Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Gobustan Devlet Tarihi- Doğa Koruma Alanı (Azerbaycanca: Qobustan Dövlət Tarixi-Bədii Qoruğu), Azerbaycan'ın başkenti Bakü'nün Karadağ rayonunda yer alan dağlık bölge. Pek çok dağ geçidi (Azerbaycanca:Gobu) barındıran bölgenin adının buradan geldiği tahmin edilmektedir. 2007'de UNESCO, bölgeyi Dünya Mirası ilan etti..
| UNESCO Dünya Mirası | |
|---|---|
  | |
| Resmî adı | Qobustan dövlət tarixi-bədii qoruğu |
| Konum |  Azerbaycan |
| (Kriter) | Kültürel: iii |
| Referans | 1076rev |
| Tescil | 2007 (31. oturum) |
| Bölge | 537.22 ha (1,327.5 dönüm) |
| Koordinatlar | 40°07′30.8″K 49°22′30.2″D / 40.125222°K 49.375056°D |
Koruma alanı başkent Bakü'ye 55 km (yol ile 65 km) mesafede bulunan Karadağ ilinin Gobustan kasabasında yer almaktadır. Burada bir müze de faaliyet göstermektedir. Koruma alanında ağırlıklı olarak Mezolitik (Orta Taş Devri) dönemine ait anıtlar sergilenmektedir.
Etimoloji
Gobustan adının anlamı hakkında farklı araştırmacılar çeşitli görüşler ileri sürmüştür. Ancak en yaygın olarak kabul edilen görüş toponimin coğrafi koşullarla bağlantılı olarak ortaya çıktığıdır. Bu görüşe göre Gobustan “gobular” diyarı, uçsuz bucaksız düzlükler, sayısız tepe arasında toprak kaymalarından oluşan yarıklar ve vadilerdir. Hiçbir geometrik şekle sahip olmayan bu düzensizlik içinde suyun, havanın, rüzgarın, depremlerin ve çamur püskürmelerinin yarattığı büyük doğal bir kaos gözlemlenmektedir. Bu, yılların, asırların değil, milyonlarca yılın sürekli olarak yarattığı yıkımların ve "inşaların" sonucudur. Gobustan adının kökeni de tam olarak bu doğal koşullarla açıklanmaktadır.
Türk dillerinde "gobu / kobu" kelimesi "yarık, boşluk, yarı çöl" anlamına gelir.
Bir başka versiyona göre ise Gobustan kelimesinin ilk hali "Gavistan" şeklinde olmuştur. "Gav" Farsça’da öküz, inek anlamına gelirken, "stan" ise diyar anlamında yer belirten bir ek olarak kullanılır. Bu durumda kelime "Öküzler diyarı" şeklinde yorumlanmaktadır. Bu versiyonun ileri sürülmesi tesadüfi değildir. Çünkü bir zamanlar Gobustan bölgesinde birçok yaban öküzü yaşamıştır. Yüzyıllar geçtikçe bunların bir kısmı ölmüş, bir kısmı ise evcilleştirilmiştir.
Başka bir versiyona göre ise bu yerin adı "Kebristan" olmuştur. "Kebr" ateşe tapan anlamına gelirken, "stan" ise diyar anlamında kullanıldığında, kelime "Ateşe tapanların diyarı" olarak anlaşılmaktadır. Bu versiyona göre bu bölgede ateşe tapanlar yaşamış ve bu yüzden bölge "Kebristan" olarak adlandırılmıştır.
Flora ve Faunası
Şu anda Gobustan’ın doğası Azerbaycan’ın Aran bölgelerine daha çok benzemektedir. Ancak 20-25 bin yıl önce bu bölgenin doğal koşulları tamamen farklıydı. 10-12 bin yıl önce Gobustan kayalarına çizilmiş hayvan ve insan figürlerinden o dönemde bu bölgede sürekli sıcak bir iklimin hüküm sürdüğü anlaşılmaktadır. İnsanlar ince kıyafetlerle yetinmiş, erkekler bellerine kuşak bağlamış, kadınlar ise deriden yapılmış kısa elbiseler giymişlerdir.
Hava her zaman sıcak, yeşillik ve su bol olduğundan bu yerler ot yiyen hayvanların otlakları olmuştur. Gobustan'da sayısız yaban hayvanı, öküz, at, keçi, yaban öküzü, geyik ve diğer hayvanlar yaşamıştır. Kayaüstü tasvirlerden ve arkeolojik kazılar sırasında elde edilen buluntulardan eski çağlarda bu bölgede kaplan, kurt, tilki, çakal ve diğer yırtıcı hayvanların da yerleşik olduğu anlaşılmaktadır. Uzmanlar kaya üzerinde tasvirlerine rastlanmayan bir hayvanın — fil'in de Gobustan bölgesinde yaşamış olduğunu belirtmektedir. Kayaüstü tasvirlerde filin yer almamasının nedeni bu bölgede bilinen insan yaşamının 10–15 bin yıl ile ölçülmesidir, oysa fil milyonlarca yıl önce de yaşamıştır.
Gobustan’da fil kemiklerinin keşfi tamamen tesadüfi olmuştur. 1968 yılı civarında “Atbulah” adlı yerin yakınındaki taş ocağında bir testerenin yaklaşık 3 metre derinlikteki taş katmanını keserken katmanla birlikte bilinmeyen bir hayvanın büyük kemiklerini de kestiği ortaya çıkmıştır. İşçiler bu kemiklerin neye ait olduğunu bilmediklerinden durumu Azerbaycan SSC Kültür Bakanlığı'na bildirmişlerdir. İncelenen kemiklerin araştırılmasından sonra bu kemiğin zamanında Gobustan’da yaşamış güney filine ait VI. boyun omuru olduğu belirlenmiştir.
Araştırma ve Kazılar
Gobustan kışlak olarak Azerbaycan’da hayvancılıkla uğraşanlara uzun zamandır bilinmektedir. Ancak oradaki maddi kültür kalıntıları ve kaya üzerindeki tasvirler ilk kez Azerbaycan arkeologlarından Prof.Dr.İshak Caferzade tarafından 1939-1940 yıllarında ortaya çıkarılmıştır. 1941 yılında başlayan Büyük Yurtseverlik Savaşı nedeniyle aramalar durdurulmuş ve 1947 yılında yeniden başlamıştır. İ. Caferzade yıllar boyu sürdürdüğü zorlu bilimsel arama ve araştırmaların sonucu olarak 750 kaya üzerinde dövme, kazıma ve sürtme yöntemiyle yapılmış 3500'den fazla insan ve hayvan resmi ile çeşitli işaret yazılarını (petroglifleri) kayıt altına almış ve 20 kaya altı sığınak tespit etmiştir.
Daha sonra İ. Ceferzade'nin liderliğinde, C. Rüstemov ve F. Muradova tarafından yapılan araştırmalar ve arkeolojik kazılar sonucunda birçok resim, yerleşim alanı ve maddi kültür kalıntıları ortaya çıkarılmıştır. Büyüktaş Dağı'ndaki "Ana zağa" yerleşim yerinde ortaya çıkarılan üç kültürel tabakadan ikisi doğrudan Taş Devri'ne aittir.
Gobustan anıtı ayrıca ilginçtir çünkü burada insan yaşamı yaklaşık olarak M.Ö. X. binyıllardan başlayarak XVIII. yüzyıla kadar kesintisiz olarak devam etmiştir.
Gobustan'da bulunan maddi kültür kalıntıları kompleksinin tarih ve kültür açısından olağanüstü önemini dikkate alan Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulu 9 Eylül 1966 tarihli kararıyla Gobustan Devlet Tarihi-Doğa Koruma Alanı'nı ilan etmiştir. Koruma alanı esas olarak üç dağın (Büyüktaş, Küçüktaş ve Cingirdağ) bulunduğu geniş bir alanı kapsamaktadır.
Yaşam Alanları
Eski Gobustan halkı genellikle açık havada yaşamıştır. Ancak şiddetli yağmur ve rüzgarlı günlerde mağaralara, kaya altı sığınaklara veya birbirine yaslanan büyük kayaların altına çekilmişlerdir. Şu ana kadar bilinen kaya altı sığınakların en iyi örnekleri Büyüktaş ve Küçüktaş Dağları’nın güneydoğusunda bulunan büyük kamplardır. Arkeologlar bu yaşam alanlarından birini "Çardak zağa", diğerini ise "Feyruz – 1" olarak adlandırmışlardır.
Bu kampların her ikisinin tavanını Batı’dan toprağa oturmuş büyük yassı bir kaya oluşturur. Uzmanlar bu barınaklarda yaşayanların ev işlerinin bir kısmını bu kampların yassı tavanının üzerinde yaptıklarını düşünmektedir. Bu tür kamplardan biri de Büyüktaş Dağı'nın güney yamacındaki "Yedi Güzel" mağarasıdır.
Büyüktaş Dağı'ndaki "Ana zağa" ve "Avcılar zağası" karşılıklı duran yüksek kayalar arasında yer alan barınaklardır. Bu mağaraların isimlerini onları keşfeden arkeolog Prof.Dr.İshak Ceferzade vermiştir. Cingirdağ’daki Yazılıtepe de bir zamanlar bu tür yerleşim yerlerinden biri olmuştur. Ancak o bölgenin toprağı çok ince taneli olduğu için ve sürekli akan sularla yıkandığından kayalar toprağa oturmuş ve önceki görünümlerini kaybetmiştir.
Ana Zağa Kampı
Gobustan'da Büyüktaş Dağı'nda üzerinde eski kayaüstü tasvirlerin kaydedildiği 29, 30, 31, 32 numaralı kayaların arasında oluşmuş küçük ve büyük ölçülü, iki göze sahip kaya altı boşlukta keşfedilmiştir. Yarı açık mağarayı andıran bu boşluğun duvarlarını oluşturan kayalar üzerinde tarihin çeşitli dönemlerinde çizilmiş yüzlerce kayaüstü tasvirin antik örnekleri resimli kayaların yarısına kadar olan küçük bir alanda merkezde yer alması, duvarlarında ve onlara bitişik dağlarda birçok antik tasvirin korunması nedeniyle Gobustan kayaüstü tasvirlerinin ilk araştırmacısı İ. M. Ceferzade tarafından bu yere "Ana zağa" adı verilmiş ve "Ana zağa"nın 100 metrekarelik büyük batı kamerası arkeolojik kazı çalışmalarıyla incelenip araştırılmıştır.
Bunun dışında "Kenize", "Avcılar", "Öküzler", "Öküzler-2", "Taşaltı", "Geyik", "Kayaarası", "Kayaarası-2", "Ceylanlar", "Firuz-1", "Firuz-2", "Şongar" kampları da bulunmaktadır ve buralarda insanlar birçok resim yapmışlardır.
Eski Gobustanlılar
Etnik Köken
1972 yılında Gobustan'da yapılan arkeolojik kazılar sonucunda on iki insan iskeleti bulunmuştur. Firuz kampında ortaya çıkarılan Mezolitik dönemine ait mezardaki insanların kafatası kemiklerinin antropolojik yapısı incelendiğinde, bu insanların modern Türklerin ataları olduğu tespit edilmiştir.
Uğraşları
İlkel insanların yaşam mücadelesinin temelini öncelikli olarak açlıktan ölmemek için yiyecek elde etmek oluşturuyordu. Bu nedenle eski Gobustanlılar çeşitli meyve ve bitkileri toplamaya ve hayvan avlamaya mecbur kalmışlardı. Silahları (sıradan taş ve sopa) basit, avları ise kolay teslim olmayan otçul ve etçil hayvanlar olmuştur. O zamanlar avcılık sürü avı yöntemiyle gerçekleştirilmiştir. Gobustanlılar büyük gruplar halinde ava çıkarak otlaklardaki hayvan sürülerini kovarak Büyüktaş, Küçüktaş ve Cingirdağ’ın tepelerine doğru sürer, ardından arka tarafı kapatarak onları uçuruma yönlendirirlerdi. Korkmuş hayvanlar kendilerini tehlikeden kurtarmak için dağdan atlar ve avcılara yem olurlardı. Bu sürecin anlatımı kolay olsa da uygulaması son derece korkutucu ve zordu. Yüzyıllar boyunca sürü avı yöntemiyle avlayan Gobustanlılar daha sonra oku icat etmiş ve ardından vahşi hayvanları evcilleştirmeyi başarmışlardır.
Deniz kıyısına yakın bir bölgede yaşayan Gobustan kabileleri balık da avlamışlardır. İçme suyundan biraz uzak yaşayanların temel uğraşlarından, kaygılarından biri de yerleşim yerlerini su ile temin etmek olmuştur. Bu nedenle Gobustanlılar mağaraların yanında toprağa gömülü büyük ve yassı kayaları taşla döverek oyar, büyük su havuzları yaparlardı. Bu havuzlar yağmur suyu ile dolar ve bir sonraki yağmura kadar kabilenin su ihtiyacını karşılayabilirdi. Yağmur suyunu her yönden havuza toplamak için kayanın üzerinde derin oluklar açılırdı. Böyle havuzlar Büyüktaş'ta "Ana zağa" ve "Avcılar zağası" yerleşim yerlerinin yanında bulunmaktadır.
Eski Gobustan halkının en önemli uğraşlarından biri de taş aletler yapmaktı. Nehir taşlarından tokmaklar, kesiciler, çakmak taşı parçalarından küçük bıçaklar yapar, ok icat edildikten sonra ise okların taş uçlarını ve benzeri aletleri üretirlerdi. Çoğu zaman onların diğer bir ana uğraşı ise takı eşyaları yapmaktı. Bu tür eşyalar genellikle taştan ve kemikten yapılıyordu. Gobustan'da açılarak incelenen mezarlardan ve yerleşim yerlerinden çıkarılan takı eşyaları arasında boyuna asılan taşlar, yaban domuzu ve diğer hayvanların dişleri, üzeri desenlenmiş kemik asmalar, çeşitli boncuklar ve benzerleri bulunmaktadır. Orta Taş Devri'ni temsil eden bu aletler ve takı eşyaları günümüzde çok basit görünseler de o dönemin şartlarına göre oldukça zahmetli ve büyük bir sanatsal zevk gerektiren çalışmaların ürünüydü. Daha sonraki dönemlerde Gobustan halkının hayvancılık ve tarım ekonomisine geçişi için bu eski emek alışkanlıkları ve deneyimler oldukça önemli bir temel teşkil ediyordu.
Kaya Tasvirleri
Eski Gobustan halkının hangi dilde konuştukları ya da hiç konuşup konuşmadıkları bilimde tartışmalı konulardan biridir. Ancak günümüzde bıraktıkları tasvirlerle kendileri, yaşamları hakkında bilgi vermeye devam etmektedirler.
Bin yıllar boyunca ardışık nesiller tarafından 1000'e yakın kayaya tekrar tekrar işlenmiş, bazen birbirini tekrarlayan, bazen de tekrarlamayan 4-5 binden fazla hayvan ve insan figürleri, hayat maceraları, av ve dans sahneleri çok eski bir resim okulunun yaratıcılığıdır.
Resimlerin önemli bir kısmı yerleşim yerlerinin duvarlarını oluşturan büyük kayalarda ve bazen de eski resimlerin üzerine işlenmiştir. Kayalardaki tasvirler ilk başta doğal büyüklükte hayvan ve insan resimleriyle başlayarak zamanla bazen şematikleştirilmiş, bazen küçültülmüş, bazen de tasvir edilen hayvan ve insanların gerçek boyutlarına yakın şekilde yapılmıştır. Çizgilerle ifade edilen resimlerde hayvanların ve insanların vücut yapılarındaki oranlar büyük ustalıkla korunmuştur. Eski resim ustaları özellikle çizimi büyük yetenek gerektiren geyik gibi hayvanların figürlerini başarıyla çizerek bu zorluğun üstesinden gelmişlerdir. Hayvan ve insanların duruş şekilleri resimlerdeki dinamizmden net bir şekilde okunmaktadır.
Gobustan resimlerinde dikkat çeken özelliklerden biri avcılıkla uğraşan insanların bacak kaslarının belirgin bir şekilde tasvir edilmiş olması, başlarının ise nispeten küçültülmüş ve yüz hatlarının -burun, ağız, göz, kulak vb.- verilmemiş olmasıdır. Uzmanlar bunu resim çizenlerin bu detayları doğru bir şekilde çizememiş olmasıyla açıklamanın mümkün olmadığını belirtiyorlar. Çünkü resim sanatında daha karmaşık ve zor görevlerin üstesinden gelmişlerdir.
Kaya tasvirlerinde kabile yaşamının neredeyse tüm temel yönleri gerçek bir şekilde yansıtılmıştır. Kolektif avcılık ok icat edildikten sonra biçim değiştirmiş olsa da, uzun bir süre kolektif yapısını korumuştur. Bu, Büyüktaş’taki 45 numaralı kayada tasvir edilen okla kolektif av sahnesinden açıkça görülmektedir. "Yedi Güzel" mağarasında çekilmiş resimler, avcılığa kadınların da katıldığını göstermektedir.
Büyüktaş’taki 126 numaralı kayadaki tasvir de büyük ilgi çeken resimlerden biridir. Burada bir adam bir kadının elinden tutarak götürmek istiyor, ancak kadın gitmek istemiyor. Resimdeki her iki kişi de orta yaşlı insanlardır. Benzer bir sahne 128 numaralı kayada da tasvir edilmiştir. Bu tasvirdeki adam, ok ve sopalarla silahlanmıştır.
Büyüktaş’taki 8 numaralı ve bazı diğer kayalarda birçok gemi tasviri bulunmaktadır. Bu gemilerin burun kısmında güneş motifi işlenmiştir. Bu durum Gobustan halkının gemi aracılığıyla denize açıldığını göstermektedir. Bu gemi tasvirleri onların Ön Asya ve Yakın Doğu ülkeleriyle ticaret ilişkileri olduğunu ortaya koymaktadır.
Büyüktaş’taki 258 numaralı kayada sağ elinde uçmaya hazır bir şahin tutan atlı figür tasvir edilmiştir. 45 numaralı kayada ise bir inek figürünün boynunda ip olduğu görülmektedir. Bu, Gobustan halkının yabani hayvanları evcilleştirdiğini göstermektedir. Bu ve diğer tasvirler adeta Gobustan halkının yaşamı hakkında bir albüm gibidir.
Gobustan Azerbaycan’ın erken dönem resim kültürünün merkezlerinden biri olduğu gibi aynı zamanda eski dans ve müzik kültürlerinin şekillendiği bölgelerden biridir. Gobustan’daki tasvirler arasında dans törenlerinin özel bir yeri vardır. Kolektif olarak yapılan bu danslar günümüz Azerbaycan Türklerinin oynadığı Yallı dansını andırmaktadır.
Gavaldaş Müzik Aleti
Büyüktaş ve Cingirdağ'da bulunan ve "Gavaldaş" olarak adlandırılan taş müzik aletleri eski Gobustan halkının büyük bir icadı olarak değerlendirilir. Okun icadı kabile insanlarının maddi yaşamı için ne kadar önemliyse, vurmalı müzik aleti "Gavaldaş"ın yaratılması da müzik zevklerini tatmin etmek, dans ve şarkı törenleri düzenlemek için son derece önemliydi.
Cingirdağ'daki "Gavaldaş"ın yapısı şu şekildedir: tepenin yamacında yastık gibi iki büyük taşın üzerine üçüncü bir taş yerleştirilmiştir. Bu taş alttaki taşlara göre oldukça yassıdır. Alt taşlarla üst taş arasında bir boşluk vardır ve vadideki hava akımı bu boşluktan geçer.
Büyüktaş’taki "Gavaldaş"ın yapısı biraz farklı olsa da prensip olarak aynıdır. Kurgu her zaman hava akımının geçtiği bir vadide kurulmuştur. Kaya üzerindeki büyük yassı taşın altına bir taraftan taş bir destek konulmuştur. Her iki gavaldaş küçük bir taşla vurulduğunda bakır gibi çınlayan bir ses çıkarır.
Bu muhteşem müzik aletleri bugün de yerinde durmakta ve yapıları, sıra dışı sesleri ile koruma alanına gelenlerin büyük ilgisini ve hayranlığını çekmektedir. Bu alet çok eski bir müzik aletidir.
Latince Taş Yazıt
Büyüktaş Dağı'nın güneydoğu eteğinde Latin alfabesiyle yazılmış bir taş kitabe bulunmaktadır. Kitabe ilk kez 1948 yılında arkeolog İshak Ceferzade tarafından kaydedilmiştir. Kitabe milattan sonra 84-96 yılları arasında İmparator Domitian'ın hüküm sürdüğü dönemde Roma lejyonunun veya onun senturyasının (80 ile 120 asker arasında değişen bir askeri birlik) Gobustan bölgesinde bulunduğunu göstermektedir. Kitabe 6 satırdan oluşmakta olup şu şekilde okunmaktadır: "İmparator Domitian Sezar Augustus Germanicus. Lucius Julius Maximus. XII Yıldırım Hızlı Lejyon" . Bu kitabe dünyadaki Roma kültürel mirasına ait Latin alfabesiyle yazılmış anıtlar arasında en Doğu’da bulunan örnektir.
Galeri
-
![image]()
M.Ö 10.000 yılına kadar tarihlenen petroglifler -
![image]()
Gobustan'daki antik petroglifler -
![image]()
Gobustan'daki bir duyuru -
![image]()
Petroglifler -
![image]()
Gobustan Devlet Tarihi-Doğa Koruma Alanı -
![image]()
Gobustan'daki çamur volkanları -
![image]()
Gobustan'daki çamur volkanları
Kaynakça
- ^ "Gobustan Rock Art Cultural Landscape". UNESCO. 22 Haziran 2016 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 22 Haziran 2016.
- ^ "Qobustan Dünyası" (PDF). Erişim tarihi: 24 Ağustos 2024.
- ^ "Этимологический словарь тюркских языков". 20 Eylül 2013 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2024.
- ^ a b "Qobustan rəsmlərinin yorulmaz tədqiqatçısı". 12 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2024.
- ^ "Qobustan - minilliklərin kitabı". 3 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2024.
- ^ a b "Qobustan dünyası". 27 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2024.
- ^ "Caferzade, Qobustan". 27 Mart 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2021.
- ^ "Caferzade, Qobustan 2". 12 Mayıs 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 8 Şubat 2021.
- ^ "Qobustan Milli Tarix-Bədii Qoruğu". 2 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2024.
- ^ "Məskunlaşma". 24 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2024.
- ^ "Gəmiqaya-Qobustan mədəniyyəti: e.ə. VIII-V minilliklər". 20 Mayıs 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2024.
- ^ "Qobustan". 28 Aralık 2017 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2024.
- ^ "Qobustan: qayaüstü rəsmlər". Erişim tarihi: 24 Ağustos 2024.
- ^ "Early Man in Azerbaijan When Ancient Stones Speak". 28 Aralık 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2024.
- ^ "ДУХОВНЫЙ МИР КОННЫХ И ЛОДОЧНЫХ ОХОТНИКОВ ЭПОХИ БРОНЗЫ АЗЕРБАЙДЖАНА" (PDF). 10 Haziran 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Ağustos 2024.
- ^ "Qobustanın qayaüstü təsvirləri". 24 Ağustos 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2024.
- ^ "ГАВАЛДАШ" (PDF). 27 Ekim 2021 tarihinde kaynağından arşivlendi (PDF). Erişim tarihi: 24 Ağustos 2024.
- ^ "Gobustan: Ancient land where stones can sing". 24 Mart 2024 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2024.
- ^ "ЛАТИНСКАЯ НАДПИСЬ ИЗ АЗЕРБАЙДЖАНА: ПРОБЛЕМЫ И ИСТОРИЯ ИНТЕРПРЕТАЦИИ". 2 Ekim 2023 tarihinde kaynağından arşivlendi. Erişim tarihi: 24 Ağustos 2024.
Dış bağlantılar
- The Petroglyph Museum at Gobustan in Azerbaijan (Video)14 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- Gobustan Rocks on the Megalithic Portal4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arşivlendi. (İngilizce)
- Museum under open sky (İngilizce)
 | Azerbaycan ile ilgili bu madde seviyesindedir. Madde içeriğini genişleterek Vikipedi'ye katkı sağlayabilirsiniz. |
wikipedia, wiki, viki, vikipedia, oku, kitap, kütüphane, kütübhane, ara, ara bul, bul, herşey, ne arasanız burada,hikayeler, makale, kitaplar, öğren, wiki, bilgi, tarih, yukle, izle, telefon için, turk, türk, türkçe, turkce, nasıl yapılır, ne demek, nasıl, yapmak, yapılır, indir, ücretsiz, ücretsiz indir, bedava, bedava indir, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, resim, müzik, şarkı, film, film, oyun, oyunlar, mobil, cep telefonu, telefon, android, ios, apple, samsung, iphone, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, pc, web, computer, bilgisayar
Gobustan Devlet Tarihi Doga Koruma Alani Azerbaycanca Qobustan Dovlet Tarixi Bedii Qorugu Azerbaycan in baskenti Baku nun Karadag rayonunda yer alan daglik bolge Pek cok dag gecidi Azerbaycanca Gobu barindiran bolgenin adinin buradan geldigi tahmin edilmektedir 2007 de UNESCO bolgeyi Dunya Mirasi ilan etti Gobustan Kaya Sanati Kulturel Peyzaj AlaniUNESCO Dunya MirasiResmi adiQobustan dovlet tarixi bedii qoruguKonum AzerbaycanKriterKulturel iiiReferans1076revTescil2007 31 oturum Bolge537 22 ha 1 327 5 donum Koordinatlar40 07 30 8 K 49 22 30 2 D 40 125222 K 49 375056 D 40 125222 49 375056 Koruma alani baskent Baku ye 55 km yol ile 65 km mesafede bulunan Karadag ilinin Gobustan kasabasinda yer almaktadir Burada bir muze de faaliyet gostermektedir Koruma alaninda agirlikli olarak Mezolitik Orta Tas Devri donemine ait anitlar sergilenmektedir EtimolojiGobustan adinin anlami hakkinda farkli arastirmacilar cesitli gorusler ileri surmustur Ancak en yaygin olarak kabul edilen gorus toponimin cografi kosullarla baglantili olarak ortaya ciktigidir Bu goruse gore Gobustan gobular diyari ucsuz bucaksiz duzlukler sayisiz tepe arasinda toprak kaymalarindan olusan yariklar ve vadilerdir Hicbir geometrik sekle sahip olmayan bu duzensizlik icinde suyun havanin ruzgarin depremlerin ve camur puskurmelerinin yarattigi buyuk dogal bir kaos gozlemlenmektedir Bu yillarin asirlarin degil milyonlarca yilin surekli olarak yarattigi yikimlarin ve insalarin sonucudur Gobustan adinin kokeni de tam olarak bu dogal kosullarla aciklanmaktadir Turk dillerinde gobu kobu kelimesi yarik bosluk yari col anlamina gelir Bir baska versiyona gore ise Gobustan kelimesinin ilk hali Gavistan seklinde olmustur Gav Farsca da okuz inek anlamina gelirken stan ise diyar anlaminda yer belirten bir ek olarak kullanilir Bu durumda kelime Okuzler diyari seklinde yorumlanmaktadir Bu versiyonun ileri surulmesi tesadufi degildir Cunku bir zamanlar Gobustan bolgesinde bircok yaban okuzu yasamistir Yuzyillar gectikce bunlarin bir kismi olmus bir kismi ise evcillestirilmistir Baska bir versiyona gore ise bu yerin adi Kebristan olmustur Kebr atese tapan anlamina gelirken stan ise diyar anlaminda kullanildiginda kelime Atese tapanlarin diyari olarak anlasilmaktadir Bu versiyona gore bu bolgede atese tapanlar yasamis ve bu yuzden bolge Kebristan olarak adlandirilmistir Flora ve FaunasiSu anda Gobustan in dogasi Azerbaycan in Aran bolgelerine daha cok benzemektedir Ancak 20 25 bin yil once bu bolgenin dogal kosullari tamamen farkliydi 10 12 bin yil once Gobustan kayalarina cizilmis hayvan ve insan figurlerinden o donemde bu bolgede surekli sicak bir iklimin hukum surdugu anlasilmaktadir Insanlar ince kiyafetlerle yetinmis erkekler bellerine kusak baglamis kadinlar ise deriden yapilmis kisa elbiseler giymislerdir Hava her zaman sicak yesillik ve su bol oldugundan bu yerler ot yiyen hayvanlarin otlaklari olmustur Gobustan da sayisiz yaban hayvani okuz at keci yaban okuzu geyik ve diger hayvanlar yasamistir Kayaustu tasvirlerden ve arkeolojik kazilar sirasinda elde edilen buluntulardan eski caglarda bu bolgede kaplan kurt tilki cakal ve diger yirtici hayvanlarin da yerlesik oldugu anlasilmaktadir Uzmanlar kaya uzerinde tasvirlerine rastlanmayan bir hayvanin fil in de Gobustan bolgesinde yasamis oldugunu belirtmektedir Kayaustu tasvirlerde filin yer almamasinin nedeni bu bolgede bilinen insan yasaminin 10 15 bin yil ile olculmesidir oysa fil milyonlarca yil once de yasamistir Gobustan da fil kemiklerinin kesfi tamamen tesadufi olmustur 1968 yili civarinda Atbulah adli yerin yakinindaki tas ocaginda bir testerenin yaklasik 3 metre derinlikteki tas katmanini keserken katmanla birlikte bilinmeyen bir hayvanin buyuk kemiklerini de kestigi ortaya cikmistir Isciler bu kemiklerin neye ait oldugunu bilmediklerinden durumu Azerbaycan SSC Kultur Bakanligi na bildirmislerdir Incelenen kemiklerin arastirilmasindan sonra bu kemigin zamaninda Gobustan da yasamis guney filine ait VI boyun omuru oldugu belirlenmistir Arastirma ve KazilarGobustan kislak olarak Azerbaycan da hayvancilikla ugrasanlara uzun zamandir bilinmektedir Ancak oradaki maddi kultur kalintilari ve kaya uzerindeki tasvirler ilk kez Azerbaycan arkeologlarindan Prof Dr Ishak Caferzade tarafindan 1939 1940 yillarinda ortaya cikarilmistir 1941 yilinda baslayan Buyuk Yurtseverlik Savasi nedeniyle aramalar durdurulmus ve 1947 yilinda yeniden baslamistir I Caferzade yillar boyu surdurdugu zorlu bilimsel arama ve arastirmalarin sonucu olarak 750 kaya uzerinde dovme kazima ve surtme yontemiyle yapilmis 3500 den fazla insan ve hayvan resmi ile cesitli isaret yazilarini petroglifleri kayit altina almis ve 20 kaya alti siginak tespit etmistir Daha sonra I Ceferzade nin liderliginde C Rustemov ve F Muradova tarafindan yapilan arastirmalar ve arkeolojik kazilar sonucunda bircok resim yerlesim alani ve maddi kultur kalintilari ortaya cikarilmistir Buyuktas Dagi ndaki Ana zaga yerlesim yerinde ortaya cikarilan uc kulturel tabakadan ikisi dogrudan Tas Devri ne aittir Gobustan aniti ayrica ilginctir cunku burada insan yasami yaklasik olarak M O X binyillardan baslayarak XVIII yuzyila kadar kesintisiz olarak devam etmistir Gobustan da bulunan maddi kultur kalintilari kompleksinin tarih ve kultur acisindan olaganustu onemini dikkate alan Azerbaycan SSC Bakanlar Kurulu 9 Eylul 1966 tarihli karariyla Gobustan Devlet Tarihi Doga Koruma Alani ni ilan etmistir Koruma alani esas olarak uc dagin Buyuktas Kucuktas ve Cingirdag bulundugu genis bir alani kapsamaktadir Yasam AlanlariEski Gobustan halki genellikle acik havada yasamistir Ancak siddetli yagmur ve ruzgarli gunlerde magaralara kaya alti siginaklara veya birbirine yaslanan buyuk kayalarin altina cekilmislerdir Su ana kadar bilinen kaya alti siginaklarin en iyi ornekleri Buyuktas ve Kucuktas Daglari nin guneydogusunda bulunan buyuk kamplardir Arkeologlar bu yasam alanlarindan birini Cardak zaga digerini ise Feyruz 1 olarak adlandirmislardir Bu kamplarin her ikisinin tavanini Bati dan topraga oturmus buyuk yassi bir kaya olusturur Uzmanlar bu barinaklarda yasayanlarin ev islerinin bir kismini bu kamplarin yassi tavaninin uzerinde yaptiklarini dusunmektedir Bu tur kamplardan biri de Buyuktas Dagi nin guney yamacindaki Yedi Guzel magarasidir Buyuktas Dagi ndaki Ana zaga ve Avcilar zagasi karsilikli duran yuksek kayalar arasinda yer alan barinaklardir Bu magaralarin isimlerini onlari kesfeden arkeolog Prof Dr Ishak Ceferzade vermistir Cingirdag daki Yazilitepe de bir zamanlar bu tur yerlesim yerlerinden biri olmustur Ancak o bolgenin topragi cok ince taneli oldugu icin ve surekli akan sularla yikandigindan kayalar topraga oturmus ve onceki gorunumlerini kaybetmistir Ana Zaga Kampi Gobustan da Buyuktas Dagi nda uzerinde eski kayaustu tasvirlerin kaydedildigi 29 30 31 32 numarali kayalarin arasinda olusmus kucuk ve buyuk olculu iki goze sahip kaya alti boslukta kesfedilmistir Yari acik magarayi andiran bu boslugun duvarlarini olusturan kayalar uzerinde tarihin cesitli donemlerinde cizilmis yuzlerce kayaustu tasvirin antik ornekleri resimli kayalarin yarisina kadar olan kucuk bir alanda merkezde yer almasi duvarlarinda ve onlara bitisik daglarda bircok antik tasvirin korunmasi nedeniyle Gobustan kayaustu tasvirlerinin ilk arastirmacisi I M Ceferzade tarafindan bu yere Ana zaga adi verilmis ve Ana zaga nin 100 metrekarelik buyuk bati kamerasi arkeolojik kazi calismalariyla incelenip arastirilmistir Bunun disinda Kenize Avcilar Okuzler Okuzler 2 Tasalti Geyik Kayaarasi Kayaarasi 2 Ceylanlar Firuz 1 Firuz 2 Songar kamplari da bulunmaktadir ve buralarda insanlar bircok resim yapmislardir Eski GobustanlilarEtnik Koken 1972 yilinda Gobustan da yapilan arkeolojik kazilar sonucunda on iki insan iskeleti bulunmustur Firuz kampinda ortaya cikarilan Mezolitik donemine ait mezardaki insanlarin kafatasi kemiklerinin antropolojik yapisi incelendiginde bu insanlarin modern Turklerin atalari oldugu tespit edilmistir Ugraslari Ilkel insanlarin yasam mucadelesinin temelini oncelikli olarak acliktan olmemek icin yiyecek elde etmek olusturuyordu Bu nedenle eski Gobustanlilar cesitli meyve ve bitkileri toplamaya ve hayvan avlamaya mecbur kalmislardi Silahlari siradan tas ve sopa basit avlari ise kolay teslim olmayan otcul ve etcil hayvanlar olmustur O zamanlar avcilik suru avi yontemiyle gerceklestirilmistir Gobustanlilar buyuk gruplar halinde ava cikarak otlaklardaki hayvan surulerini kovarak Buyuktas Kucuktas ve Cingirdag in tepelerine dogru surer ardindan arka tarafi kapatarak onlari ucuruma yonlendirirlerdi Korkmus hayvanlar kendilerini tehlikeden kurtarmak icin dagdan atlar ve avcilara yem olurlardi Bu surecin anlatimi kolay olsa da uygulamasi son derece korkutucu ve zordu Yuzyillar boyunca suru avi yontemiyle avlayan Gobustanlilar daha sonra oku icat etmis ve ardindan vahsi hayvanlari evcillestirmeyi basarmislardir Deniz kiyisina yakin bir bolgede yasayan Gobustan kabileleri balik da avlamislardir Icme suyundan biraz uzak yasayanlarin temel ugraslarindan kaygilarindan biri de yerlesim yerlerini su ile temin etmek olmustur Bu nedenle Gobustanlilar magaralarin yaninda topraga gomulu buyuk ve yassi kayalari tasla doverek oyar buyuk su havuzlari yaparlardi Bu havuzlar yagmur suyu ile dolar ve bir sonraki yagmura kadar kabilenin su ihtiyacini karsilayabilirdi Yagmur suyunu her yonden havuza toplamak icin kayanin uzerinde derin oluklar acilirdi Boyle havuzlar Buyuktas ta Ana zaga ve Avcilar zagasi yerlesim yerlerinin yaninda bulunmaktadir Eski Gobustan halkinin en onemli ugraslarindan biri de tas aletler yapmakti Nehir taslarindan tokmaklar kesiciler cakmak tasi parcalarindan kucuk bicaklar yapar ok icat edildikten sonra ise oklarin tas uclarini ve benzeri aletleri uretirlerdi Cogu zaman onlarin diger bir ana ugrasi ise taki esyalari yapmakti Bu tur esyalar genellikle tastan ve kemikten yapiliyordu Gobustan da acilarak incelenen mezarlardan ve yerlesim yerlerinden cikarilan taki esyalari arasinda boyuna asilan taslar yaban domuzu ve diger hayvanlarin disleri uzeri desenlenmis kemik asmalar cesitli boncuklar ve benzerleri bulunmaktadir Orta Tas Devri ni temsil eden bu aletler ve taki esyalari gunumuzde cok basit gorunseler de o donemin sartlarina gore oldukca zahmetli ve buyuk bir sanatsal zevk gerektiren calismalarin urunuydu Daha sonraki donemlerde Gobustan halkinin hayvancilik ve tarim ekonomisine gecisi icin bu eski emek aliskanliklari ve deneyimler oldukca onemli bir temel teskil ediyordu Kaya TasvirleriEski Gobustan halkinin hangi dilde konustuklari ya da hic konusup konusmadiklari bilimde tartismali konulardan biridir Ancak gunumuzde biraktiklari tasvirlerle kendileri yasamlari hakkinda bilgi vermeye devam etmektedirler Bin yillar boyunca ardisik nesiller tarafindan 1000 e yakin kayaya tekrar tekrar islenmis bazen birbirini tekrarlayan bazen de tekrarlamayan 4 5 binden fazla hayvan ve insan figurleri hayat maceralari av ve dans sahneleri cok eski bir resim okulunun yaraticiligidir Resimlerin onemli bir kismi yerlesim yerlerinin duvarlarini olusturan buyuk kayalarda ve bazen de eski resimlerin uzerine islenmistir Kayalardaki tasvirler ilk basta dogal buyuklukte hayvan ve insan resimleriyle baslayarak zamanla bazen sematiklestirilmis bazen kucultulmus bazen de tasvir edilen hayvan ve insanlarin gercek boyutlarina yakin sekilde yapilmistir Cizgilerle ifade edilen resimlerde hayvanlarin ve insanlarin vucut yapilarindaki oranlar buyuk ustalikla korunmustur Eski resim ustalari ozellikle cizimi buyuk yetenek gerektiren geyik gibi hayvanlarin figurlerini basariyla cizerek bu zorlugun ustesinden gelmislerdir Hayvan ve insanlarin durus sekilleri resimlerdeki dinamizmden net bir sekilde okunmaktadir Gobustan resimlerinde dikkat ceken ozelliklerden biri avcilikla ugrasan insanlarin bacak kaslarinin belirgin bir sekilde tasvir edilmis olmasi baslarinin ise nispeten kucultulmus ve yuz hatlarinin burun agiz goz kulak vb verilmemis olmasidir Uzmanlar bunu resim cizenlerin bu detaylari dogru bir sekilde cizememis olmasiyla aciklamanin mumkun olmadigini belirtiyorlar Cunku resim sanatinda daha karmasik ve zor gorevlerin ustesinden gelmislerdir Kaya tasvirlerinde kabile yasaminin neredeyse tum temel yonleri gercek bir sekilde yansitilmistir Kolektif avcilik ok icat edildikten sonra bicim degistirmis olsa da uzun bir sure kolektif yapisini korumustur Bu Buyuktas taki 45 numarali kayada tasvir edilen okla kolektif av sahnesinden acikca gorulmektedir Yedi Guzel magarasinda cekilmis resimler avciliga kadinlarin da katildigini gostermektedir Buyuktas taki 126 numarali kayadaki tasvir de buyuk ilgi ceken resimlerden biridir Burada bir adam bir kadinin elinden tutarak goturmek istiyor ancak kadin gitmek istemiyor Resimdeki her iki kisi de orta yasli insanlardir Benzer bir sahne 128 numarali kayada da tasvir edilmistir Bu tasvirdeki adam ok ve sopalarla silahlanmistir Buyuktas taki 8 numarali ve bazi diger kayalarda bircok gemi tasviri bulunmaktadir Bu gemilerin burun kisminda gunes motifi islenmistir Bu durum Gobustan halkinin gemi araciligiyla denize acildigini gostermektedir Bu gemi tasvirleri onlarin On Asya ve Yakin Dogu ulkeleriyle ticaret iliskileri oldugunu ortaya koymaktadir Buyuktas taki 258 numarali kayada sag elinde ucmaya hazir bir sahin tutan atli figur tasvir edilmistir 45 numarali kayada ise bir inek figurunun boynunda ip oldugu gorulmektedir Bu Gobustan halkinin yabani hayvanlari evcillestirdigini gostermektedir Bu ve diger tasvirler adeta Gobustan halkinin yasami hakkinda bir album gibidir Gobustan Azerbaycan in erken donem resim kulturunun merkezlerinden biri oldugu gibi ayni zamanda eski dans ve muzik kulturlerinin sekillendigi bolgelerden biridir Gobustan daki tasvirler arasinda dans torenlerinin ozel bir yeri vardir Kolektif olarak yapilan bu danslar gunumuz Azerbaycan Turklerinin oynadigi Yalli dansini andirmaktadir Gavaldas Muzik AletiBuyuktas ve Cingirdag da bulunan ve Gavaldas olarak adlandirilan tas muzik aletleri eski Gobustan halkinin buyuk bir icadi olarak degerlendirilir Okun icadi kabile insanlarinin maddi yasami icin ne kadar onemliyse vurmali muzik aleti Gavaldas in yaratilmasi da muzik zevklerini tatmin etmek dans ve sarki torenleri duzenlemek icin son derece onemliydi Cingirdag daki Gavaldas in yapisi su sekildedir tepenin yamacinda yastik gibi iki buyuk tasin uzerine ucuncu bir tas yerlestirilmistir Bu tas alttaki taslara gore oldukca yassidir Alt taslarla ust tas arasinda bir bosluk vardir ve vadideki hava akimi bu bosluktan gecer Buyuktas taki Gavaldas in yapisi biraz farkli olsa da prensip olarak aynidir Kurgu her zaman hava akiminin gectigi bir vadide kurulmustur Kaya uzerindeki buyuk yassi tasin altina bir taraftan tas bir destek konulmustur Her iki gavaldas kucuk bir tasla vuruldugunda bakir gibi cinlayan bir ses cikarir Bu muhtesem muzik aletleri bugun de yerinde durmakta ve yapilari sira disi sesleri ile koruma alanina gelenlerin buyuk ilgisini ve hayranligini cekmektedir Bu alet cok eski bir muzik aletidir Latince Tas YazitBuyuktas Dagi nin guneydogu eteginde Latin alfabesiyle yazilmis bir tas kitabe bulunmaktadir Kitabe ilk kez 1948 yilinda arkeolog Ishak Ceferzade tarafindan kaydedilmistir Kitabe milattan sonra 84 96 yillari arasinda Imparator Domitian in hukum surdugu donemde Roma lejyonunun veya onun senturyasinin 80 ile 120 asker arasinda degisen bir askeri birlik Gobustan bolgesinde bulundugunu gostermektedir Kitabe 6 satirdan olusmakta olup su sekilde okunmaktadir Imparator Domitian Sezar Augustus Germanicus Lucius Julius Maximus XII Yildirim Hizli Lejyon Bu kitabe dunyadaki Roma kulturel mirasina ait Latin alfabesiyle yazilmis anitlar arasinda en Dogu da bulunan ornektir GaleriM O 10 000 yilina kadar tarihlenen petroglifler Gobustan daki antik petroglifler Gobustan daki bir duyuru Petroglifler Gobustan Devlet Tarihi Doga Koruma Alani Gobustan daki camur volkanlari Gobustan daki camur volkanlariKaynakca Gobustan Rock Art Cultural Landscape UNESCO 22 Haziran 2016 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 22 Haziran 2016 Qobustan Dunyasi PDF Erisim tarihi 24 Agustos 2024 Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link Etimologicheskij slovar tyurkskih yazykov 20 Eylul 2013 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Agustos 2024 a b Qobustan resmlerinin yorulmaz tedqiqatcisi 12 Mayis 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Agustos 2024 Qobustan minilliklerin kitabi 3 Mart 2024 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Agustos 2024 a b Qobustan dunyasi 27 Mayis 2024 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Agustos 2024 Caferzade Qobustan 27 Mart 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 8 Subat 2021 Caferzade Qobustan 2 12 Mayis 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 8 Subat 2021 Qobustan Milli Tarix Bedii Qorugu 2 Ekim 2023 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Agustos 2024 Meskunlasma 24 Agustos 2024 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Agustos 2024 Gemiqaya Qobustan medeniyyeti e e VIII V minillikler 20 Mayis 2024 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Agustos 2024 Qobustan 28 Aralik 2017 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Agustos 2024 Qobustan qayaustu resmler Erisim tarihi 24 Agustos 2024 Arsivlenmesi gereken baglantiya sahip kaynak sablonu iceren maddeler link Early Man in Azerbaijan When Ancient Stones Speak 28 Aralik 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Agustos 2024 DUHOVNYJ MIR KONNYH I LODOChNYH OHOTNIKOV EPOHI BRONZY AZERBAJDZhANA PDF 10 Haziran 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi PDF Erisim tarihi 24 Agustos 2024 Qobustanin qayaustu tesvirleri 24 Agustos 2024 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Agustos 2024 GAVALDASh PDF 27 Ekim 2021 tarihinde kaynagindan arsivlendi PDF Erisim tarihi 24 Agustos 2024 Gobustan Ancient land where stones can sing 24 Mart 2024 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Agustos 2024 LATINSKAYa NADPIS IZ AZERBAJDZhANA PROBLEMY I ISTORIYa INTERPRETACII 2 Ekim 2023 tarihinde kaynagindan arsivlendi Erisim tarihi 24 Agustos 2024 Dis baglantilarWikimedia Commons ta Gobustan Devlet Tarihi Doga Koruma Alani ile ilgili ortam dosyalari bulunmaktadir The Petroglyph Museum at Gobustan in Azerbaijan Video 14 Nisan 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Ingilizce Gobustan Rocks on the Megalithic Portal4 Mart 2016 tarihinde Wayback Machine sitesinde arsivlendi Ingilizce Museum under open sky Ingilizce Azerbaycan ile ilgili bu madde taslak seviyesindedir Madde icerigini genisleterek Vikipedi ye katki saglayabilirsiniz