Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu maddede bulunmasına karşın yetersizliği nedeniyle bazı bilgilerin hangi kaynaktan alındığı belirsizdir. (Nisan 2021) () |
Bu madde, uygun değildir. (Nisan 2021) |
Uygur edebiyatı, Uygurların tarih içinde olay, düşünce, duygu ve hayallerin dil aracılığıyla sözlü veya yazılı olarak biçimlendirilmesi sanatı, yazındır. Burkancılık (Budizm) ve Manihaizmin yanında Nasturilige ait eserlere de pek az olarak rastlanır. Çeviriler önce, Sanskritçe, Toharca, Tibetçe ve Soğdakca'dan yapılmıştır. Bu arada yazı da değişmiş, bengü taşlarında kullanılan Köktürk yazısının yerini Soğdak yazısından geliştirilmiş bulunan Uygur yazısı almıştır. Uygur yazısı yanında az da olsa Köktürk, Brahmi, Tibet, Soğdak ve Mani yazıları da kullanılmıştır.
Uygur Devleti yerleşik yaşamı benimseyen ilk Türk topluluğudur. Budizm ve Maniheizm'i benimsemişlerdir.
Çin'den sonra matbaayı geliştirerek ikinci kez kullanılan ve hareketli harfleri icat ettiler. 840 yılında Kırgız Türkleri tarafından yıkıldılar.
Budizm ve Maniheizm Uygurların hem mimari alanında hem de savaşçı özelliklerini kaybetmelerinde etkili olmuştur.
Kırgızlar Uygurları yıkarak Türk yurdunun Moğolların eline geçmesine neden olmuşlardır. Bu yüzden Türk tarihinde olumsuz anılmışlardır.
Karluk ve Basmiller ile birleşerek 2. Göktürk Devletini yıkan Uygurlar Orhun bölgesinde Uygur Devleti‘ni kurdular. Kurucuları Kutluk Bilge Kül Kağan, merkezleri Ordubalıktır. Bilge Kül Kağan’dan sonra Moyençur başa geçmiş, onun döneminde Müslüman Araplar ile Çinliler arasında Talas Savaşı yaşandığından, Abbasilere yenilen Çinliler güç kaybına uğramışlardı. Bögü Kağan devrinde Uygur Türkleri ile Çin arasında iyi ilişkiler kuruldu ve ticaret iyice gelişti. Bögü Kağan Çin'e yardım amacıyla Tibet Seferi'ne çıkmaya karar verdi. Mani dini avlanmayı, et yemeyi ve savaşmayı yasaklayan bir dindir.
Mani Dininin Uygurlar Üzerindeki Etkileri
- Uygurlar savaşçı anlayışlarını bıraktılar.
- Yerleşik hayata geçtiler.
- Yerleşik hayata geçmeleriyle Uygurlar ticaret, bilim, sanat ve edebiyat gibi birçok alanda geliştiler.
Uygur Devleti'nin (Orhun Bölgesi) Yıkılışı
840 yılında bir başka Türk kavmi olan Kırgızlar Uygur Devletine son verdiler. Kırgızların Orhun Bölgesinden kovmalarıyla Uygurlar, Kansu ve Turfan bölgelerine göç etmek zorunda kaldılar.
Turfan (Doğu Türkistan) Uygur Devleti
Kırgızlar tarafından kovulan Uygurların bir bölümü Turfan Bölgesi’ne gelerek, burada yeni bir devlet kurmaya karar verdiler ve bunu başardılar. Bu devletleri de Moğollar tarafından 1207'de yıkıldı. Uygurlar günümüzde Doğu Türkistan diye anılan bu bölgede Çin’e bağlı özerk bir bölge olarak yaşamaktadır.
Uygurlarla ilgili diğer önemli hususlar
Uygurlar 18 harfli Uygur Alfabesini hazırladılar. Cengiz Han’ın egemenliğine girmelerine rağmen medeniyette geliştiklerinden Moğolları devlet teşkilatı, ticaret, bilim, sanat, alfabe gibi konularda etkilediler. Uygurlar yerleşik hayata geçen ilk Türk topluluğu olarak bilinmektedir.
Uygur Devleti'nin Bayrağı
Orta Çağ'da Orta Asya'da ileri bir uygarlık kuran Uygurlar, önceleri Kuzey Moğolistan'da yaşıyorlardı. Hun İmparatorluğu'nun yıkılmasından sonra Göktürklerin buyruğu altına girdiler. Sonra onlara karşı ayaklanarak bağımsız bir devlet kurdular (740). Diğer Türk boylarını da buyrukları altına alarak güçlendiler. Yüz yıl kadar Moğolistan'a egemen olan Uygurlar, Çinlilerle de ilişki kurdular.
9. yüzyılın ortalarında Kırgızlarla Tibetlilerin saldırısına uğrayarak yıkılan Uygur Devleti ortadan kalkınca Uygurlar batıya göçtüler (840) ve dağınık küçük devletler kurdular. Sonunda bütün Uygurlar Cengiz Han zamanında Moğol egemenliğine bağlandılar. Böylece son Uygur Devleti de 13. yüzyılın başında ortadan kalktı (1212).
O zamandan beri bir daha bağımsız olamayan Uygurlar, bugün Çin'in kuzeybatısında Sinkiang eyaletinde Çin egemenliği altında yaşamaktadır.
Uygur Uygarlığı
Uygurlar sanat, yapı ve yönetim işlerinde ileriydiler. Bu alanlarda öteki Türk boylarına öncü olmuşlardı. Doğu Türkistan'da yapılan kazılarda bulunan eserler, Uygur sanat ve edebiyatının yüksek bir düzeye ulaştığını gösteren tanıtlardır. Uygurlar 18 harfli bir alfabe kullanırlardı. Bugünkü Moğol ve Mançu alfabeleri Uygur alfabesinden alınmadır. Gene bu kazılarda bulunan tahta harfler Uygurların 8. yüzyılda kitap bastıklarını göstermektedir.
Uygurlar Buda dinine bağlıydılar. Mani dininden olanları da vardı. Uygurca yazıların çoğu bu dinlerle ilgilidir. Ama Müslümanlık Uygurlar arasında yayıldıktan sonra içlerinde bu dine bağlı bilim adamları da yetişti. Uygur fikir adamları Arapça ve Hintçeden çeviriler yaptılar. Uygurlardan kalan en önemli eser Yusuf Has Hacip'in Kutadgu Bilig'idir.
Kutadgu Bilig (Mutlu Olma Bilgisi)
Yusuf Has Hacip tarafından Uygurca yazılmış ilk Türk mesnevisidir (1069) Batı Uygurlarının (Karahanlılar) hakanı Ebu Ali Hasan'a sunulan eser, sembolik dört kişi üzerine düzenlenmiştir: 1. hakan Küntoğdı (doğru yasa); 2. vezir Aytoldı (mutluluk); 3. vezir Aytoldfnın oğlu ögdülmüş (akıl); 4. Zahit Odgurmuş (yaşamın sonu).
Bunlar arasındaki konuşmalarla toplumu meydana getiren bireylerin ödev ve sorumlulukları ve çağın yaşam felsefesi dile getirilmiştir. Kutadgu Bilig'in Uygurca ve Arapça yazmaları bulundu. 13. yüzyılda kopya edilmiş olan Arapça Fergana yazması en güvenilir olanıdır. Üç önemli yazmanın tıpkıbasımı ile Türkçe çevirisi Türk Dil Kurumunca yayımlandı.
Notlar
Kaynakça
- Burkancı Edebiyatta Nesir 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
- Burkancı Edebiyatta Nazım 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde .
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Bu maddede kaynak listesi bulunmasina karsin metin ici kaynaklarin yetersizligi nedeniyle bazi bilgilerin hangi kaynaktan alindigi belirsizdir Lutfen kaynaklari uygun bicimde metin icine yerlestirerek maddenin gelistirilmesine yardimci olun Nisan 2021 Bu sablonun nasil ve ne zaman kaldirilmasi gerektigini ogrenin Bu madde Vikipedi bicem el kitabina uygun degildir Maddeyi Vikipedi standartlarina uygun bicimde duzenleyerek Vikipedi ye katkida bulunabilirsiniz Gerekli duzenleme yapilmadan bu sablon kaldirilmamalidir Nisan 2021 Uygur edebiyati Uygurlarin tarih icinde olay dusunce duygu ve hayallerin dil araciligiyla sozlu veya yazili olarak bicimlendirilmesi sanati yazindir Burkancilik Budizm ve Manihaizmin yaninda Nasturilige ait eserlere de pek az olarak rastlanir Ceviriler once Sanskritce Toharca Tibetce ve Sogdakca dan yapilmistir Bu arada yazi da degismis bengu taslarinda kullanilan Kokturk yazisinin yerini Sogdak yazisindan gelistirilmis bulunan Uygur yazisi almistir Uygur yazisi yaninda az da olsa Kokturk Brahmi Tibet Sogdak ve Mani yazilari da kullanilmistir Uygur Devleti yerlesik yasami benimseyen ilk Turk toplulugudur Budizm ve Maniheizm i benimsemislerdir Cin den sonra matbaayi gelistirerek ikinci kez kullanilan ve hareketli harfleri icat ettiler 840 yilinda Kirgiz Turkleri tarafindan yikildilar Budizm ve Maniheizm Uygurlarin hem mimari alaninda hem de savasci ozelliklerini kaybetmelerinde etkili olmustur Kirgizlar Uygurlari yikarak Turk yurdunun Mogollarin eline gecmesine neden olmuslardir Bu yuzden Turk tarihinde olumsuz anilmislardir Karluk ve Basmiller ile birleserek 2 Gokturk Devletini yikan Uygurlar Orhun bolgesinde Uygur Devleti ni kurdular Kuruculari Kutluk Bilge Kul Kagan merkezleri Ordubaliktir Bilge Kul Kagan dan sonra Moyencur basa gecmis onun doneminde Musluman Araplar ile Cinliler arasinda Talas Savasi yasandigindan Abbasilere yenilen Cinliler guc kaybina ugramislardi Bogu Kagan devrinde Uygur Turkleri ile Cin arasinda iyi iliskiler kuruldu ve ticaret iyice gelisti Bogu Kagan Cin e yardim amaciyla Tibet Seferi ne cikmaya karar verdi Mani dini avlanmayi et yemeyi ve savasmayi yasaklayan bir dindir Mani Dininin Uygurlar Uzerindeki EtkileriUygurlar savasci anlayislarini biraktilar Yerlesik hayata gectiler Yerlesik hayata gecmeleriyle Uygurlar ticaret bilim sanat ve edebiyat gibi bircok alanda gelistiler Uygur Devleti nin Orhun Bolgesi Yikilisi840 yilinda bir baska Turk kavmi olan Kirgizlar Uygur Devletine son verdiler Kirgizlarin Orhun Bolgesinden kovmalariyla Uygurlar Kansu ve Turfan bolgelerine goc etmek zorunda kaldilar Turfan Dogu Turkistan Uygur DevletiKirgizlar tarafindan kovulan Uygurlarin bir bolumu Turfan Bolgesi ne gelerek burada yeni bir devlet kurmaya karar verdiler ve bunu basardilar Bu devletleri de Mogollar tarafindan 1207 de yikildi Uygurlar gunumuzde Dogu Turkistan diye anilan bu bolgede Cin e bagli ozerk bir bolge olarak yasamaktadir Uygurlarla ilgili diger onemli hususlarUygurlar 18 harfli Uygur Alfabesini hazirladilar Cengiz Han in egemenligine girmelerine ragmen medeniyette gelistiklerinden Mogollari devlet teskilati ticaret bilim sanat alfabe gibi konularda etkilediler Uygurlar yerlesik hayata gecen ilk Turk toplulugu olarak bilinmektedir Uygur Devleti nin BayragiOrta Cag da Orta Asya da ileri bir uygarlik kuran Uygurlar onceleri Kuzey Mogolistan da yasiyorlardi Hun Imparatorlugu nun yikilmasindan sonra Gokturklerin buyrugu altina girdiler Sonra onlara karsi ayaklanarak bagimsiz bir devlet kurdular 740 Diger Turk boylarini da buyruklari altina alarak guclendiler Yuz yil kadar Mogolistan a egemen olan Uygurlar Cinlilerle de iliski kurdular 9 yuzyilin ortalarinda Kirgizlarla Tibetlilerin saldirisina ugrayarak yikilan Uygur Devleti ortadan kalkinca Uygurlar batiya goctuler 840 ve daginik kucuk devletler kurdular Sonunda butun Uygurlar Cengiz Han zamaninda Mogol egemenligine baglandilar Boylece son Uygur Devleti de 13 yuzyilin basinda ortadan kalkti 1212 O zamandan beri bir daha bagimsiz olamayan Uygurlar bugun Cin in kuzeybatisinda Sinkiang eyaletinde Cin egemenligi altinda yasamaktadir Uygur UygarligiUygurlar sanat yapi ve yonetim islerinde ileriydiler Bu alanlarda oteki Turk boylarina oncu olmuslardi Dogu Turkistan da yapilan kazilarda bulunan eserler Uygur sanat ve edebiyatinin yuksek bir duzeye ulastigini gosteren tanitlardir Uygurlar 18 harfli bir alfabe kullanirlardi Bugunku Mogol ve Mancu alfabeleri Uygur alfabesinden alinmadir Gene bu kazilarda bulunan tahta harfler Uygurlarin 8 yuzyilda kitap bastiklarini gostermektedir Uygurlar Buda dinine bagliydilar Mani dininden olanlari da vardi Uygurca yazilarin cogu bu dinlerle ilgilidir Ama Muslumanlik Uygurlar arasinda yayildiktan sonra iclerinde bu dine bagli bilim adamlari da yetisti Uygur fikir adamlari Arapca ve Hintceden ceviriler yaptilar Uygurlardan kalan en onemli eser Yusuf Has Hacip in Kutadgu Bilig idir Kutadgu Bilig Mutlu Olma Bilgisi Yusuf Has Hacip tarafindan Uygurca yazilmis ilk Turk mesnevisidir 1069 Bati Uygurlarinin Karahanlilar hakani Ebu Ali Hasan a sunulan eser sembolik dort kisi uzerine duzenlenmistir 1 hakan Kuntogdi dogru yasa 2 vezir Aytoldi mutluluk 3 vezir Aytoldfnin oglu ogdulmus akil 4 Zahit Odgurmus yasamin sonu Bunlar arasindaki konusmalarla toplumu meydana getiren bireylerin odev ve sorumluluklari ve cagin yasam felsefesi dile getirilmistir Kutadgu Bilig in Uygurca ve Arapca yazmalari bulundu 13 yuzyilda kopya edilmis olan Arapca Fergana yazmasi en guvenilir olanidir Uc onemli yazmanin tipkibasimi ile Turkce cevirisi Turk Dil Kurumunca yayimlandi NotlarKaynakcaBurkanci Edebiyatta Nesir 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde Burkanci Edebiyatta Nazim 4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde