Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yinçü Kağan (真珠可汗Zhēnzhū Kè hán) (ö. 21 Ekim 645), kişisel adı Inan ya da İnan (夷男Yí nán), tam hükümdarlık adı Yinçü Bilge Kağan (真珠毗伽可汗Zhēnzhū pí jiā kè hán), Orta Asya bozkırlarının kuzeyinde hüküm süren bir Sir-Tartuş kağanıdır. Kendini, yıkılan Doğu Göktürk Kağanlığı'nın vârisi olarak görmüştür.
Yaşamının ilk yıllarında, Doğu Göktürk Kağanlığı'na tabî bir derebeyi olarak ülkesini yönetmiştir. Hüküm süresi boyunca Çin topraklarına hâkim olan Tang Hanedanı ile engeli bir siyaset izlemeye çalışmıştır. Li Shimin'in İllig Kağan'ın ölümünden sonra yıkılan Doğu Göktürk Kağanlığı'nı Li Simo'nun önderliğinde tekrar kurmasına karşı çıkarak; Çin Seddi'nin dışına yerleşen Göktürklere akınlar düzenlemesi sonucunda, Yinçü'nün Çin ile ilişkileri bozulmuştur. Yinçü yönetimi boyunca, Sir-Tarduşlar Çin'in tüm baskı politikalarına rağmen güçlü kalmayı başarmışlardır. Ancak, Yinçü öldükten sonra ülkede taht mücadelesi başlamıştır. Tuli Kağan kardeşini öldürerek tahta geçmişse de bu durum ülkedeki iç huzursuzluğu artırmıştır. Tuli tahta geçtikten sonra, Tang'a karşı seferler düzenlemiş ve saldırgan bir dış politika takip etmiştir. Bu durum karşısında Tang ordusu Sir-Tarduş seferine çıkmış, isyan eden Uygurların da desteğiyle 646'da Çin ordusu Sir-Tarduş coğrafyasına tamamen hâkim olmuştur.
Sözcük kökeni
Yinçü kelimesi bugün Türkiye Türkçesinde de kullanılan inci kelimesinin art zamanlı hâllerinden biridir. Ayrıca bu kelime Siriderya'ya verilen adlardan biridir. Siriderya adının, Sir-Tarduşlarla bağlantılı olabileceği düşünülmektedir. Kelimenin fonetik değişimi şu şekildedir:
yinçü>inçü>inci
Doğu Göktürk hâkimiyeti dönemi
Yinçü'nün ne zaman doğduğu bilinmemekle birlikte, Sir-Tarduşların ilk kağanı olan 'ın torunu olduğu tespit edilmiştir. Sir-Tarduşlar, Doğu Göktürk Kağanlığı himayesine girdikten sonra Yinçü'nün devleti Türk konfederasyonunun kurucu üyelerinden biri hâline gelmiştir. Yinçü, 70.000 çadırla Türk kağanı İllig Kağan'a tabî olduğunu bildirmiştir. 627'ye gelindiğinde, İllig'in ülkeyi kötü yönetimi sonucunda konfederasyonun büyük parçalarından olan Uygurlar, Bayırkular vb. boylarla birlikte Sir-Tarduşlar da İllig Kağan yönetimine başkaldırmıştır. İllig Kağan, başkaldıran boylara karşı 400.000 atlı süvariden oluşan bir ordu sevk etmişse de, bu ordu yalnızca 5.000 kişilik bir Uygur süvari birliği tarafından yenilgiye uğratılmıştır. Aynı zamanda, Sir-Tarduşların üzerine gönderilen Doğu Göktürk birlikleri de başarılı olamamıştır. Bunun üzerine İllig, Tuli Kağan'ı isyancıların üzerine göndermiştir. Ancak Uygur ve Sir-Tarduş ittifakı bu seferi de engellemiştir. Bunun üzerine yenilen Tuli, kaçmak zorunda kalmıştır. Tuli, karargâha geri döndüğünde, alınan sonuçtan memnun olmayan İllig Kağan tarafından kısa bir süre hapsedilip, kırbaç cezasına çarptırılmıştır. Bu durum Tuli'nin de isyan edip Tang öncülüğündeki ittifaka katılmasına neden olmuştur.
628'den sonra, Doğu Göktürklerin kuzey devletçiklerinin tümü Göktürk yönetimine karşı isyan ederek, Inan yönetiminde toplanmak istediklerini bildirdi. Ancak Inan, henüz yeteri kadar güçlü olmadıklaerını söyleyerek kendisine yapılan bu kağanlık teklifini reddetti. Çin imparatoru Li Şimin, Sir-Tarduşları da kendi ittifakının içerisine çekerek Doğu Göktürkleri tamamen tarih sahnesinden silmek istiyordu. Bu nedenle Inan'a, elçi Kiao Şivang (喬師望) vasıtasıyla bağımsızlık sembolü olarak bir davul ve sancak gönderdi. Şimin, Inan'ı Sir-Tarduşların bağımsız kağanı ilan etti. Bu olayın ardından Inan, Yinçü Kağan adıyla Sir-Tarduş tahtına oturdu. Bu durum karşısında Çin'e minnet borcu hisseden Yinçü, Şimin'e çeşitli haraçlar sundu. Yinçü'nün toprakları, doğuda Tunguz, batıda Batı Göktürk Kağanlığı ve güneyde Gobi Çölü'ne kadar uzanıyordu. Yinçü kısa zamanda: Uygurlar, Bayırkular, Tugluklar (同羅), Edizler (阿跌) ve Burgutlar (僕骨) gibi birçok topluluğa hükmetmeye başlamıştı.
629'da, kardeşi Tong (統)'u Şimin'e haraç sunmak için gönderen Yinçü'ye Şimin; çeşitli hediyelerin yanında keskin bir kılıç ve bir kırbaç hediye olarak gönderdi. İmparator Şimin, kağana gönderdiği iletide şunları söyledi: "Ey ülke sahibi, eğer senin kullarından suç işleyen olursa, hainlik yapanları öldürmek için bu kılıcı kullan. Küçük suçlar işleyenler içinse, bu kırbacı kullan." Yinçü bu durumdan müteşekkir oldu. Tüm bu gelişmeler, İllig Kağan için ciddi bir tehdit oluşturmaya başlamıştı. Sir-Tarduş ile Çin yakınlaşmasını engellemek isteyen İllig, Şimin'e bir Çinli prensesle evlenmek istediğini bildirdi. Ancak bu talep kabul görmedi.
630'da general Li Jing komutasındaki Tang ordusu Doğu Göktürkleri mağlup etti. Ardından İllig Kağan yakalandı. Bunun sonucunda bazı Göktürk toplulukları Tang'a sığınırken, bazıları da Sir-Tarduşların egemenliğini kabul etti. Birtakım Göktürk halkı ise Batı Göktürk Kağanlığı ve ona bağlı devletçiklere kaçtı. Bu siyasi durum, Sir-Tarduşları, Orta Asya'nın kuzeyindeki en önemli siyasi güç hâline getirdi.
Eski Doğu Göktürk toprakları üzerindeki egemenlik mücadelesi
Eski Türk kağanlığının topraklarının üzerindeki en önemli güç olmasına rağmen Yinçü, resmî olarak Tang'a tabî olarak Çin ile dostane ilişkiler geliştirmeye çalıştı. Bu dostane ilişkilerden yararlanarak ülkesini daha da güçlendirdi.
632'de, Batı Göktürk kağanı Bolun Kağan, Sir-Tarduşlara karşı saldırıya geçti. Sir-Tarduşlar bu saldırı geri püskürtmeyi başardı. Bu durum Bolun Kağan'ın ülkesindeki iktidarını kaybetmesiyle sonuçlandı. Yinçü'nün bir diğer mücadelesi ise, Doğu Göktürkler yıkıldıktan sonra Batı Göktürklere sığınan Taluy Kağan'ın yeniden kendi soyunun topraklarında hak iddia etmesi oldu. Taluy, İllig Kağan'ın güçten düşürülmesinden Sir-Tarduşları sorumlu tutmaktaydı. Bu yüzden, Sir-Tarduşlara karşı intikam yemini etmişti. 634'te, Sir-Tarduşlara savaş açan Taluy ile Yinçü arasındaki çatışmalarda taraflar birbirlerine kesin bir üstünlük sağlayamadı. Taluy, Batı Göktürklerden istediği desteği alamayınca Tang'a sığınarak, Çin ordusunda generalliğe getirildi.
Tüm bunlar olmaya devam ederken, Yinçü'nün ordusu daha da güçlenmiş ve 200.000'den fazla etkin askerî güce sahip olmuştu. Ordunun büyüklüğünü de hesaba katan Yinçü; oğulları ve İlbeg'e ordusunu bölüştürmeye karar verdi. Badruk, güney yönünden; İlbeg ise kuzeyden sorumlu generalliklere atandılar. Li Şimin, Sir-Tarduşların güçlü olduğuna inanıyordu. Bu yüzden, Yinçü'nün çocuklarına boyun eğdirme teşebbüsünde bulunmadan onları, babalarının altındaki kağanlar olarak tanıdı. Ayrıca Li Şimin onlara, kağanlık alametleri olan davul ve sancak hediye etti. Görünüşte bu hareket Yinçü'nün iki oğluna sunulmuş bir onur olarak görülse de, aslen iki kardeşin arasındaki taht mücadelesini artırarak Sir-Tarduşları zayıflatmak amaçlanmıştı.
Karahoca hükümdarı Ku Ventay (麴文泰), Çin'e karşı Batı Göktürklerle birlikte kurduğu ittifaka; Sir-Tarduşları da davet etti. Ventay'ın, Yinçü'ye gönderdiği elçi ona şunları söyledi: "Sen bir kağansın. Çin imparatorunu durdurabilecek kadar da güçlüsün. Bu durumda niçin ona boyun eğiyorsun?" Yinçü, Ventay'ın bu kışkırtmaları konusunda Çin imparatorunu uyardı. Bunun üzerine Li Şimin, 638'de, Karahoca üzerine Hou Junji komutasındaki ordusunu sevk etti. Yinçü de Li Şimin'e Çin ordusuna yardım için birlik sevk etmeye hazır olduğunu bildirdi. Bu durumdan hoşnut kalan İmparator Li Şimin, Tang Jian ve general Cişi Sili (執失思力)'den oluşan bir Çin heyetini, Yinçü'ye çeşitli hediyeler göndermek üzere Sir-Tarduş topraklarına yolladı.
639'da, Türkiye Türkçesinde Kürşad olarak bilinen Doğu Göktürk prensi Aşina Jiesheshuai'nin Çin imparatoruna düzenlediği başarısız suikast girişiminden sonra, Li Şimin 630'dan beri Türklere uyguladığı sınır boylarında iskan politikasını gözden geçirmeye karar verdi. Şimin, kendisine sadakatinden şüphe duymadığı Li Simo'ya Doğu Göktürk Kağanlığı'nı yeniden kurma görevini verdi. Buna göre, Simo halkıyla birlikte Sarı Irmak ile Gobi Çölü arasındalki alanda yerleşecekti. Şimin, yeni kurulacak devlete Sir-Tarduşların saldırmazlığını temin etme ve barışı koruma adına Yinçü'ye bir elçi gönderdi. Yinçü, bu durumdan hiç memnun olmasa da, elçinin söylediklerini kabul etti. 641'de, Simo kendine tabî halkıyla birlikte bugün Hohhot olarak bilinen Dingşiang (定襄) bölgesine yerleşti.
Durumdan hoşnut olmayan Yinçü, bu yeni devleti yıkmak için ilk fırsatı bir yıl sonra buldu. Tai Dağı'na çıkarak İmparator Li Şimin adına yere ve göğe kurbanlar sunacak olan Simo ve askerlerini bu tören sırasında baskına uğratıp yok etmek isteyen Yinçü, oğlu Tatu (大度)'yu bu işle görevlendirdi. Tuğluk, Burgut, Uygur, Mohe ve Sirlerden oluşan 200.000 kişilik Sir-Tarduş ordusu Simo ve askerlerine saldırdı. Simo, bu saldırıya direnebilecek güçte değildi. Bunun için Çin Seddi'nin içine çekilerek bugünkü Shuozhou, Shanxi yakınlarındaki Şuo kentine konumlandı. Saldırılara karşı koyabilmek için acil olarak Li Şimin'den yardım istedi. 641 kışında, Li Şimin; , , Li Daliang (李大亮), Cang Şeguy (張士貴) ve Li Şiyu (李襲譽) tarafından yönetilen Tang ordusunu Doğu Göktürkleri korumak amacıyla Sir-Tarduşlara karşı gönderdi. 642'nin başlarında, Li Şiji ile Sir-Tarduş ordusu arasındaki ilk sıcak temas sağlandı. Bu ilk karşılaşmada, Tatu yönetimindeki Sir-Tarduş ordusu; ok yağmuru taktiğiyle Tang ordusundaki atların birçoğunu öldürmeyi başardı. Bunun üzerine teğmen Şue Vançe (薛萬徹) saldırılarını karşı kuvvetlerin savaş atlarına karşı yoğunlaştırdı. Sonrasında, Şiji; Sir-Tarduş ordusunu mağlup etmeyi başardı. Tatu'ya bağlı askerler, muharebe sonunda tamamen dağıldı. Savaş henüz devam ederken, Yinçü; İmparator Li Şimin'e bir elçi göndererek Doğu Göktürklerle bir barış yapabileceklerini iletmişti. Ancak aynı zaman diliminde Şiji'nin Sir-Tarduşları yendiği haberi geldi. Li Şimin, Sir-Tarduşlara dönen elçiye Yinçü'ye sitemkâr olduğunu ve onu kınadığını bildirdi. Ancak, Li Şimin Sir-tarduşlara karşı yeni bir saldırı düzenlemedi.
642'de, Yinçü; Çin ile bozulan ilişkilerini yeniden iyileştirmek ve pekiştirmek amacıyla bir Çin prensesiyle evlenmek istediğini Li Şimin'e iletti. Bunun için Çin'e, 3.000 at, 38.000 samur kürkü ve bir amberden yapılan ayna haraç olarak önerildi. Şimin, Sir-Tarduşlar tarafından alıkoyulan Qibi Heli'nin serbest bırakılması karşılığında bu teklifi kabul etti. Bunun üzerine, 643'te Yinçü veliaht prensi Tuli'yi 50.000 at, 10.000 davar ve 100.000 keçi mahiyetindeki başlık ile Çin sarayına gönderdi. Tuli, Çin sarayında büyük bir tören ile karşılandı. Ancak Li Şimin, yeterli miktarda başlık parasının temin edilemediğini bahane ederek kızını Yinçü'ye vermek istemedi. İmparator, Yinçü'nün bu evlilik yoluyla Türkçe konuşan topluluklar üzerindeki nüfuzunun artmasından korkmasıydı. Bu durumda, Yinçü ile aynı etnisiteyi paylaşan unsurların kontrolü zorlaşabilirdi.
Oluşan bu durum, Çin ile ilişkilerin yeniden gerilmesine neden oldu. Yinçü, tekrar Doğu Göktürk topraklarına düzenli saldırılar düzenlemeye başladı. İmparator Li Şimin, Yinçü'ye bir elçi göndererek bu saldırıları durdurmasını istedi. Yinçü şu şekilde yanıt verdi:
İmparatorun buyruklarını uygulamamaya ben nasıl cüret ederim? Ama Doğu Göktürk halkı, Çin'e her zaman zarar vermiş; dürüst davranmamıştır. Onların devleti yıkılmadan önce, onlar her yıl Çin'i istila ettiler ve binlerce insanın ölümüne neden oldular. Bence, imparator onları yendikten sonra; onları köleleştirmeli ve Çin halkının hizmetine vermeliydi. Ama bunun yerine imparator, onlara büyük bir zarafetle davranıp kendi oğulları gibi destekliyor. Buna rağmen, Aşina Jiesheshuai (Kürşad)'nin isyanını hatırlatırım. Ben, imparatorun çok lütfunu gördüm ve her şeyimle bu lütuflara karşılık vermeye hazırım. Çin'de iskan edilen Doğu Göktürklerin öldürülmesinin en doğru tercih olduğunu düşünüyorum.
644'te, Sir-Tarduş akınlarından bunalan Doğu Göktürkler, kağanları Li Simo'nun çevresinden uzaklaşarak yeniden Çin Seddi'nin iç kısımlarına yöneldi. Böylece Çin tarafından bir bağımlı devlet olarak kurulan Doğu Göktürk Kağanlığı yeniden yıkıldı. Bu duruma çok kızan Li Şimin, kendisine haraç ödemeye gelen Sir-Tarduş elçisine: "Git ve kağanına söyle! Oğlum ve ben Goguryeo seferine çıkacağız. Eğer bunu kendin için bir avantaj olarak değerlendiriyorsan; buyur gel, seni bekliyoruz!" Yinçü, imparatorun bu sitem ve kızgınlık dolu mesajı karşısında korkuya kapıldı ve gönderdiği yeni bir elçi ile imparatordan özür dileyerek Goguryeo seferinde ona yardım etmek istediğini belirtti. Ancak bu teklifi Li Şimin kabul etmedi. İmparator ve Yinçü arasındaki çekişmeden yararlanmak isteyen Goguryeo boy başkanı Yeon Gaesomun, Yinçü'ye Çin'e karşı kendisiyle ittifak yapması karşılığında yüklü miktarda haraç önerisinde bulundu. Ancak, Tang ile savaşmaktan çekinen Yinçü bu teklifi kabul etmedi.
Yinçü, 645'te öldü. İmparator Li Şimin, son yıllarda Yinçü ile yaşadığı sürtüşmelere rağmen onun için büyük bir yas töreni düzenledi. düzenledi. Yinçü, Çin'den aldığı icazetle birlikte; ölmeden önce Tuli Kağan'a büyük kağanlık vazifesini vasiyet etmişti. Yinçü'nün ölümünden sonra, Li Şimin'in düzenlediği büyük bir kraliyet töreniyle Sir-Tarduşlara tabî devletlerin büyük bölümü ve ülkenin doğusu Tuli'ye kaldı. Badruk ise ülkenin batısını yönetme yetkisini aldı. Bu durumdan Tuli hoşnut kalmadı ve Badruk'la cılız ilişkiler kurdu. Yinçü'nün cenaze törenine katılan Tuli, Badruk tarafından öldürüleceği istihbaratını aldığı için cenaze töreninden erken ayrıldı. Ancak Badruk'un adamları tarafından takip edilen Tuli öldürüldü. Bunun üzerine Badruk Sir-Tarduş tahtına Temür Kağan adıyla geçti.
Notlar ve kaynakça
- ^ 刘正埮、高名凯、麦永乾、史有为编, 汉语外来词词典 (Çincede Alıntı ve Melez Kelimeler Sözlüğü), 上海辞书出版社. 1981, p. 404.
- ^ 兩千年中西曆轉換
- ^ Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 22. cilt, İslâm Ansiklopedisi Genel Müdürlüğü, TDV İslâm Araştırmaları Merkezi, Türkiye Diyanet Vakfı, s.225.
- ^ a b Gabain, A. Von, Eski Türkçenin Grameri, Çeviren: Mehmet Akalın. -5. baskı- Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2007, s. 311.
- ^ Çin kaynaklarında geçen Jialibi ve Tuli'nin aynı kişi olup olmadığı açık değildir. Ancak Çin ve Sir-Tarduş arasındaki mektuplaşmalardan bu iki kişinin aynı olduğu anlaşılmaktadır
- ^ Tatu ve Tuli'nin aynı kişiler olup olmadığı tartışmalıdır.
- Tang Huiyao, c. 96.
- Zizhi Tongjian, c. 192, 193, 194, 195, 196, 197, 198.
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Yincu Kagan 真珠可汗Zhenzhu Ke han o 21 Ekim 645 kisisel adi Inan ya da Inan 夷男Yi nan tam hukumdarlik adi Yincu Bilge Kagan 真珠毗伽可汗Zhenzhu pi jia ke han Orta Asya bozkirlarinin kuzeyinde hukum suren bir Sir Tartus kaganidir Kendini yikilan Dogu Gokturk Kaganligi nin varisi olarak gormustur Yasaminin ilk yillarinda Dogu Gokturk Kaganligi na tabi bir derebeyi olarak ulkesini yonetmistir Hukum suresi boyunca Cin topraklarina hakim olan Tang Hanedani ile engeli bir siyaset izlemeye calismistir Li Shimin in Illig Kagan in olumunden sonra yikilan Dogu Gokturk Kaganligi ni Li Simo nun onderliginde tekrar kurmasina karsi cikarak Cin Seddi nin disina yerlesen Gokturklere akinlar duzenlemesi sonucunda Yincu nun Cin ile iliskileri bozulmustur Yincu yonetimi boyunca Sir Tarduslar Cin in tum baski politikalarina ragmen guclu kalmayi basarmislardir Ancak Yincu oldukten sonra ulkede taht mucadelesi baslamistir Tuli Kagan kardesini oldurerek tahta gecmisse de bu durum ulkedeki ic huzursuzlugu artirmistir Tuli tahta gectikten sonra Tang a karsi seferler duzenlemis ve saldirgan bir dis politika takip etmistir Bu durum karsisinda Tang ordusu Sir Tardus seferine cikmis isyan eden Uygurlarin da destegiyle 646 da Cin ordusu Sir Tardus cografyasina tamamen hakim olmustur Sozcuk kokeniYincu kelimesi bugun Turkiye Turkcesinde de kullanilan inci kelimesinin art zamanli hallerinden biridir Ayrica bu kelime Siriderya ya verilen adlardan biridir Siriderya adinin Sir Tarduslarla baglantili olabilecegi dusunulmektedir Kelimenin fonetik degisimi su sekildedir yincu gt incu gt inciDogu Gokturk hakimiyeti donemiYincu nun ne zaman dogdugu bilinmemekle birlikte Sir Tarduslarin ilk kagani olan in torunu oldugu tespit edilmistir Sir Tarduslar Dogu Gokturk Kaganligi himayesine girdikten sonra Yincu nun devleti Turk konfederasyonunun kurucu uyelerinden biri haline gelmistir Yincu 70 000 cadirla Turk kagani Illig Kagan a tabi oldugunu bildirmistir 627 ye gelindiginde Illig in ulkeyi kotu yonetimi sonucunda konfederasyonun buyuk parcalarindan olan Uygurlar Bayirkular vb boylarla birlikte Sir Tarduslar da Illig Kagan yonetimine baskaldirmistir Illig Kagan baskaldiran boylara karsi 400 000 atli suvariden olusan bir ordu sevk etmisse de bu ordu yalnizca 5 000 kisilik bir Uygur suvari birligi tarafindan yenilgiye ugratilmistir Ayni zamanda Sir Tarduslarin uzerine gonderilen Dogu Gokturk birlikleri de basarili olamamistir Bunun uzerine Illig Tuli Kagan i isyancilarin uzerine gondermistir Ancak Uygur ve Sir Tardus ittifaki bu seferi de engellemistir Bunun uzerine yenilen Tuli kacmak zorunda kalmistir Tuli karargaha geri dondugunde alinan sonuctan memnun olmayan Illig Kagan tarafindan kisa bir sure hapsedilip kirbac cezasina carptirilmistir Bu durum Tuli nin de isyan edip Tang onculugundeki ittifaka katilmasina neden olmustur 628 den sonra Dogu Gokturklerin kuzey devletciklerinin tumu Gokturk yonetimine karsi isyan ederek Inan yonetiminde toplanmak istediklerini bildirdi Ancak Inan henuz yeteri kadar guclu olmadiklaerini soyleyerek kendisine yapilan bu kaganlik teklifini reddetti Cin imparatoru Li Simin Sir Tarduslari da kendi ittifakinin icerisine cekerek Dogu Gokturkleri tamamen tarih sahnesinden silmek istiyordu Bu nedenle Inan a elci Kiao Sivang 喬師望 vasitasiyla bagimsizlik sembolu olarak bir davul ve sancak gonderdi Simin Inan i Sir Tarduslarin bagimsiz kagani ilan etti Bu olayin ardindan Inan Yincu Kagan adiyla Sir Tardus tahtina oturdu Bu durum karsisinda Cin e minnet borcu hisseden Yincu Simin e cesitli haraclar sundu Yincu nun topraklari doguda Tunguz batida Bati Gokturk Kaganligi ve guneyde Gobi Colu ne kadar uzaniyordu Yincu kisa zamanda Uygurlar Bayirkular Tugluklar 同羅 Edizler 阿跌 ve Burgutlar 僕骨 gibi bircok topluluga hukmetmeye baslamisti 629 da kardesi Tong 統 u Simin e harac sunmak icin gonderen Yincu ye Simin cesitli hediyelerin yaninda keskin bir kilic ve bir kirbac hediye olarak gonderdi Imparator Simin kagana gonderdigi iletide sunlari soyledi Ey ulke sahibi eger senin kullarindan suc isleyen olursa hainlik yapanlari oldurmek icin bu kilici kullan Kucuk suclar isleyenler icinse bu kirbaci kullan Yincu bu durumdan mutesekkir oldu Tum bu gelismeler Illig Kagan icin ciddi bir tehdit olusturmaya baslamisti Sir Tardus ile Cin yakinlasmasini engellemek isteyen Illig Simin e bir Cinli prensesle evlenmek istedigini bildirdi Ancak bu talep kabul gormedi 630 da general Li Jing komutasindaki Tang ordusu Dogu Gokturkleri maglup etti Ardindan Illig Kagan yakalandi Bunun sonucunda bazi Gokturk topluluklari Tang a siginirken bazilari da Sir Tarduslarin egemenligini kabul etti Birtakim Gokturk halki ise Bati Gokturk Kaganligi ve ona bagli devletciklere kacti Bu siyasi durum Sir Tarduslari Orta Asya nin kuzeyindeki en onemli siyasi guc haline getirdi Eski Dogu Gokturk topraklari uzerindeki egemenlik mucadelesiEski Turk kaganliginin topraklarinin uzerindeki en onemli guc olmasina ragmen Yincu resmi olarak Tang a tabi olarak Cin ile dostane iliskiler gelistirmeye calisti Bu dostane iliskilerden yararlanarak ulkesini daha da guclendirdi 632 de Bati Gokturk kagani Bolun Kagan Sir Tarduslara karsi saldiriya gecti Sir Tarduslar bu saldiri geri puskurtmeyi basardi Bu durum Bolun Kagan in ulkesindeki iktidarini kaybetmesiyle sonuclandi Yincu nun bir diger mucadelesi ise Dogu Gokturkler yikildiktan sonra Bati Gokturklere siginan Taluy Kagan in yeniden kendi soyunun topraklarinda hak iddia etmesi oldu Taluy Illig Kagan in gucten dusurulmesinden Sir Tarduslari sorumlu tutmaktaydi Bu yuzden Sir Tarduslara karsi intikam yemini etmisti 634 te Sir Tarduslara savas acan Taluy ile Yincu arasindaki catismalarda taraflar birbirlerine kesin bir ustunluk saglayamadi Taluy Bati Gokturklerden istedigi destegi alamayinca Tang a siginarak Cin ordusunda generallige getirildi Tum bunlar olmaya devam ederken Yincu nun ordusu daha da guclenmis ve 200 000 den fazla etkin askeri guce sahip olmustu Ordunun buyuklugunu de hesaba katan Yincu ogullari ve Ilbeg e ordusunu bolusturmeye karar verdi Badruk guney yonunden Ilbeg ise kuzeyden sorumlu generalliklere atandilar Li Simin Sir Tarduslarin guclu olduguna inaniyordu Bu yuzden Yincu nun cocuklarina boyun egdirme tesebbusunde bulunmadan onlari babalarinin altindaki kaganlar olarak tanidi Ayrica Li Simin onlara kaganlik alametleri olan davul ve sancak hediye etti Gorunuste bu hareket Yincu nun iki ogluna sunulmus bir onur olarak gorulse de aslen iki kardesin arasindaki taht mucadelesini artirarak Sir Tarduslari zayiflatmak amaclanmisti Karahoca hukumdari Ku Ventay 麴文泰 Cin e karsi Bati Gokturklerle birlikte kurdugu ittifaka Sir Tarduslari da davet etti Ventay in Yincu ye gonderdigi elci ona sunlari soyledi Sen bir kagansin Cin imparatorunu durdurabilecek kadar da guclusun Bu durumda nicin ona boyun egiyorsun Yincu Ventay in bu kiskirtmalari konusunda Cin imparatorunu uyardi Bunun uzerine Li Simin 638 de Karahoca uzerine Hou Junji komutasindaki ordusunu sevk etti Yincu de Li Simin e Cin ordusuna yardim icin birlik sevk etmeye hazir oldugunu bildirdi Bu durumdan hosnut kalan Imparator Li Simin Tang Jian ve general Cisi Sili 執失思力 den olusan bir Cin heyetini Yincu ye cesitli hediyeler gondermek uzere Sir Tardus topraklarina yolladi 639 da Turkiye Turkcesinde Kursad olarak bilinen Dogu Gokturk prensi Asina Jiesheshuai nin Cin imparatoruna duzenledigi basarisiz suikast girisiminden sonra Li Simin 630 dan beri Turklere uyguladigi sinir boylarinda iskan politikasini gozden gecirmeye karar verdi Simin kendisine sadakatinden suphe duymadigi Li Simo ya Dogu Gokturk Kaganligi ni yeniden kurma gorevini verdi Buna gore Simo halkiyla birlikte Sari Irmak ile Gobi Colu arasindalki alanda yerlesecekti Simin yeni kurulacak devlete Sir Tarduslarin saldirmazligini temin etme ve barisi koruma adina Yincu ye bir elci gonderdi Yincu bu durumdan hic memnun olmasa da elcinin soylediklerini kabul etti 641 de Simo kendine tabi halkiyla birlikte bugun Hohhot olarak bilinen Dingsiang 定襄 bolgesine yerlesti Durumdan hosnut olmayan Yincu bu yeni devleti yikmak icin ilk firsati bir yil sonra buldu Tai Dagi na cikarak Imparator Li Simin adina yere ve goge kurbanlar sunacak olan Simo ve askerlerini bu toren sirasinda baskina ugratip yok etmek isteyen Yincu oglu Tatu 大度 yu bu isle gorevlendirdi Tugluk Burgut Uygur Mohe ve Sirlerden olusan 200 000 kisilik Sir Tardus ordusu Simo ve askerlerine saldirdi Simo bu saldiriya direnebilecek gucte degildi Bunun icin Cin Seddi nin icine cekilerek bugunku Shuozhou Shanxi yakinlarindaki Suo kentine konumlandi Saldirilara karsi koyabilmek icin acil olarak Li Simin den yardim istedi 641 kisinda Li Simin Li Daliang 李大亮 Cang Seguy 張士貴 ve Li Siyu 李襲譽 tarafindan yonetilen Tang ordusunu Dogu Gokturkleri korumak amaciyla Sir Tarduslara karsi gonderdi 642 nin baslarinda Li Siji ile Sir Tardus ordusu arasindaki ilk sicak temas saglandi Bu ilk karsilasmada Tatu yonetimindeki Sir Tardus ordusu ok yagmuru taktigiyle Tang ordusundaki atlarin bircogunu oldurmeyi basardi Bunun uzerine tegmen Sue Vance 薛萬徹 saldirilarini karsi kuvvetlerin savas atlarina karsi yogunlastirdi Sonrasinda Siji Sir Tardus ordusunu maglup etmeyi basardi Tatu ya bagli askerler muharebe sonunda tamamen dagildi Savas henuz devam ederken Yincu Imparator Li Simin e bir elci gondererek Dogu Gokturklerle bir baris yapabileceklerini iletmisti Ancak ayni zaman diliminde Siji nin Sir Tarduslari yendigi haberi geldi Li Simin Sir Tarduslara donen elciye Yincu ye sitemkar oldugunu ve onu kinadigini bildirdi Ancak Li Simin Sir tarduslara karsi yeni bir saldiri duzenlemedi 642 de Yincu Cin ile bozulan iliskilerini yeniden iyilestirmek ve pekistirmek amaciyla bir Cin prensesiyle evlenmek istedigini Li Simin e iletti Bunun icin Cin e 3 000 at 38 000 samur kurku ve bir amberden yapilan ayna harac olarak onerildi Simin Sir Tarduslar tarafindan alikoyulan Qibi Heli nin serbest birakilmasi karsiliginda bu teklifi kabul etti Bunun uzerine 643 te Yincu veliaht prensi Tuli yi 50 000 at 10 000 davar ve 100 000 keci mahiyetindeki baslik ile Cin sarayina gonderdi Tuli Cin sarayinda buyuk bir toren ile karsilandi Ancak Li Simin yeterli miktarda baslik parasinin temin edilemedigini bahane ederek kizini Yincu ye vermek istemedi Imparator Yincu nun bu evlilik yoluyla Turkce konusan topluluklar uzerindeki nufuzunun artmasindan korkmasiydi Bu durumda Yincu ile ayni etnisiteyi paylasan unsurlarin kontrolu zorlasabilirdi Olusan bu durum Cin ile iliskilerin yeniden gerilmesine neden oldu Yincu tekrar Dogu Gokturk topraklarina duzenli saldirilar duzenlemeye basladi Imparator Li Simin Yincu ye bir elci gondererek bu saldirilari durdurmasini istedi Yincu su sekilde yanit verdi Imparatorun buyruklarini uygulamamaya ben nasil curet ederim Ama Dogu Gokturk halki Cin e her zaman zarar vermis durust davranmamistir Onlarin devleti yikilmadan once onlar her yil Cin i istila ettiler ve binlerce insanin olumune neden oldular Bence imparator onlari yendikten sonra onlari kolelestirmeli ve Cin halkinin hizmetine vermeliydi Ama bunun yerine imparator onlara buyuk bir zarafetle davranip kendi ogullari gibi destekliyor Buna ragmen Asina Jiesheshuai Kursad nin isyanini hatirlatirim Ben imparatorun cok lutfunu gordum ve her seyimle bu lutuflara karsilik vermeye hazirim Cin de iskan edilen Dogu Gokturklerin oldurulmesinin en dogru tercih oldugunu dusunuyorum 644 te Sir Tardus akinlarindan bunalan Dogu Gokturkler kaganlari Li Simo nun cevresinden uzaklasarak yeniden Cin Seddi nin ic kisimlarina yoneldi Boylece Cin tarafindan bir bagimli devlet olarak kurulan Dogu Gokturk Kaganligi yeniden yikildi Bu duruma cok kizan Li Simin kendisine harac odemeye gelen Sir Tardus elcisine Git ve kaganina soyle Oglum ve ben Goguryeo seferine cikacagiz Eger bunu kendin icin bir avantaj olarak degerlendiriyorsan buyur gel seni bekliyoruz Yincu imparatorun bu sitem ve kizginlik dolu mesaji karsisinda korkuya kapildi ve gonderdigi yeni bir elci ile imparatordan ozur dileyerek Goguryeo seferinde ona yardim etmek istedigini belirtti Ancak bu teklifi Li Simin kabul etmedi Imparator ve Yincu arasindaki cekismeden yararlanmak isteyen Goguryeo boy baskani Yeon Gaesomun Yincu ye Cin e karsi kendisiyle ittifak yapmasi karsiliginda yuklu miktarda harac onerisinde bulundu Ancak Tang ile savasmaktan cekinen Yincu bu teklifi kabul etmedi Yincu 645 te oldu Imparator Li Simin son yillarda Yincu ile yasadigi surtusmelere ragmen onun icin buyuk bir yas toreni duzenledi duzenledi Yincu Cin den aldigi icazetle birlikte olmeden once Tuli Kagan a buyuk kaganlik vazifesini vasiyet etmisti Yincu nun olumunden sonra Li Simin in duzenledigi buyuk bir kraliyet toreniyle Sir Tarduslara tabi devletlerin buyuk bolumu ve ulkenin dogusu Tuli ye kaldi Badruk ise ulkenin batisini yonetme yetkisini aldi Bu durumdan Tuli hosnut kalmadi ve Badruk la ciliz iliskiler kurdu Yincu nun cenaze torenine katilan Tuli Badruk tarafindan oldurulecegi istihbaratini aldigi icin cenaze toreninden erken ayrildi Ancak Badruk un adamlari tarafindan takip edilen Tuli olduruldu Bunun uzerine Badruk Sir Tardus tahtina Temur Kagan adiyla gecti Notlar ve kaynakca 刘正埮 高名凯 麦永乾 史有为编 汉语外来词词典 Cincede Alinti ve Melez Kelimeler Sozlugu 上海辞书出版社 1981 p 404 兩千年中西曆轉換 Turkiye Diyanet Vakfi Islam Ansiklopedisi 22 cilt Islam Ansiklopedisi Genel Mudurlugu TDV Islam Arastirmalari Merkezi Turkiye Diyanet Vakfi s 225 a b Gabain A Von Eski Turkcenin Grameri Ceviren Mehmet Akalin 5 baski Ankara Turk Dil Kurumu Yayinlari 2007 s 311 Cin kaynaklarinda gecen Jialibi ve Tuli nin ayni kisi olup olmadigi acik degildir Ancak Cin ve Sir Tardus arasindaki mektuplasmalardan bu iki kisinin ayni oldugu anlasilmaktadir Tatu ve Tuli nin ayni kisiler olup olmadigi tartismalidir Tang Huiyao c 96 Zizhi Tongjian c 192 193 194 195 196 197 198