alan ve Trabzon a komsu olan bazi koylerde kullanilmaktadir 1970 lere dek Holo bogazi koylerinde de calindigi bilinmekte kemencenin bazi parcalari calmak icin tulum gibi akort edildiginden Trabzon folklorunda etkisi surmektedir Rize nin Ikizdere bazi koyleri Pazar Ardesen Camlihemsin Hemsin Findikli Guneysu Artvin in Arhavi Hopa Borcka Yusufeli Savsat Murgul ve Erzurum un Ispir ve Tortum ilcelerinde geleneksel olarak calinir Artvin in ic bolgelerinde Gurculer tarafindan da geleneksel enstruman olarak kullanilmaktadir Ardahan ilinin kuzeyi olan Posof ve Hanak ta kullanilir Ic bolgelerde Tatos Daglari sinirindan itibaren yerini davul zurnaya birakmaktadir Tulum Gumushane de sehir merkezinin dogusunda bulunan Merkez ilce koylerinin genelinde davul zurnayla beraber geleneksel calgidir Onceleri bu yorede yogun olarak calinmakta olan tulum gunumuzde yerini daha cok davul zurnaya birakmistir ancak bazi Gumushane koylerinde yogun olarak kullanilmaya devam edilmektedir iran da Ney Anban adiyla bilinmektedir YapisiTuyleri temizlenmis adi verilen oglak derisinden delik yerleri baglanip govde bolumu elde edilir On ayaklardan birine luluk birine de nav takilarak yapilmaktadir Geleneksel olarak boynuzdan yapilan navlar gunumuzde ahsaptir Mubadele ile Yunanistan a gocen Karadeniz Rumlari nav bolumunu boynuzdan yapmaya devam etmektedir ve icine yoresine gore zimbon Trabzon cimon cibu Rize zimbon ve cimon kelimeleri Latince tulum anlamina gelen tsimpona teriminden odunclenmistir Terim Yunanca ya zampuna zampoyna h Italyanca ise sampogna tulum koyun postundan yapilan coban calgisi formunda gecmistir Adi verilen kamistan yapilan komali sipsi yerlestirilmektedir Lulukten adli agizliktan uflenerek sisirilen enstrumanda sikisan hava nav icinde bulunan zimbona gelir ve burada parmaklar sayesinde istenilen ses elde edilir Akort B si A la G sol karar seslerinde akort edilen ve komali pentatonik bir enstruman olup tek oktavlik ses rengine sahiptir EtimolojiTurkce tulum deri kap 13 yuzyil oncesinde ilk olarak Hakas lehcesinde tulug formunda tespit edilmistir Yunanca tilimos mesin torba veya tol mak dolmak fiilinden turedigi de ileri surulmektedir TerminolojiCesitli dillerde tulum terminolojisi Tulum Turkiye Dankiyo zimpona Pontus Rumcasi Guda Lazca Gayda Bulgarca Turkce Trakya da Gajde Makedonya Parakapzuk Ermenice Gudastviri Gurcuce Chiboni Gurcuce Acaristan ve Artvin de Shuvyr Cerkez Sahbr Shapar Cuvas Turkcesi Duda Macarca Tulug Azerice Sabouna Yunanca Ney Anban Farsca Ayrica bakinizGayda KemenceNotlar a b 26 Mart 2020 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 10 Mart 2020 The New Grove Dictionary of Musical Instruments 1984 vol 1 Bagpipe Stanley Sadie ed pp 99 111 Evliya Celebi 1672 1986 Evliya Celebi Seyahatnamesi Sadelestiren T Temel Kiran N Ates Cilt I II Ucdal Nesriyat Istanbul s 632 Ozhan Ozturk Karadeniz Ansiklopedik Sozluk Heyamola Yayincilik Istanbul 2005 s 300 Rumca konusulan bolgelerde torba anlaminda kullanilmaya devam etmektedir Bianet Kizirnos un Sakli Ezgileri 1 Ekim 2016 tarihinde kaynagindan Erisim tarihi 30 Eylul 2016 Surmene ve Caykara ilcelerinin arasinda kalan bolge olup buradaki koylerde gunumuzde de linga Franca Rumcadir Picken Laurence Folk Music Instruments of Turkiye Oxford University Press Londra s 547 26 Nisan 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 30 Eylul 2016 Ozhan Ozturk Karadeniz Ansiklopedik Sozluk 2005 ss 226 1119 Clauson 1972 s 500 28 Aralik 2019 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 19 Mayis 2020 Ozhan Ozturk Karadeniz Ansiklopedik Sozluk Istanbul 2005 s 1119 1122KaynakcaOzhan Ozturk 2005 Karadeniz Ansiklopedik Sozluk 2 Cilt Heyamola Yayincilik Istanbul ISBN 975 6121 00 9 Picken Laurence Folk Music Instruments of Turkey Oxford University Press London Gerard Clauson Oxford University Press 1972Wikimedia Commons ta Tulum calgi ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir